Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуона

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуона
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ 1992 сыл муус устар 4 күнүгэр ылыммыта

Ылыллыбыт сирэ: ks.sakha.gov.ru

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ 1992 сыл муус устар 4 күнүгэр ылыммыта

Саха Өрөспүүбүлүкэтин

ТӨРҮТ СОКУОНА

(Саха Өрөспүүбүлүкэтин 1994 сыл тохсунньу 26 күнүнээҕи, 1994 сыл муус устар 20 күнүнээҕи, 2000 сыл от ыйын 7 күнүнээҕи, 2001 сыл бэс ыйын 15 күнүнээҕи, 2001 сыл от ыйын 17 уонна 18 күннэринээҕи, 2002 сыл тохсунньу 28 күнүнээҕи, 2002 сыл кулун тутар 6 күнүнээҕи, 2002 сыл муус устар 29 күнүнээҕи, 2003 сыл от ыйын 10 күнүнээҕи, 2006 сыл муус устар 25 күнүнээҕи, 2007 сыл олунньу 14 күнүнээҕи, 2008 сыл от ыйын 22 күнүнээҕи, 2009 сыл олунньу 18 күнүнээҕи, 2009 сыл муус устар 22 күнүнээҕи, 2009 сыл бэс ыйын 17 күнүнээҕи, 2012 сыл бэс ыйын 8 күнүнээҕи сокуоннарынан уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэн туран)

Биһиги, Саха Өрөспүүбүлүкэтин элбэх омуктаах бар дьоно, өрөспүүбүлүкэ ааспыт кэмин устатыгар төрүттэнэн кэлбит судаарыстыбатын сайыннарар дьулууру ТУРУОРСАН,

Саха сирэ XVII үйэҕэ Россия судаарыстыбатыгар холбоспутун, Саха сирин судаарыстыбаннаһын билинии быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбатын суверенитетын туһунан Дэкэлэрээссийэҕэ сөп түбэһиннэрэн 1990 сыллаахха Саха Советскай Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтигэр уларытыллыбыт, Саха Советскай Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕар олоҕуран 1991 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уларытыллан ааттаммыт, 1922 сыллаахха Саха Автономнай Советскай Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитин БОЛҔОМТОҔО ЫЛАН,

өрөспүүбүлүкэни Төрүт Сокуоҥҥа уонна дуогабардаһыы сыһыаннаһыытын тускулугар олоҕурар Российскай Федерация субъегынан БИЛИНЭН, бэйэ дьылҕатын көҥүллүк быһаарыныыга уонна тэҥ бырааптаныыга аан дойду бүттүүн билиммит быраабын олоххо КИЛЛЭРЭН,

өрөспүүбүлүкэни сайыннарыыга ааспыт көлүөнэ үтүөлэрин ЫТЫКТААН,

билиҥҥи уонна кэлэр көлүөнэ иннигэр ытык иэһи толорууга ОЛОҔУРАН,

дэмэкэрээтийэ ирдэбилинэн олорор уопсастыба тускулунан салайтаран, өрөспүүбүлүкэ бар дьонун араҥаччылыыр уонна кини тус бэйэтин суолунан сайдарын туһугар КЫҺАНАН,

хас биирдии киһи көҥүлгэ, тэҥ буолууга, эйэҕэ, сайдыыга баҕатын уонна дьулуурун ЭТЭН,

бу Төрүт Сокуону ЫЛЫНАБЫТ уонна ону инникитин Саха Өрөспүүбүлүкэтин – Российскай Федерация састаабыгар киирэр судаарыстыба Төрүт Сокуонунан билинэбит.

БАСТАКЫ ТҮҺҮМЭХ

1 баһа. ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭ ТӨРҮТ СОКУОНУНАН ОЛОХТОММУТ ТУТУЛА

1 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэ дьылҕатын көҥүллүк быһаарыныы быраабыгар олоҕурбут дэмэкэрээтийэни, быраабы тутуһар судаарыстыба буолар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтэ сирдээх-уоттаах, дьонноох-сэргэлээх, Төрүт Сокуоннаах уонна сокуоннардаах, судаарыстыбаннай былааһын уорганнара тиһиктээх, ону тэҥэ судаарыстыбаннай анал бэлиэлэрдээх уонна судаарыстыбаннай тыллардаах.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Российскай Федерация дьаһайар уонна Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар эйгэтигэр Российскай Федерация боломуочуйатын тас өттүгэр судаарыстыбаннай былааһы толору туһанар уонна бэйэтин экэниэмикэтин, олоҕун-дьаһаҕын уонна култууратын сайыннарыыга көҥүл.
Республика Саха (Якутия) уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ диэн ааттар биир суолталаахтар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыба былааһын төрүттээччинэн араас омук гражданнардаах бар дьоно буолар. Бар дьон ханнык да сорҕото, ханнык да биирдиилээн киһи ону олоххо киллэрэр быраабы былдьыа суохтаах.
Бар дьон бэйэтин былааһын быһаччы, ону тэҥэ судаарыстыбаннай былаас уорганнарын уонна олохтоох салайыныы уорганнарын нөҥүө толорор.
Бар дьон былааһын муҥутуур таһымҥа дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыы уонна көҥүл быыбар көрдөрөр.

2 ыстатыйа

Киһи, кини бырааба уонна көҥүлэ муҥутуур үрдүк суолталаах.
Судаарыстыба бар дьон олоҕун-дьаһаҕын уйгутун уонна өй-санаа, сиэрмайгы сайдыытын хааччыйар, бары гражданнарга тэҥ кыаҕы биэрэр үрдүк сыаллаах-соруктаах.

3 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыба былааһа сокуону оҥорор, толорор, дьүүллүүр салааларга тыырсыы уонна тэҥник тутуу ирдэбилигэр тирэҕирэр.
Судаарыстыба дэмэкэрээтийэ, олоххо-дьаһахха сиэрдээх буолуу төрүт көрдөбүлүгэр, киһи аймах бүттүүнүн уонна омуктар үйэлээх үтүө үгэстэрин дьүөрэлээһиҥҥэ итиэннэ дэгиттэр сайыннарыыга олоҕуран үлэлиир.

4 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дэмэкэрээтийэ араас өй-санаа уонна бэлиитикэ, элбэх баартыйа баар буолуутугар уонна сокуоҥҥа олоҕуран сайдар. Уопсастыба холбоһуктара Российскай Федерация Конституциятын итиэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун чэрчитинэн тэриллэллэр уонна үлэлииллэр.
Дьүһүнүнэн, омугунан, итэҕэлинэн иирсээни уонна өстөһүүнү күөртээһин, күүһүнэн өттөйүүгэ уонна Өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуонунан олохтоммут тутулун күүһүнэн суулларыыга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сирэ биир кэлимин үрэйиигэ ыҥырыы сокуонунан хоруйданыллар.

5 ыстатыйа

Сир, сир аннын баайа уонна айылҕа атын туһалыыр кыаҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун олоҕун хааччыйар уонна тыыннаах буолар төрүтүн быһыытынан туһаныллар уонна харыстаныллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр сири, ууну, ойууру, үүнээйи уонна хамсыыр-харамай эйгэтин уонна айылҕа атын туһалыыр кыаҕын судаарыстыба бас билиитэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билиитин уонна Российскай Федерация бас билиитин быһыытынан ааҕыллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирин аннын баайа кини элбэх омуктаах бар дьонун төрүт баайа буолар. Сир аннын баайын Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбата бас билиитэ уонна Российскай Федерация судаарыстыбата бас билиитэ федеральнай сокуоннарынан, итиэннэ Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ түһэрсэр Дуогабарынан быһаарыллар.
Сири, сир аннын, уу уонна айылҕа атын туһалыыр кыаҕын баһылааһын, туһаныы уонна дьаһайыы бэрээдэгэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Российскай Федерация сокуоннарынан, ону тэҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын уорганнарын уонна Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын уорганнарын Сөбүлэһиилэригэр олоҕурар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын айылҕа туһалыыр кыаҕар сомоҕо быраабын мэктиэлиир.

6 ыстатыйа

Судаарыстыба хаһаайыстыбаҕа, бырамыысаланнаска уонна атын эйгэҕэ тулалыыр айылҕа эйгэтэ туруктаах буолуутугар уопсастыба туһун көмүскүүр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр бар дьон быраабын уонна сокуонунан араҥаччыланар туһун кэһэн туран ядернай, химическэй, бактериологическай уонна оҥорон таһаарыы атын көрүҥэр тахсар бырамыысаланнас тобоҕун харайыы уонна туһаныы, ону тэҥэ маассабайдык өлөрөр-өһөрөр сэрии сэбин холоон көрүү көҥүллэммэт.

7 ыстатыйа

Бу Төрүт Сокуон гражданнар уопсастыбаларын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын Төрүт сокуонунан олохтоммут тутулун төрүтүн олохтуур, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү баһылыыр суолталаах уонна кини нуормата Российскай Федерация дьаһайыытын итиэннэ Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар эйгэтигэр Российскай Федерация боломуочуйатын чэрчитин таһынан быһаччы дьайаллар.
Судаарыстыба былааһын уорганнара, олохтоох салайыныы уорганнара, итиэннэ биирдиилээн дьон уонна юридическай тэрилтэлэр бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох өрөспүүбүлүкэ сабардыыр сиригэр Российскай Федерация Конституциятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун тутуһар уонна олорго олоҕуран үлэлиир эбээһинэстээхтэр.

8 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, федеративнай дуогабарга уонна Российскай Федерация Конституциятыгар тирэҕирэн, үтүө баҕа уонна тэҥ бырааптаныы тускулун олоххо киллэрэн федеративнай судаарыстыба буолар Российскай Федерация субъега.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын уорганнарын уонна Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын уорганнарын сыһыаннаһыыта Российскай Федерация Конституциятынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан, Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын уорганнарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын уорганнарын икки ардыларыгар дьаһайар эйгэни уонна боломуочуйаны тыырсыы туһунан Дуогабарынан быһаарыллаллар.
Российскай Федерация дьаһайар эйгэтигэр ылыллыбыт федеральнай сокуоннар Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр бүтүннүүтүгэр быһаччы дьайаллар.

9 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ судаарыстыбалар икки ардыларынааҕы уонна тас экэниэмикэҕэ сибээһи тутуһар, атын судаарыстыбалары кытта эргиэҥҥэ уонна атыҥҥа сыһыаннаһыыны олохтуур, Российскай Федерацияны кытта бииргэ сүрүннэһэн аан дойдутааҕы тэрилтэлэр үлэлэригэр кыттар.

2 баһа. КИҺИ УОННА ГРАЖДАНИН БЫРААБА, КӨҤҮЛЭ, ЭБЭЭҺИНЭҺЭ

10 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ киһи уонна гражданин быраабын, көҥүлүн ытыктыыр уонна көмүскүүр. Хас биирдии киһиэхэ кини дьоһунугар суудайыылартан көмүскэл мэктиэлэнэр.

11 ыстатыйа

Судаарыстыба ыалы, ийэ буолууну уонна оҕо аймаҕы көмүскүүр. Дьахтар уонна эр киһи икки өттүттэн сөбүлэһэн ыал буолаллар. Кэргэнниилэр эр-ойох быһыытынан тэҥ бырааптаахтар. Судаарыстыба дьахтар уонна оҕо көмүскэлин итиэннэ доруобуйаларын харыстабылын араҥаччылыыр тиһиги олохтуур.
Ыал уонна уопсастыба киһини бэйэтин омугун уонна киһи аймах култууратын иҥэриммит, атын дьон чиэһин, үтүө аатын уонна көҥүлүн ытыктыыр, көҥүл, дьоһун сиэрдээх-майгылаах уонна үөрэхтээх гына иитэр соруктаах.

12 ыстатыйа

(уһулуммут).

13 ыстатыйа

Хас биирдии киһиэхэ ханнык баҕарар өйү-санааны тутуһуу көҥүлэ, тыл уонна сонуну атастаһыы көҥүлэ, суобас, итэҕэли ылыныы көҥүлэ мэктиэлэнэр. Тус өй-санаа иһин сойуолаһыы көҥүллэммэт.
Сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэри бобуу-хаайыы уонна аҥардастыы баһылааһын көҥүллэммэт.
Сокуоҥҥа тирэҕирэн үлэлиир түмсүүлэргэ, ассоциацияларга, холбоһуктарга көҥүл мэктиэлэнэр.
Гражданнар сокуон быһыытынан бэлитиичэскэй баартыйаларга уонна уопсастыба тэрилтэлэригэр холбоһор, киэҥ хамсааһыннарга кыттар бырааптаахтар.

14 ыстатыйа

Гражданнар уопсастыба уонна судаарыстыба дьыалатын салайсар, федеративнай, олохтоох суолталаах сокуоннары, быһаарыылары дьүүллэһиигэ, дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыыга кыттар, бар дьон былааһын уорганнарын талар итиэннэ онно талыллар бырааптаахтар.

15 ыстатыйа

Гражданнар уонна гражданин буолбатах уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр баар дьон төрдүлэриттэн-уустарыттан, олохторун-дьаһахтарын таһымыттан уонна баайдарыттан-дуолларыттан, дьүһүннэриттэн уонна омуктарыттан, саастарыттан, эр киһититтэн-дьахтарыттан, үөрэхтэриттэн, тылларыттан, итэҕэлгэ сыһыаннарыттан, дьарыктарыттан уонна олор көрүҥнэриттэн, олорор сирдэриттэн уонна да атын быһыыттан-майгыттан тутулуга суох сокуон иннигэр бары тэҥ бырааптаахтар.

16 ыстатыйа

Ким даҕаны сокуонтан туораан атыннык тутуллара уонна хаайыллара сатаммат.
Ким даҕаны суут уурааҕа сокуон күүһүгэр киириэн иннинэ буруйдааҕынан ааҕыллара сатаммат.
Кимиэхэ барытыгар суутунан кө-мүскэнии мэктиэлэнэр.
Ким да тус бэйэтин, кэргэнин уонна чугас аймахтарын утары туоһулуур эбээһинэһэ суох.

17 ыстатыйа

Ким барыта көҥүл кэлэр-барар уонна олорор сирин бэйэтэ талар бырааптаах. Хааччахтааһын федеральнай сокуонунан олохтонор.

18 ыстатыйа

Хас биирдии киһи үлэҕэ дьоҕурун көҥүл туһанар бырааптаах. Гражданнар үлэлиир бырааптара көҥүл дьарыктаныы быраабын быспат.
Хас биирдии киһи идэни, дьарыгы бэйэтин аналынан, дьоҕурунан, идэҕэ бэлэминэн уонна уопсастыба наадыйыыларын аахсан туран талар бырааптаах.
Судаарыстыба гражданнарга барыларыгар үлэһит быһыытынан тэҥ харысхалы мэктиэлиир.

19 ыстатыйа

Кимиэхэ баҕарар уус-уран, наука уонна техника айар үлэтинэн дьарыктаныы мэктиэлэнэр. Айааччы бырааба уонна өй баайын бас билии сокуонунан араҥаччыланар.

20 ыстатыйа

Ким барыта бэйэтин бас билиитин туһанар уонна дьаһайар бырааптаах. Бас билии былдьаныллыбат уонна ону утумнааһын бырааба сокуонунан мэктиэлэнэр.

21 ыстатыйа

Ким барыта сокуоннарга тирэҕирэн сынньанар, үлэттэн сыллата төлөбүрдээх сынньалаҥ ылар, нэдиэлэ ахсын өрөбүл күннэри туһанар бырааптаах.

22 ыстатыйа

Ким барыта үөрэнэр, ону ылыы көрүҥүн талар бырааптаах. Судаарыстыба бас билэр үөрэҕин эбэтэр муниципальнай үөрэх тэрилтэлэригэр уонна предприятиеларга оскуола иннинээҕи, оскуола таһынааҕы, орто уопсай уонна идэлиир алын сүһүөх үөрэх көрүҥүн босхо ылар кыах мэктиэлэнэр.
Өрөспүүбүлүкэ гражданина билии күрэҕин түмүгүнэн судаарыстыба бас билэр үөрэҕин эбэтэр муниципальнай үөрэх тэрилтэлэригэр киирэр уонна предприятиеларга идэлиир орто уонна үрдүк үөрэҕи босхо ылар бырааптаах.
Орто уопсай үөрэх булгуччулаах. Төрөппүттэр эбэтэр кинилэри солбуйар дьон оҕо орто уопсай үөрэҕи ыларын хааччыйаллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ омугунан-түөлбэнинэн уратыны киллэрэн туран оҥоһуллубут судаарыстыба үөрэҕин таһымын ирдэбилин олохтуур, үөрэх уонна бэйэ үөрэҕириитин араас көрүҥүн өйүүр.

23 ыстатыйа

Ким барыта кырыйдаҕына, ыарыйдаҕына, оҕолонноҕуна, үлэлиир кыаҕа суох буоллаҕына, иитиллэр киһитин сүтэрдэҕинэ уонна сокуонунан көрүллүбүт атын да түбэлтэҕэ олох-дьаһах харалтатынан туһанар бырааптаах.

24 ыстатыйа

Ким барыта дьиэлэнэр бырааптаах. Кимтэн даҕаны дьиэтэ суута-сокуона суох былдьаныллыбат. Олорор дьиэҕэ суудайыы сокуонунан бобуллар.

25 ыстатыйа

Ким барыта доруобуйатын харыстанар, судаарыстыба бас билэр доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэригэр босхо эмтэнэр бырааптаах, ол Хотугу сиргэ олох уратытын аахсан ыытыллар.
Судаарыстыба доруобуйаны бөҕөргөтүүнү, чэгиэн-чэбдик олох култууратын уонна спорду сайыннарыыны үбүлүүр, өйүур итиэннэ көҕүлүүр.

26 ыстатыйа

Гражданнар анал федеральнай сокуон быһыытынан байыаннай сулууспаны барыахтаахтар.

27 ыстатыйа

Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын ыччаттара байыаннай сулууспаны федеральнай сокуоннарга тирэҕирэн талларар гражданскай сулууспанан солбуйар бырааптаахтар.

28 ыстатыйа

Ким барыта судаарыстыба эбэтэр судаарыстыба былааһын уорганнара, уопсастыба тэрилтэлэрэ, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэр, ону тэҥэ сололоох уонна биирдиилээн дьон бэйэлэрин үлэлэрин эбээһинэстэрин толороору сокуоннайа суох дьайыыларын түмүгэр кини аатын-суолун алдьатыыны уонна олоҕор-дьаһаҕар тахсар хоромньуну төлөттөрөр бырааптаах.

29 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин гражданнара уонна кини гражданнара буолбатах дьон итиэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр баар дьон Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун уонна сокуоннарын тутуһаллара булгуччулаах.

30 ыстатыйа

Киһи уонна гражданин бырааба, көҥүлэ судаарыстыбаҕа эбэтэр уопсастыбаҕа куттал суох буолуутун, уопсастыба бэрээдэгин, дьон-сэргэ доруобуйатын итиэннэ сиэрин-майгытын харыстыыр эрэ инниттэн сокуонунан хааччахтаныан сөп.

31 ыстатыйа

Киһи уонна гражданин быраабын итиэннэ көҥүлүн олоххо киллэрии кини эбээһинэһин толоруутуттан араарыллыбат.

32 ыстатыйа

Ким барыта атын дьон быраабын уонна сокуонҥа олоҕурбут туһун ытыктыахтаах. Хас биирдии киһи Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун ураты култууратын, сиэрин-туомун, үгэс буолбут олоҕун ытыктыахтаах, ону барҕардарга, чөл тутарга уонна сайыннарарга көмөлөһүөхтээх.
Ким барыта атын дьон олоҕун уонна доруобуйатын чөлүн туһугар кыһаныахтаах, Хотугу сир үйэлээх үтүө үгэһин итиэннэ киһи киһиэхэ сиэрдээх сыһыанын ытыктыахтаах.
Омук дьонугар сэнэбиллээх сыһыан уонна ону атаҕастааһын сокуон быһыытынан буруйданар.

33 ыстатыйа

Ким барыта айылҕаны харыстыахтаах уонна көмүскүөхтээх, кини туһалыыр кыаҕын табыгастаахтык туһаныахтаах, айылҕа харыстабылын ирдэбилин тутуһуохтаах.
Ким барыта үйэтитиллэр докумуону, история уонна култуура өйдөбүнньүгүн, итиэннэ култуураҕа улахан суолталаах атын да көрүҥү чөл хаалларарга кыһаныахтаах.

34 ыстатыйа

Ким барыта бэйэтин оҕолорун иитэр, кинилэри дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаах үлэҕэ бэлэмниир, уопсастыба дьоһун киһитэ буолар гына улаатыннарар соруктаах. Оҕолор төрөппүттэригэр кыһаныахтаахтар уонна кинилэргэ көмөлөһүөхтээхтэр.

35 ыстатыйа

Киһи уонна гражданин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар ыйыллыбыт бырааба уонна көҥүлэ манан муҥурдаммат, киһи уонна гражданин бүтүн аан дойдуга билиниллибит атын быраабын-көҥүлүн намтаппат итиэннэ ол сокуонунан эбиллиэн сөп.

3 баһа. ОМУК-СУДААРЫСТЫБА БЫҺЫЫТЫНАН ТУРУК, ДЬАҺАНАР-САБАРДЫЫР СИРДЭЭХ ТЭРИЛЛИИ

36 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Российскай Федерация субъега буолан туран, бэйэтин бары гражданнарын туһун көрдөрөр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьоно, гражданнар дьулуһууларын көнүллүк этиилэригэр олоҕуран, бэйэтин көҥүл-лүк быһаарынар быраабын ыһыктыбат уонна тутуһар.

37 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин омук-судаарыстыба быһыытынан анал туруга Российскай Федерация Конституциятынан уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан олохтонор.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин омук судаарыстыба быһыытынан анал туруга уонна сабардыыр сирэ быыбардааччылар дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыыга биллэрбит баһыйар үгүс куоластарынан киниттэн сөбүлэҥэ суох уларытыллыбат. Саха Өрөспүүбүлүкэтин анал туругун уонна сабардыыр сирин боппуруоһугар дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыы сүрүн сокуон быһыытынан ыытыллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Российскай Федерация дьаһайар итиэннэ Российскай Федерация, Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар эйгэтигэр Российскай Федерация боломуочуйатын чэрчитин таһынан судаарыстыба былааһынан бү-түннүүтүнэн толору туһанар.

38 ыстатыйа

Саха Өрөспуүбүлүкэтин дьаһайыытыгар киирэллэр:

Саха Өрөснүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун ылыныы, онно уларытыыны уонна эбиини киллэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын тутула, сабардыыр сирэ, анал туруга;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс тыбатын былааһын уорганнарын тиһигэ, ону тэрийии уонна үлэлэтии бэрээдэгэ;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин омук-судаарыстыба быһыытынан анал туругун көмүскээһин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун тутуһуннарыы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннара;
олоххо-дьаһахха, экэниэмикэҕэ, демографияҕа уонна тулалыыр айылҕа эйгэтигэр туһаайыллыбыт бэлиитикэни быһаарыы уонна ыытыы;
сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бас билиитин салайыы уонна дьаһайыы; сири, сир аннын, уу уонна айылҕа атын туһалыыр кыаҕын баһылааһын, туһаныы уонна дьаһайыы боппуруостарын быһаарыы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бюджетын оҥоруу уонна бигэргэтии, өрөспүүбүлүкэ түһээнин уонна хомуурун олохтооһун, өрөспүүбүлүкэ бюджетын иһинэн чопчу сыаллаах фондалары, ол иһигэр олох-дьаһах көмүскэлэ уонна Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын сайыннарыы фондаларын тэрийии;
Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын төрүт сирдэрин-уоттарын уонна үгэс буолбут олохторун көмүскээһин;
бырамыысаланнаһы, тыа хаһаайыстыбатын уонна бырамыысаланнас холбоһугун, олорор дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыбаны, эргиэни, дьон аһыыр тэрилтэлэрин, дьон-сэргэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйыыны, элбэх үп угуллар тутууларын, олорор дьиэ тутуутун, дьон олорор сирин тупсарыыны, суол тутуутун, тырааныспары салайыы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун үөрэҕириитин тиһигин, култуура, наука тэрилтэлэрин уонна учреждениеларын, доруобуйа харыстабылын тиһигин, чэгиэн-чэбдик олохтонууну, спорду, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйыыны салайыы; үйэтитиллэр докумуону, история уонна култуура өйдөбүнньүгүн харыстааһын;
судаарыстыба былааһын уорганнарын уонна олохтоох салайыныы уорган-нарын, сууттары уонна үп-кредит учреждениеларын тэрийии;
федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн омук дойдуларын кытта экэниэмикэҕэ, наукаҕа, култуураҕа тас сибээһи олохтооһун;
Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын уорганнарын кытта сөбүлэһиннэрэн аан дойдутааҕы тэрилтэлэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэрэстэбиитэллээх буолуута;
Российскай Федерация дьаһайыытын, Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар эйгэтигэр Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын уорганнарын боломуочуйаларын чэрчитигэр киирбэт атын боппуруостар.

39 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин бас билэр быраабын сорҕотун баҕа өттүнэн уонна Федеративнай уонна атын дуогабардарга олоҕуран чопчу болдьоххо Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын федеральнай уорганнарын дьаһайыыларыгар биэрэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Российскай Федерация түһэрсэр дуогабардарыгар кинилэр холбоһуктаах боломуочуйаларын кэрискэтэ олохтонор.

40 ыстатыйа

Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын уорганнарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын уорганнарын икки ардыларыгар дьаһайар эйгэни уонна боломуочуйаны тыырсыы Российскай Федерация Конституциятынан, дьаһайар эйгэни уонна боломуочуйаны тыырсыы туһунан Федеративнай уонна да атын дуогабардарынан оҥоһуллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын уорганнарын дьаһайар эйгэлэрэ уонна боломуочуйалара Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар бигэргэтиллэллэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Российскай Федерация кыттыгас дьаһайар эйгэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннара уонна атын сокуон суолталаах быраап аакталара олор уопсай тускулларын быһаарар федеральнай сокуоннарга тирэҕирэн ылыллаллар.
Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайыыга сыһыаннаах боппуруостара Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын уорганнара уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын уорганнара түһэрсэр дуогабардарыгар, сөбүлэһиилэригэр, итиэннэ быһаарыылары сөбүлэһиннэрии, олору толоруу анал сүүртээһинигэр олоҕуран быһаарыллаллар.

41 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуоннара Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыp сиригэр барытыгар быһаччы дьайаллар.
Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар боппуруостарыгар ылыллар федеральнай сокуоннар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнигэр эрдэттэн көрүллүөхтээхтэр эбэтэр сокуоҥҥа тирэҕирэн сөбүлэһиннэрэр бэрээдэгинэн көрүллэллэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ федеральнай сокуоннары уонна Российскай Федерация атын сокуон суолталаах быраапка олоҕурар аакталарын дьайыыларын, өскөтүн олор Федеративнай эбэтэр атын дуогабары кэһэр эбэтэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин боломуочуйатын уонна дьаһайар эйгэтин кэһэн туран ылыллыбыт буоллахтарына, тохтотор эбэтэр көтүрэр туһунан боппуруоһу туруорар бырааптаах.

42 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт олохтоох омуктарын, ону тэҥэ өрдөөҕүттэн олохсуйбут нууччалары уонна атын дьону чөл хаалларыыны уонна барҕардыыны мэктиэлиир.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт олохтоох омуктарын уонна Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын үгэстэрин, култуураларын, сиэрдэрин-туомнарын ытыктаан туран, кинилэр маннык былдьаммат бырааптарын көмүскүүр уонна хааччыйар:
1) сокуоҥҥа тирэҕирэн сири уонна айылҕа туһалыыр кыаҕын, ол иһигэр аҕа уустарын тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар, бултуур, балыктыыр сирдэрин баһылыыр уонна туһанар;
2) олохсуйбут тулалыыр айылҕа эйгэтин, ииттинэр дьарыктарын уонна омуктар эт-хаан өттүнэн уратыларын аахсан олох-дьаһах уонна медицина тосхолун тэрийэр;
3) симэлитии уонна омугу эһии ханнык баҕарар көрүҥүттэн, ону тэҥэ омук быһыытынан уратыга, история ытык сиригэр, киһи кутун-сүрүн уонна киһи илиинэн айбыт култууратын өйдөбүнньүгэр суудайыылартан көмүскүүр.
Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын бу Төрүт Сокуонунан көрүллүбэтэх бырааптарын олоххо киллэрии бэрээдэгэ уонна усулуобуйата сокуонунан быһаарыллар.

43 ыстатыйа

Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктара түөлбэлээн олорор сирдэригэр дьон-сэргэ дьулуһуутунан анал туруктара Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан быһаарыллар омугунан дьаһанар-сабардыыр сирдээх тэриниилэр олохтонуохтарын сөп.

44 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сирэ кини элбэх омуктаах бар дьонун бас билиитинэн буолар уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт олохтоох омуктара үгэс быһыытынан тарҕанан олорор төрүт-уус сирдэрэ буолар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сирэ бу Төрүт Сокуон ылынылларыгар баар кыраныыссатын чэрчитинэн биир кэлим буолар уонна үллэһиллибэт.

45 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дьаһанар-сабардыыр сирдээх тэриниитин сокуон быһыытынан бэйэтэ быһаарар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ маннык дьаһанар-сабардыыр сирдээх араарыллыылартан турар:
улуустар (оройуоннар) – Абый, Алдан, Аллайыаха, Амма, Анаабыр, Булуҥ, Үөһээ Бүлүү, Верхоянскай, Үөһээ Халыма, Бүлүү, Горнай, Эдьигээн, Кэбээйи, Ленскэй, Мэҥэ-Хаҥалас, Мирнэй, Муома, Нам, Нерюнгри, Аллараа Халыма, Ньурба, Өймөкөөн, Өлүөхүмэ, Өлөөн, Орто Халыма, Сунтаар, Таатта, Томпо, Уус-Алдан, Уус-Маайа, Усуйаана, Хаҥалас, Чурапчы, Эбээн-Бытантай;
өрөспүүбүлүкэ таһымынан суолталаах Дьокуускай куорат.
Улуус уонна оройуон диэн ааттар тэҥ суолталаахтар.

46 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын тылларынан саха тыла уонна нуучча тыла буолаллар. Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын тыллара кинилэр түөлбэлээн олорор сирдэригэр дьиҥ таһымнаах тылларынан буолаллар.

47 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Судаарыстыбаннай дьаралыктаах, Судаарыстыбаннай былаахтаах уонна Судаарыстыбаннай өрөгөй ырыалаах.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай дьаралыгынан төгүрүк күн – куйах кыһамыгар сэттэ ромб курдук кристаллыы көрүҥнээх фигуралардаах омук үгэс буолбут киэргэлинэн итиэннэ «Республика Саха (Якутия)» уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтэ» диэн суруктарынан тулаламмыт төгүрүмтэ буолар, ол ортотугар Өлүөнэ өрүс тааска уруһуйдарыттан ылыллыбыт былаахтаах былыргы аттаах киһи ойууламмыт.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай дьаралыгын өҥнөөх ойуутугар күн - үрүҥ көмүстүҥү, аттаах киһи – хараҥа кыһыл, тулалааһына – хараҥа халлаан күөҕэ, киэргэлэ уонна суруктара – маҥан өҥнөөхтөр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай былааҕа түөрт араас кэтиттээх, туһааннааҕынан халлаан күөҕэ, үрүҥ, кыһыл уонна от күөҕэ өҥнөөх сытыары балаһалартан турар көнө муннуктаах таҥас. Былаах кэтитигэр балаһалар кэтиттэрин тэҥнэбилэ: халлаан күөҕэ балаһа – былаах кэтитин 3/4, үрүҥ балаһа – былаах кэтитин 1/16, кыһыл балаһа – былаах кэтитин 1/16, от күөҕэ балаһа – былаах кэтитин 1/8 ылар.
Халлаан күөҕэ өҥнөөх балаһа ортотугар маҥан төгүрүк баар. Төгүрүк диаметра былаах кэтитин 2/5 ылар. Былаах кэтитин тэҥнэбилэ кини уһунугар – 1:2.

48 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратынан Дьокуускай куорат буолар.

49 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыба былааһын бэйэтэ тэрийэр судаарыстыба былааһын уорганнара толороллор.
Сокуон быһыытынан тэриллэр судаарыстыба былааһын уорганнара Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын биир уопсай тиһигин үөскэтэллэр.

50 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин судаарыстыбатын былааһын үрдүкү уорганнарынан сирэйдээн бар дьон толору бырааптаах бэрэстэбиитэлинэн буолар уонна кини дьулуһуутун көрдөрөр.
Судаарыстыба былааһын уорганнара уонна кини сололоох дьонноро гражданин уонна уопсастыба иннигэр хоруйдууллар.

51 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан, Российскай Федерация Конституциятынан, өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай сокуоннарынан көрүллүбэтэх былаас уорганнара баар буолуохтарын сатаммат.

52 ыстатыйа

Судаарыстыба эбээһинэстээх:

Саха Өрөспүүбүлүкэтин омук-судаарыстыба быһыытынан анал туругун уонна сабардыыр сирэ биир кэлимин хааччыйар;
киһи уонна гражданин быраабын көмүскүүр итиэннэ мэктиэлиир;
Төрүт Сокуон тутулун уонна сокуоннаһы тутуһар, быраапка олоҕурбут бэрээдэги хааччыйар;
экэниэмикэни, көҥүл үлэни-дьарыгы көҕүлээһини сайыннарыыга, гражданнар олохторун-дьаһахтарын көмүскээһиҥҥэ туһаайыллыбыт бэлиитикэни ырытан оҥорор уонна олоххо киллэрэр;
киһи олохсуйарыгар табыгастаах эйгэни харыстыыр уонна тэрийэр туһугар уопсастыба итиэннэ айылҕа хардарыта дьайсыыларын сүрүннүүр;
бар дьон бэйэтин көҥүл быраабын көмүскүүр, төрөөбүт тыл, омук култуурата уонна уратыта чөлүн ситиһэр уонна сайыннарар.

53 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын үрдүкү уорганнарынан буолаллар:
- Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ;
- Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана;
- Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай Суута.
Былааһы тыырсыы тускулугар сөп түбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын үрдүкү уорганнара тутулуга суох үлэлииллэр.

4 баһа. САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ИЛ ТҮМЭНЭ

54 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена – Ил Түмэн - судаарыстыба былааһын талыллар, сокуону оҥорор уонна хонтуруоллуур уоргана буолар.
Ил Түмэн - Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуону оҥорор былааһын мэлдьи үлэлиир үрдүкү уонна соҕотох уоргана буолар.

55 ыстатыйа

Ил Түмэн биэс сылга болдьохтоон талыллар.
Ил Түмэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин 70 бар дьонун дьокутаатыттан турар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин 35 бар дьонун дьокутаата биир мандааттаах быыбардыыр уокуруктарга талыллаллар, 35 – өрөспүүбүлүкэтээҕи быыбардыыр уокурукка быыбардыыр холбоһуктар туруорбут дьокутаакка хандьыдааттар испииһэктэрин иһин бэриллибит куолас ахсааныгар сөп түбэһиннэрэн.
Ил Түмэн тэрээһинэ уонна үлэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн сокуонунан уонна Ил Түмэн Регламенынан олохтонор.
Биир кэм төрүккэ олоҕуран идэтийэн үлэлиир Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын ахсаана Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн сокуонунан олохтонор.

56 ыстатыйа

Ил Түмэн дьаһайыытыгар киирэллэр:

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун ылыныы уонна онно көннөрүүнү уонна эбиини киллэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһайар эйгэтин уонна Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар эйгэтин Саха Өрөспүүбүлүкэтин боломуочуйатын чэрчитинэн сокуонунан сүрүннээһин;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Анал суругун иһитиннэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун Анал суругун иһитиннэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин ис-тас бэлиитикэтин, экэниэмикэтин, олоҕундьаһаҕын уонна култууратын бэлиитикэтин сүрүн боппуруоһун сокуоннарга тирэҕирэн быһаарыы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин олоҕун-дьаһаҕын-экэниэмикэтин сайыннарыыга туһаайыллыбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана киллэрэр судаарыстыба тосхолун бигэргэтии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бюджетын уонна ону толоруу туһунан отчуоту бигэргэтии; өрөспүүбүлүкэ бюджетын таһынан фондаларын үлэлэрин бэрээдэгин олохтооһун уонна олор үптэрин туттуу туһунан отчуоту бигэргэтии; Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бюджетын толорууну, бюджеты таһынан фондалары уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Күндү металларга уонна күндү таастарга судаарыстыбаннай фондатын хонтуруоллааһын;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билиитин, ол иһигэр үлэлээх-дьарыктаах уопсастыбалар, табаарыстыбалар уонна атын тэрилтэлэр үптэриттэн-баайдарыттан ылар өлүүтүн (паайдарын, акцияларын) салайыы уонна дьаһайыы бэрээдэгин олохтооһун;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарын тутуһуун у уонна толорууну хонтуруоллааһын;
федеральнай сокуонунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһайыытыгар киирэр түһээни уонна хомууру, итиэннэ ону түһэрии бэрээдэгин олохтооһун;
федеральнай сокуоннарга уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн сокуонугар сөп түбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар итэҕэйбэти биллэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын толорор уорганнарын тиһигин олохтооһун;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин, кини солбуйааччыларын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сорох миниистирдэрин сололоругар анааһыҥҥа сөбүлэҥи биэрии;
федеральнай сокуонунан көрүллүбүт түбэлтэҕэ толорор былаас федеральнай уорганнарын сирдээҕи-уоттааҕы уорганнарын салайааччыларын сололоругар анааһыны сөбүлэһиннэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун судьуйаларын сололоругар анааһын; Саха Өрөспүүбүлүкэтин киһи быраабыгар Боломуочунайын солотугар анааһын уонна солотуттан босхолооһун; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Быыбарын киин хамыыһыйатын састаабын аҥаарын анааһын;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын отчуотун истии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар итэҕэйбэти биллэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһанар-сабардыыр сирдээх тэриллиитин олохтооһун уонна уларытыы; ону уларытыы бэрээдэгин олохтооһун;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбарын ыытыы бэрээдэгин олохтооһун; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбарын күнүн-дьылын анааһын; Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбарыгар быыбардыыр уокуруктары тэрийии; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын солотуттан ууратыы бэрээдэгин олохтооһун; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын солотуттан ууратыыга куоластааһыны анааһын.
өрөспүүбүлүкэҕэ дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыыны анааһын уонна ыытыы бэрээдэгин олохтооһун, итиэннэ дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыыны анааһын;
Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕар сокуону оҥорууга көҕүлээһин быраабын олоххо киллэрии;
мировой судьуйалары талыы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин дуогабардарын түһэрсиини уонна көтүрүүнү бигэргэтии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыраныыссаларын уларытар туһунан сөбүлэһиини бигэргэтии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарын дьайыыларын тохтотуу;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин толорор былааһын атын уорганнарын быраапка олоҕурар аакталарын уларытар уонна көтүрэр туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар этии киллэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын наҕараадатын уонна ытык аатын бигэргэтии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарыгар тойоннооһуну биэрии;
сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар быһаарыы ылыныы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламенын дьаһайыытыгар сокуоннарынан сыһыарыллыбыт атын боппуруостар.

57 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһайыытыгар уонна боломуочуйатыгар киирэр боппуруос сокуоннарга тирэҕирэн сүрүннэнэр.
Ил Түмэн уурааҕынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламенын дьаһайыытыгар сокуоннарынан киллэриллибит атын боппуруос быһаарыллар.

58 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбара бары бүттүүн тэҥ уонна быһаччы быыбардыыр быраапка олоҕуран кистэлэҥ куоластааһынынан ыытыллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаатынан 21 сааһын туолбут уонна быыбардыыр бырааптаах гражданин талыллыан сөп.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбарын бэрээдэгэ уонна тэрээһинэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан олохтонор.

59 ыстатыйа

Биир кэм төрүккэ олоҕуран идэтийэн үлэлиир Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттара, федеральнай сокуоннарынан көрүллүбүт түбэлтэттэн ураты, төлөбүрдээх атын үлэнэн дьарыктаныа суохтаахтар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаата боломуочуйатын болдьоҕун устатыгар, өскөтүн федеральнай сокуонунан атын көрүллүбэтэх буоллаҕына, былаас атын ханнык да талыллар уорганын дьокутаатынан, судьуйанан буолуо суохтаах, судаарыстыба атын солотугар, судаарыстыба сулууспатын судаарыстыбаннай солотугар, муниципальнай солоҕо үлэлиэ суохтаах.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаата дьокутаат боломуочуйатын толорууну кытта сибээһэ суох үлэҕэ бэйэтин анал туругун туһаныа суохтаах.

60 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаатын анал туруга сокуонунан быһаарыллар.

61 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбарын түмүгэ тахсыбытын кэнниттэн отут күнү аһарбакка саҥа талыллыбыт Ил Түмэн бастакы мунньаҕын ыҥырар.
Ил Түмэн, өскөтүн кини састаабыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт иккититтэн итэҕэһэ суоҕа талыллыбыт буоллаҕына, сокуон биэрэр быраабынан туһанар кыахтанар.
Саҥа ыҥырыылаах Ил Түмэн бастакы мунньаҕа саҕаланыаҕыттан ыла ааспыт ыҥырыылаах Ил Түмэн боломуочуйата тохтуур.

62 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата, олохтоох салайыныы талыллар уорганнара, бэлитиичэскэй баартыйалар түөлбэннээҕи салаалара сокуону оҥорууну көҕүлүүр бырааптаахтар. Сокуону оҥорууну көҕүлүүр быраабынан бэйэлэрэ дьаһайар боппуруостарыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суута уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин профсоюзтарын Федерациятаэмиэ туһаналлар.
Ил Түмэн түһээни туттууга киллэрэр туһунан эбэтэр көтүрэр, ол төлөбүрүттэн босхолуур, Саха Өрөспүүбүлүкэтин финансовай эбэһээтэлистибэлэрин уларытар туһунан сокуон барылларын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бюджетын үбүн суотугар сабыллар ороскуоту көрөр атын сокуон барылларын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын киллэриитинэн эбэтэр кини түмүктээһинэ баар буоллаҕына көрөр. Бу түмүктээһин сокуон барыла тутуллубут күнүттэн сүүрбэ күн иһигэр Ил Түмэҥҥэ киллэриллэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын сокуону оҥорууну көҕүлүүр этиитэ атыттардааҕар инники көрүллэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар уларытыы уонна эбии киллэрии бэрээдэгин туһунан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын туһунан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин туһунан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун уонна конституционнай суут дьыаланы көрөр үлэтин туһунан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын туһунан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын толорор уорганнарын тиһиктэрин туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сүрүн сокуоннара, итиэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннара Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын баһыйар үгүс куолаһынан ылыллаллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин ылыллыбыт сокуона биэс күн иһигэр илии баттааһыҥҥа уонна бар дьоҥҥо биллэриигэ анаан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар ыытыллар. Өскөтүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонун киниэхэ киирбит түгэниттэн уон түөрт күн иһигэр илии баттаатаҕына, сокуону бар дьон билиитигэр таһаарар, өскөтүн сокуоҥҥа бэйэтигэр күүһүгэр киириитин атын бэрээдэгэ ыйыллыбатах буоллаҕына, Сокуон дьиҥ таһымнаах бэчээккэ тахсыбыт күнүттэн күүһүгэр киирэр. Өскөтүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонун киниэхэ киирбит түгэниттэн уон түөрт күн иһигэр илии баттаабатаҕына, бу сокуон урут ылыллыбытынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт иккититтэн итэҕэһэ суох куолаһынан бигэргэтиллиэн сөп. Сокуон урут ылыллыбытынан бигэргэтилиннэҕинэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана иккистээн аккаастыыр кыаҕа суох уонна сокуон үс күн иһигэр бар дьоҥҥо биллэриллиэхтээх.

63 ыстатыйа

Ил Түмэн бастакы мунньаҕар Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарыттан Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин уонна кини солбуйааччыларын Ил Түмэн үлэлии олорор састаабын боломуочуйатын болдьоҕор талар.

64 ыстатыйа

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ мунньаҕы ыытар уонна Ил Түмэн ис бэрээдэгин дьаһайар, Ил Түмэн үлэтин мэһэйэ суох толорууну хааччыйыыга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын санааларын көҥүллүк этиилэрин араҥаччылааһыҥҥа туһуламмыт дьаһалы ылынар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт биириттэн итэҕэһэ суохтарын көҕүлээһининэн Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлигэр эбэтэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт иккитин куолаһынан кини солбуйааччыларыгар итэҕэйбэти биллэриэххэ сөп. Итэҕэйбэт туһунан быһаарыыны ылыныы Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин эбэтэр кини солбуйааччыларын боломуочуйаларын тута ууратыыга тиэрдэр.

65 ыстатыйа

Ил Түмэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарыттан сис кэмитиэттэри уонна хамыыһыйалары тэрийэр.
Ил Түмэн сис кэмитиэттэрэ уонна хамыыһыйалара сокуоннар уонна атын аакталар барылларын дьүүллэһэллэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарын, Ил Түмэн атын быһаарыыларын толорууну хонтуруоллууллар.

66 ыстатыйа

Сокуоннары толорууну, судаарыстыба бас билиитэ энчирээбэтин Ил Түмэн Хонтуруоллуур кэмитиэтэ хонтуруоллуур.

67 ыстатыйа

Ил Түмэн боломуочуйата маннык түбэлтэлэргэ болдьоҕун иннинэ тохтотуллуон сөп:

Ил Түмэн бэйэтэ ыһылларын туһунан быһаарыыны Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт иккититтэн итэҕэһэ суохтарын куолаһынан ылыннаҕына;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана сокуоннарга олоҕуран Ил Түмэни ыстаҕына;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын бу састааба сокуоннай кыаҕа суоҕун туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Суутун уурааҕа күүһүгэр киирдэҕинэ, ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттара боломуочуйаларын устунууларынан сибээстээн;
федеральнай сокуоннарынан көрүллүбүт атын түбэлтэҕэ.

5 баһа. САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ИЛ ДАРХАНА

68 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүкү сололоох киһитэ буолар уонна өрөспүүбүлүкэ толорор былааһын баһылыыркөһүлүүр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Саха Өрөспүүбүлүкэтин омуксудаарыстыба быһыытынан анал туругар уонна сабардыыр сирэ биир кэлимигэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун уонна сокуоннарын, ону тэҥэ өрөспүүбүлүкэ ылыммыт өрөспүүбүлүкэлэр икки ардыларынааҕы уонна аан дойдутааҕы эбэһээтэлистибэлэрин тутуһууга мэктиэһит буолар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүкү сололоох киһитин солотун Глава Республики Саха (Якутия) уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тылларынан суруллар ааттара тэҥ суолталаахтар.

69 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханынан федеральнай сокуоннарынан олохтоммут ирдэбиллэргэ сөп түбэһэр Российскай Федерация гражданина буолуон сөп.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын биэс сылга болдьохтоон өрөспүүбүлүкэ гражданнара бүттүүн тэҥ уонна быһаччы быыбардыыр быраапка олоҕуран кистэлэҥ куоластааһынынан талаллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын солотугар биир киһи иккиттэн ордук болдьоххо субуруччу талыллыбат.

70 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын быыбара федеральнай сокуоҥҥа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонугар сөп түбэһиннэрэн ыытыллар.

71 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана солотугар киирэригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки судаарыстыбаннай тылынан маннык андаҕары биэрэр: «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын эбээһинэһин үтүө суобастаахтык толоруом, Российскай Федерация Конституциятын уонна федеральнай сокуоннарын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарын тутуһуом, өрөспүүбүлүкэ омук-судаарыстыба быһыытынан анал туругун уонна элбэх омуктаах бар дьонун туһун көмүскүөм, киһи уонна гражданин быраабын ытыктыам диэн бэйэм үтүө ааппынан уонна дьоһуммунан андаҕайабын».
Андаҕар үөрүүлээх быһыыга-майгыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү суутун, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арбитражнай суутун судьуйалара уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Борокуруора баалларыгар бэриллэр.

72 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана:

судаарыстыба былааһын федеральнай уорганнарын, Российскай Федерация субъектарын судаарыстыбаларын былааһын уорганнарын кытта сыһыаннаһыыга уонна тас экэнэмиичэскэй сибээһи олохтооһуҥҥа Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирэйдээн көрдөрөр; Саха Өрөспүүбүлүкэтин аатыттан дуогабарга уонна сөбүлэһиигэ илии баттыыр бырааптаах; толорор былаас федеральнай уорганнарыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэстэбиитэллэрин аныыр уонна ууратар;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнигэр туһаайан Анал суругу ыытар уонна бар дьоҥҥо ыҥырыыны таһаарар;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бэлиитикэтин сүрүн хайысхатын быһаарар уонна Ил Түмэҥҥэ киллэрэр;
Ил Түмэҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин омук олоҕун-дьаһаҕын-экэниэмикэтин сайдыытын тосхолун уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бюджетын барылын киллэрэр;
сокуону таһаарыыны көҕүлүүр; анал аактаны таһаарар уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарын бар дьоҥҥо биллэрэр эбэтэр ылыныыны тохтотор; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун уураахтарын толорууну хааччыйар;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын толорор уорганнарын тиһигин баһылыыр уонна ис тутулун быһаарар; Ил Түмэҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын толорор уорганнарын тиһигин бигэргэтиигэ киллэрэр; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын үлэтин сүрүннээн салайар; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын мунньаҕын салайан ыытар бырааптаах; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын уурааҕын көтүрүөн сөп; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын ууратыыны сокуон быһыытынан ылынар; Саха Өрөспүүбүлүкэтин толорор былааһын сирдээҕи-уоттааҕы уорганнарын салайааччыларын аныыр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Быыбар киин хамыыһыйатын састаабын аҥаарын аныыр;
Ил Түмэн сөбүлэҥинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин уонна кини солбуйааччыларын сололоругар аныыр;
Ил Түмэн сөбүлэҥинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин сорох миниистирдэрин сололоругар аныыр; федеральнай сокуонунан көрүллүбүт түбэлтэҕэ толорор былаас федеральнай уорганнарын сирдээҕи-уоттааҕы уорганнарын салайааччыларын солоҕо анааһыҥҥа хандьыдааты Ил Түмэҥҥэ сөбүлэһиннэриигэ киллэрэр;
федеральнай сокуонунан көрүллүбүт түбэлтэҕэ толорор былаас федеральнай уорганнарын сирдээҕи-уоттааҕы уорганнарын салайааччыларын солоҕо анааһыны сөбүлэһиннэрэр; Саха Өрөспүүбүлүкэтин толорор былааһын уорганнарын Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын атын уорганнарын кытта үлэтин сүрүннүүр итиэннэ Российскай Федерация сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин толорор былааһын уорганнара толорор былаас федеральнай уорганнарын уонна олор сирдээҕи-уоттааҕы уорганнарын, олохтоох салайыныы уорганнарын уонна уопсастыбаннай холбоһуктары кытта хардарыта дьайсыыларын тэрийиэн сөп;
Ил Түмэҥҥэ киллэрэр: Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун судьуйаларын сололоругар анааһыҥҥа хандьыдааты; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Борокуруорун солотугар хандьыдааты сөбүлэһиннэриигэ анаан; Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Киһи быраабыгар боломуочунай солотугар анааһыҥҥа хандьыдааты;
сокуоҥҥа олоҕуран Ил Түмэни ыһар;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын наҕараадатын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык аатын иҥэрэр;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр эбэтэр кини сорох түөлбэннэригэр ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрэр, ол туһунан Ил Түмэҥҥэ суһаллык иһитиннэрэр;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баайын-дуолун судаарыстыбаннай харамньытыгар ууруллан сытар күндү металл уонна күндү таас хаһаастара бигэтик хараллыыларын хааччыйар.

73 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана бэйэтин боломуочуйатын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар уонна сокуоннарыгар, Российскай Федерация Конституциятыгар уонна федеральнай сокуоннарга олоҕуран толорор.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана бэйэтин боломуочуйатын толорон ыйаахтары уонна дьаһаллары таһаарар, олору Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр бүтүннүүтүгэр толорторор.

74 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын боломуочуйата Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан олохтоммут тутулун уларытыыга туһаныллыа суохтаах.

75 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын боломуочуйата маннык түбэлтэҕэ болдьоҕун иннинэ тохтотуллар:
1) бэйэтин баҕатынан уурайдаҕына;
2) Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ киниэхэ итэҕэйбэтин биллэрбитинэн сибээстээн Российскай Федерация Президенэ солотуттан тохтоттоҕуна;
3) федеральнай сокуоҥҥа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонугар олохтоммут төрүттэргэ уонна бэрээдэккэ олоҕуран Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр регистрацияламмыт быыбардааччылар төттөрү ыҥырыыларынан;
4) федеральнай сокуонунан көрүллүбүт атын түбэлтэҕэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын боломуочуйатын болдьоҕун иннинэ тохтотор туһунан быһаарыыны Российскай Федерация Президенин этии киллэриитинэн Ил Түмэн ылынар, федеральнай сокуонунан олохтоммут түгэнтэн уратыга.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар итэҕэйбэт туһунан быһаарыы сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт биириттэн итэҕэһэ суоҕун көҕүлээһининэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт иккитин баһыйар үгүс куолаһынан ылыллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна кини бар дьонун туһугар үлэлиирэ киниэхэ буруйга тардыллыа суохтаах.

76 ыстатыйа

Российскай Федерация Президенэ федеральнай сокуоннарынан көрүллүбүт түбэлтэҕэ талыллыбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана солотугар киириэр диэри быстах кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын эбээһинэһин толорооччуну аныыр. Быстах кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын эбээһинэһин толорооччу Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин уонна Бырабыыталыстыбатын ыһар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар уларытыы уонна эбии киллэрэр туһунан этиини киллэрэр бырааба суох.

77 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана үлэтин иһин сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн төлөбүр ылар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар сокуоннарынан көрүллүбүт хааччахтааһын дьайыыта тарҕанар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын анал туруга Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн сокуонунан олохтонор.

78 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата судаарыстыба былааһын толорор уонна дьаһайар уоргана буолар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын салайар уонна кини үлэтин тэрийэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын анал туруга сүрүн сокуонунан быһаарыллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата уурааҕы, дьаһалы уонна сокуон туолуутун хааччыйар атын аактаны таһаарар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата боломуочуйатын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын иннигэр, кини солотугар киирбитин кэнниттэн, устунар.

79 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын дьаһайар кыаҕын иһинэн ылыллыбыт аакталара Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр бүтүннүүтүгэр булгуччу толоруллуохтаахтар.

80 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата олох-дьаһах-экэниэмикэ бэлиитикэтин ырытан оҥорор уонна олоххо киллэрэр, ол бэлиитикэни олоххо киллэрии иһин бүүс-бүтүннүү хоруйдуур.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата бэйэтин үлэтин туһунан сыллата эбэтэр Ил Түмэн модьуйуутунан отчуоттуур.

81 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана бэйэтин эбээһинэстэрин быстах кэмҥэ (ыалдьан эбэтэр уоппускаҕа барбытынан) толорбот түбэлтэтигэр олору, федеральнай сокуоҥҥа көрүллүбүт түбэлтэлэртэн ураты, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ толорор.

82 ыстатыйа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын эбээһинэстэрин быстах кэмҥэ толорор Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын ыһар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар уларытыы уонна эбии киллэрэр туһунан этии киллэрэр, референдуму ыытыыны көҕүлүүр, итиэннэ тус көҕүлээһининэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрин сололоруттан босхолуур бырааба суох.

83 ыстатыйа

Ил Түмэн итэҕэлин ылбатах Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата былаастан барар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар итэҕэйии туһунан боппуруоһу Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана уонна Ил Түмэн киллэрэр бырааптаахтар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата былаастан барарга этии киллэриэн сөп, ону Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана ылынар эбэтэр ылыммат.
Былаастан барар эбэтэр боломуочуйаны устунар түбэлтэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын сорудаҕынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын саҥа састааба тэриллиэр диэри салгыы үлэлиир.

84 ыстатыйа

Судаарыстыба былааһын уорганнара уонна бырабыыталыстыба учреждениеларын сулууспалаахтара сокуоҥҥа олоҕуран үлэлииллэр

Бу айымньы ааптар быраабатынан Арассыыйаҕа көмүскэммэт. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа бэдэрээссийэтин гражданскай кодексын 1259-с ыстатыйатынан судаарыстыбынай органнар официальнай дөкүмүөннэрэ; судаарыстыбынай бэлиэлэр (гиэрбэлэр, былаахтар уо. д. а.); ааптардара биллибэт норуот творчествата (фольклор); информацияны эрэ сүгэр суруктар (сонуннар, программалар иҥин) ааптар быраабатынан көмүскэммэт.

Өссө маны көрүн: ааптар бырааба