Туох барыта үһүстээх (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)

И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах

ТУОХ БАРЫТА ҮҺҮСТЭЭХ. ҮРҮҤ ААР ТОЙОН ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ

Дьокуускай 2025

“Туох барыта ортотунан тоҕоостоох” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыыларыгар сөп түбэһиини буларын биллэрэр.

АННОТАЦИЯ

“Туох барыта ортотунан буолара табыллар” диэн олох үөрэҕэ “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини тутуһууттан үөскээн тахсыбыт. Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн сыаналанан икки аҥы арахсан, икки өрүттэнэн тахсаллар. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскүүр сөп түбэһиини үөскэтэр үһүс өрүтү сахалар олус былыргы кэмнэртэн арааран билэн олохторугар тутуһа сылдьаллар. Үһүс өрүтү киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайтаран булан ылан тутуһарыттан уонна оҥорор быһыытыгар туһана сылдьарыттан Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Бары ааҕааччыларга ананар.

Народ саха с давних времен создал учения “Туох барыта үһүстээх” для достижения справедливого решения вопроса.

© Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. 2025.

ААН ТЫЛ

Өй-санаа билиигэ, ол аата, умнуллубат буолууга кубулуйуор диэри элбэхтэ хос-хос хатыланан сыыһата-халтыта көнөн, тупсан иһэрэ ситиһиллэр. Салгыы өссө элбэхтэ хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйар уонна киһи оҥорор быһыытын үөскэтэн бэйэтин салайыан сөп.

“Туох барыта ортотунан буолара табыллар” диэн олох үөрэҕэ “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппит. Итини тэҥэ, бу этии олоххо киһи сайдыыны хайдах киллэрэрин быһаарара ордук суол-талаах. Ол курдук, олоххо үөскээн иһэр икки өрүттэн хайа да өттүн диэки халыйбатахха, бу өрүттэр икки ардыларынан, ортотун диэки өттүн тутуһан оҥорор быһыылары салайдахха таба, сөптөөх быһаарыы үөскээн тахсан сайдыыны аҕаларын сахалар тутуһаллар.

Киһи оҥорор быһыылара бу кэмҥэ олохсуйан сылдьар өй-санаа быһаарыыларын тутуһан хаһан баҕарар үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн тус-туспа сыаналанан икки аҥы араарыллан, икки өрүттэнэн тахсан иһэллэриттэн өйү-санааны сайыннаран тупсаран биэрэ сылдьыы эрэ-йиллэр. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскүүр сөп түбэһиини, киһилии быһыыны үөскэтэр үһүс өрүтү сахалар олус былыргы кэмнэртэн арааран билэн “Туох барыта ортотунан буолуохтаах” диэн этиини туһанан олохторугар таба суолу булан иһэллэр.

Үһүс өрүтү киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайтаран булан тутуһарыттан уонна оҥорор быһыытыгар туһана сылдьарыттан Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Киһи өйө-санаата сайдан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан икки өрүттэри тус-туспа арааран билэн баран, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии үһүс өрүтэ баарын арыйыыта “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэтэн олоххо киллэрбит.

Сахалар “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини олохторугар туһанар бэлиэлэринэн “Туох барыта ортотунан тоҕоостоох” диэн өс хоһоонун үөскэппиттэрэ буолар уонна үс; Үөһээ, Орто уонна Аллараа дой-дулары айан олоххо киллэрэн туһаналлара ити өс хоһоонун быһааран биэрэн олоххо киллэрии буолар. Ол курдук, киһи үчүгэй санааларын Үөһээ дойдуга, онтон куһаҕан санааларын Аллараа дойдуга олохтоон бараннар, бу икки дойдулар икки ардыларыгар сөп түбэһии үһүс өрүтэ үөскүүрүн арыйан баран, Орто дойду диэн ааттаабыттар.

Орто дойдуга тугу барытын сөптөөхтүк, табатык оҥорор саха дьоно бэйэлэрэ олороллор диэн этэллэр. Ол аата, үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэр быһыылары оҥорор саха дьоно Орто дойдуга олороллор.

Өй-санаа үөрэҕин бу быһаарыыта сахалар өссө үчүгэй киһи Христос таҥара үөскүөҕүн быдан инниттэн киһи үчүгэйи эбэтэр куһа-ҕаны оҥорон кэбиһэр уратытын билэллэрин уонна олохторугар туһана сылдьыбыттарын биллэрэн үс дойдулары үөскэппиттэр.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин баһылаабыттара ырааппыт. Хас биир-дии саха тылыгар өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн, үгэс буолан сылдьаллар. Өй-санаа үөрэҕэр билигин даҕаны аныгы сайдыбыт наука билэ, быһаара илик дьоҥҥо туһаны аҕалар билиилэрин сахалар олохторугар туһаналларын автор бары үлэлэригэр арыйар.

Киһи өйө-санаата икки өрүттээхтик сайдарын үчүгэй уонна куһаҕан санаалар бааллара быһаарар. Дьон үчүгэй быһыылары оҥороллоро элбиирин туһугар үгүс үчүгэй санаалардаах буолалларын сахалыы таҥара үөрэҕэ “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн этэн, үөрэтэн ситиһэр.

Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” тутулугу үөскэтэрэ киһи өйө-санаата сайдарынан уонна оҥорор быһыылара тупсарынан бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсан иһэр үһүс өрүтү булан олоҕор туһана сылдьарын эрэйэр. Икки өрүттээх буолууну дириҥник үөрэтэн баһылаан баран сахалар үһүс өрүт үөскээн тахсарын арыйан таһааран олохторугар туһаныыга киллэрбиттэр. Үһүс өрүт төһө даҕа-ны икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсарын иһин, дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан үһүс өрүтү хойутаан билбиттэриттэн үсүһүнэн сылдьара таба өйдүүргэ туһалыыр.

Автор Каженкин И.И.- Хааһах Уйбаан атын үлэлэрин Национальнай библиотека абонеменыттан, сайтыттан, Сахалыы Бикипиэдийэттэн уонна ол иһигэр баар Бикитека диэн библиотекаттан булан ылан ааҕыахха уонна туһаныахха сөп. Бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт аймахтарыгар уонна биир санаалаахтарыгар истиҥ махталын тириэрдэр.

ӨЙ-САНАА ҮӨСКЭЭҺИНЭ

Өй-санаа үөрэҕэ диэн олох үөрэҕиттэн үөскээн тахсар уһун үйэлээх билиилэр, былыргы кэмнэртэн олоххо туттулла сылдьар туһалаах үгэстэр уонна үөрүйэхтэр буолаллар. Ол аата, олох үөрэҕэ диэн дьон уопуттара мунньуллан иһиититтэн үөскүүр уонна тугу этэрэ барыта хас да көлүөнэлэр усталарыгар араас дьонунан элбэхтик боруобаланан сымыйата, албына арыллан хааллаҕына, онтон кырдьыга таба быһаарыллыбыт билии буолан олоххо киирдэҕинэ ааттанар.

Сахалар олус уһун үйэлээх омук буоланнар олохторун үөрэҕэ былыргы кэмнэртэн үөскээн сайдыбыт уонна саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьар. Ол биллэр холобурунан айыы диэн тыл буолар. Бу тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарар уонна олус былыргы, олоҥхо кэмин саҕана биир, үчүгэй эрэ өрүтүнэн туттулла сылдьыбыта олоҥхоҕо ахтыллар. Бу былыргы кэмнэргэ саҥаны айыыны оҥоруу аҕыйаҕынан дьон тугу саҥаны айбыттарын барытын “үчүгэй” диэн ааттыы сылдьыбыт эбиттэрин аныгы сайдыылаах олоххо үтүктүү табыллыбат.

Кэлин дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдан, оҥорор быһыылара тупсан истэҕинэ киһи оҥорор быһыылара өссө икки аҥы, икки өрүккэ арахсаллара быһаарыллан; үчүгэй уонна куһаҕан диэн тыллар үөскээн олоххо киирбиттэр. Ол иһин, билигин айыы диэн тыл икки өрүттээх, үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕинэн туттуллар. Ол барыта киһи оҥорор быһыыта оҥорбутун кэнниттэн икки аҥы арахсан тахсара; үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн атыттар быһаарыы биэрэллэриттэн тутулуктанан ааттанар уонна оҥорор быһыыны табатык быһаарар.

Уһун үйэлэргэ үөскээбит өй-санаа үөрэҕэ инники олорон ааспыт көлүөнэлэр олохторун үөрэҕин мунньунан, үрүҥ айыы оҥорон туһана сылдьар. Ол иһин, олох үөрэҕин омук өс хоһоонноруттан булан ылан туһаныы ордук табыллар уонна табатык өйдөнөр кыахтанар.

Сахалар бука бары “Киһини санаата салайар” диэн этиини тутуһа сылдьаллар. Ол аата, өй-санаа бастаан, киһини салайан иһэрин билинэллэрин биллэрэллэр. Санаа бэйэтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэн, үчүгэй уонна куһаҕан буолан хаалара олоххо уустуктары үөскэтэн иһэрин киһи өйө-санаата сайдарынан арааран билэрэ эрэйиллэр.

Санаа аһара түргэниттэн уонна тугунан да кыайан тутуллубатынан, туохха да хаайыллыбатынан хайдах; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолара биллибэккэ эрэ сылдьар. Санаа киһини ханнык эрэ быһыыны оҥорорго тириэрдэр. Арай ханнык; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу быһыылары оҥорууга тириэртэҕинэ хайдах санаа буолара быһаарыллар кыахтанар. Бу быһаарыы киһи хайдаҕын оҥорор быһыыларыттан булан быһаарыыны олоххо киллэрбитин сахалар туһаналлар уонна “Киһи быһыылаах” диэн үөрэҕи олохтоон таҥара үөрэҕэр киллэрбиттэр.

Киһи бэйэтин “үчүгэй” курдук саныыра улаатан хааллаҕына тугу санаабытын барытын “үчүгэй” буолуо диэн сыыһа санааҕа киирэн хаалара өй-санаа үөрэҕин билбэтиттэн улаатан хаалар. Санаа икки өрүккэ арахсарыттан киһи тугу санаабытын барытын оҥорон иһэрэ элбэхтик табыллыбакка хаалыан эбэтэр куһаҕан буолуон сөп. Ол иһин, киһи бэйэтин санааларын салайан киһилии санааларга киллэрэн биэ-рэр кыахтаннаҕына эрэ оҥорор быһыылара тупсалларын ситиһэр.

Олоххо киһи оҥорор быһыылара улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэллэрин олох үөрэҕэ “Өлөн иһэн өйдөммүт” диэн өс хоһоонунан этэн биһиэхэ тириэрдэр. Киһи өлүүгэ тириэрдиэн сөптөөх ыар быһыытын бэйэтэ оҥорон кэбиһэн баран, өйө дьэ киирэн өрүһүнэ сатыырын, бу өс хоһооно биллэрэрэ кэлэр көлүөнэлэргэ улахан суолталаах. (1,132).

“Буолар буолбутун кэннэ” диэн өс хоһооно киһи туох эрэ куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиспитэ хойутаан да буоллар улаханнык хомойоругар тириэрдэрин биллэрэр. Бу өс хоһоонноро киһи өйө-санаата оҥо-рор быһыытын кэнниттэн, хойутаан кэлэн иһэрин чуолкайдык быһаа-ран биэрэллэр уонна ханнык баҕарар оҥорор быһыыга улахан сэрэх-тээх буолуу ирдэнэрин биллэрэллэр.

Оҕо этэ-сиинэ, хамсаныылары оҥороро кыра эрдэҕиттэн сайдан, буор кута үөскээн иһэринэн аан бастаан ханнык эрэ өйүгэр көтөн түспүт быһыытын оҥорон кэбиһэн баран, ол быһыы содулуттан, куһаҕан дьайыытыттан кэһэйдэҕинэ, ыарыыны биллэҕинэ өйө дьэ киирэн хатылаан оҥордоҕуна көннөрөр, тупсарар кыахтанар.

Киһи ханнык эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэт быһыытын оҥоро охсон кэбиһэрэ кэһэйиитигэр тириэрдэрэ, бу өс хоһооннорун үөскэппит. Ону тэҥэ, киһи быстах, тиэтэйэр санаатыгар “үчүгэй” буолуо дии саныы охсон баран оҥорбута улахан куһаҕан буолан тахсарыттан эрдэттэн сэрэнэ, харыстана сатаатаҕына табыллар.

Өй-санаа оҥорор быһыыттан хойутаан иһэрин быһаарыыга киһи этигэр-сиинигэр хаһан уонна хайдах үөскээн тахсарын биллэххэ табыллар. Ол иһин, кыра оҕо хайдах хамсаныылары оҥорорун кэтээн көрүөххэ сөп. Кыра оҕо илиитин, атаҕын мээнэ хамсатар. Бу хамсаныылартан этигэр-сиинигэр үөскээн тахсар өй-санаа элбэхтик хатыланан үгэһи, үөрүйэҕи үөскэттэҕинэ оҕо хамсаныыны бэйэтэ санаатынан оҥорор кыахтанарын дакаастабылынан элбэхтик эрэйдэнэн кыбыытын кыанарга үөрэнэрэ буолар. Хамсаныы өссө элбэхтэ хатыланнаҕына үөрүйэх буолууга кубулуйан буор кутун үөскэтэр. Ол аата, быччыҥ бэйэтэ бу хамсаныыны киһи санаатын хоту оҥорор кэмэ кэлэриттэн туох эмэ туһалаах быһыыны оҥороро ситиһиллэр.

Өй-санаа эккэ-сииҥҥэ үөскүүр. Ол аата, аан бастаан эт-сиин үөскээбитин кэнниттэн ханнык хамсаныылары оҥороруттан онно өй-санаа үөскээн мунньуллар. Эти-сиини хамсатар өй-санаа буор кут диэн ааттанар уонна хас да көлүөнэ дьон олохторун устата сайдыыны ситиһэн туһалаах хамсаныылары үчүгэйдик оҥорор кыахтанар.

Оҕоҕо аан бастаан буор кута үөскүүр. Ол холобурунан илиитин, атаҕын хамсата үөрэнэн атаҕар туран хаамары кыра эрдэҕинэ ситиһэрэ буолар. Ону тэҥэ, кыбыытын кыана үөрэнэрэ быччыҥнарын санаатын күүһүнэн хамсата үөрэтэриттэн тутулуктанар.

Киһи оҥорор быһыыта өйүттэн-санаатыттан эрдэлээн, инники баран иһэрэ олоххо улахан уустуктары үөскэтэр. Киһи тугу эмэ саҥаны, урут суоҕу, айыыны оҥорон кэбиһэн баран, ол оҥорбутуттан соһуйара, эбэтэр бу оҥорбута куһаҕан буолан хааллаҕына хомойоро тиийэн кэлэрэ хаһан да уларыйбат чахчы буолар.

Бары оҥорор быһыыларга сэрэхтээх буолууну уонна оҥорор быһыыга кырдьаҕастар уопуттарын туһана сылдьыыны “Кэс тыл этиитэ” диэн баара биллэрэр уонна хас биирдии киһи саҥаны айыыны оҥо-роругар кыра-кыралаан кэһиини киллэрэрэ ирдэнэр.

Саҥаны айыылары оҥоро сатаан олоххо сайдыыны киллэриэхпит диэн санаа киһи оҥорор быһыыта өйүттэн-санаатыттан хойутаан иһэринэн олоххо кыаллыбат быһыы буоларын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар билиэхтэрэ этэ. Була сатаан “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айан дьон айыыны оҥоро сатыылларын аһара ыытан кэбиһии үчүгэйгэ тириэрдибэт, судургутук оҥоруллар быһыы-лар элбииллэрин үөскэтэн куһаҕаҥҥа тириэрдэр быһыы буолар.

Дьон өйө-санаата аҥардастыы “үчүгэй” диэки халыйан барыыта кэрэ буолууну аһара бардаҕына кэрээнтэн тахсыыга тириэрдэн кэбиһэрин сахалар билэн олохторун үөрэҕэр, тылларыгар киллэрбиттэр. Кэрээнтэн тахсыы диэн “үчүгэй” ааттаммыта аһара барбыт киһи, куһа-ҕаннары олус улаханнык аннынан саныырыгар, суох оҥоро сатыырыгар, сэриини саҕалыырыгар тириэрдэн кэбиһэрэ ааттанар.

Киһи ситэ быһаарбакка, таба сыаналаабакка эрэ оҥорон кэбиһэр быһыыларыттан сыыһа-халты туттунуулар элбииллэр. Оҕо ол иһин уһун кэмҥэ киһи буолууга үөрэннэҕинэ, оннук быһыылары оҥорорго үгэстэри үөскэтиннэҕинэ эрэ оҥорор быһыылара киһи оҥорорун курдук буолан тахсаллара кыаллар.

Айылҕа тыынар-тыыннаахтара оҥорор быһыылара киһи сайдыбытын кэнниттэн икки өрүккэ арахсан тахсыбыттар:

1. Кыыллыы быһыылар.

2. Киһилии быһыылар.

Бары тыынар-тыыннаахтар; кыыллар, көтөрдөр оҥорор быһыылара кыыллыы быһыылары үөскэтэллэр. Киһи салгын кута сайдарынан өйө-санаата тупсан оҥорор быһыылара уларыйаннар киһилии быһыылары үөскэтэн кыыллартан, көтөрдөртөн туспа арахсары ситиспит.

Киһилии быһыылары оҥорор туһугар оҕо киһи буолууну улаатан иһэн ситиһэрэ эрэйиллэр. Киһи буолууну ситиһии биллэр бэлиэлэринэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоххо таба туһаныы, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоруу буолар. Ол курдук, үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан, уларыйан биэрэллэриттэн киһи өйө-санаата сайдыбытынан, тупсубутунан туһанан эрэ таба быһаарыыны ылынара кыаллар.

Оҕо өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитэ кыыл оҥорор быһыыларын куһаҕанынан ааттаан хаалларан киһилии быһыылары оҥороругар тириэрдэр. Ол аата, оҕо өйө-санаата сайдан киһи буолууну кыайан ситиспэтэҕинэ кыыл өйүнэн-санаатынан хаалан хаалыан сөп.

Олоххо таба быһаарыыны ылыныы бу икки өрүттэр икки ардыла-рыгар сылдьарынан уонна үһүс өрүтү үөскэтэринэн таба булан ылан туһаныы өй-санаа сайыннаҕына эрэ кыаллар.

Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ өйө-санаата икки сүһүөхтэнэн сайдарын төрөппүттэр билэн тутуһаллара эрэйиллэр:

1. Ийэ кута иитиллэр. Оҕо өйө-санаата сайдыыта оҥорор быһыыларыттан хойутаан, кэнниттэн кэлэн иһэриттэн кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыыларынан, үгэстэринэн иитиллэрэ эрэйиллэр. Кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута киһини үйэтин тухары салайа сылдьарын сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.

2. Салгын кута үөрэтиллэр. Киһи кыыллартан саамай биллэр уратытынан салгын кута сайдара буолар. Үөрэҕи, билиини баһылаан иһии салгын куту түргэнник сайыннаран сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр. Оҕо өйө-санаата салгыы сайдан, тупсан киһи буолууну ситистэҕинэ киһилии быһыылары оҥорор кыахтанар.

Айылҕаҕа үөскээн тахсан иһэр утарыта хайысхалаах икки өрүттэр үөскээн тахсыыларын быһаарар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөскэппиттэр. Бу икки өрүттэр икки ардыларынан сөп түбэһиини үөскэтэр үһүс өрүт үөскээн тахсарын салгыы быһаараннар “Туох барыта үһүстээх” диэн үөрэҕи олохтообуттар. Кэмэ кэллэҕинэ икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар үһүс өрүт үөскээн тахсарын сахалар үлэни оҥоруу уратыларын үөрэтэн быһаарбыттар. Ол курдук, үлэҕэ киһи күүһүн таба туһаныыта нэми тутустаҕына эрэ үөскээн тахсарыттан, үлэһиттэр үһүс өрүтү аан бастаан булан туһанарга үөрэммиттэр.

Оҕону бары патриотизмҥа иитэр санаалара билигин, нууччалар национализмнара улааппыт кэмигэр тарҕанан сылдьар. Патриотизм диэн төрөөбүт сири-дойдуну таптааһын, харыстааһын ааттанар. Бу үчүгэй дии саныыр санаабыт аһара баран хааллаҕына аҥар өттүгэр халыйыыга тириэрдэн куһаҕаны, национализмы үөскэтэн таһаарар.

Патриотизм куһаҕан өрүтэ тахсан кэлиитэ уһуннук бииргэ олорбут омуктар арахсар, тус-туспа барар кэмнэригэр биллэн, улаатан тахсар. Ол курдук, ким да төрөөбүт сирин быраҕан барбатынан бииргэ олорор омуктар икки ардыларыгар сэриини үөскэтиэн уонна аһара кырык-танан хаалларыгар тириэрдиэн сөп.

Сахалар “Аһара барыма” диэн үөрэҕи оҕону иитиигэ туһаналлар. Оҕо ытаатаҕына эбэтэр мэниктээтэҕинэ киһи быһыытын аһара барбакка бэйэтин тохтотунара эрэйиллэр. “Уоскуй”, “тохтоо” диэн этиилэр ханнык баҕарар аһара барыыны тохтоторго туһалыыллар.

“Аһара барыма” диэн этии туохха барытыгар сиэри тутуһары, киһи быһыытын аһара барбаты үөскэтэр үөрэх тиийимтиэ буоларыгар ти-риэрдэр. Киһи быһыытын аһара барыы үчүгэйгэ тириэрдибэтин оҕо боруобалаан көрдөҕүнэ эрэ итэҕэйэн салгыы туһанар кыахтанар. Массыына абаарыйатыгар түбэһии үгүстүк аһара түргэнник айаннааһынтан үөскээн тахсар быһыы буолар. Туохтан эрэ кэһэйдэҕинэ аһара барыма диэн үөрэх туһалаах эбитин итэҕэйэн туһанара киирэр.

Киһи быһыытын аһара барбат өй-санаа сиэри тутуһууну үөскэтэр. Сиэр диэн үчүгэй уонна куһаҕан санаалар икки ардыларыгар үөскүүр үһүс өрүт, сөп түбэһии өрүтэ ааттанар. Сиэри тутуһан оҥоруллар быһыылар табыллан, сатанан үчүгэй быһыылары элбэтэллэрин билэн сахалар олохторугар туһана сылдьаллар. (2,9).

Киһи араас элбэх быһыылары оҥорор кыахтаах. Бу оҥорор быһыытыгар барыларыгар сиэри, киһи быһыытын тутуһа сылдьыыта үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскүүр үһүс өрүтү, сөп түбэһии өрүтүн булан туһана сылдьарыгар тириэрдэн өйүн-санаатын аһара ыыппакка эрэ сайыннарар.

Онон оҕо өйө-санаата, салгын кута сайдан киһи буолууну ситистэҕинэ эрэ киһилии быһыылары оҥорор кыахтанарын билэн төрөппүттэр кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэн биэриэхтэрэ этэ.

“ТУОХ БАРЫТА ҮҺҮСТЭЭХ”

Айылҕа төрүт тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиинэн бэриллэр. Бу этии айылҕаҕа икки өрүт тэҥҥэ үөскээн тахсалларын быһаарара ордук суолталааҕа “Үчүгэй уонна куһаҕан куустуспутунан сылдьаллар диэн өс хоһоонунан этиллэр. Ол аата, үчүгэй баар буоллаҕына, ханна эрэ куһаҕана үөскээн тахсара быһаарыллар.

Киһи өйө-санаата сайдан иһэринэн туһанан бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсар үһүс өрүтү булан тэҥнэһиини, сөп түбэһиини туохха барытыгар үөскэтэн биэрдэҕинэ эрэ олоххо аҥар өттүгэр халыйыы үөскээн тахсыбатын ситиһэр кыахтанар.

Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсан иһэллэр. Бу быһаарыы киһи уратыны, саҥаны айыыны оҥорбутун кэнниттэн хайдах; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсалларын атыттар, бу быһыыны үөрэтэн билэн баран сыана биэрэллэрэ таба буоларын туһаныыны биллэрэр.

Саҥаны айыыны оҥоруу диэн дьон өссө билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥоруу буолар, ол иһин икки аҥы өрүккэ арахсан тахсаллар:

1. Үчүгэйи, олоххо туһалааҕы аҕалары оҥоруу.

2. Куһаҕаны, буортулааҕы оҥорон кэбиһии.

Икки өрүттэр диэн кэмэ кэллэҕинэ хардары-таары солбуйсан биэрэр буоллахтарына этэллэр. Ол курдук, “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно туттулла сылдьара айылҕа кэмэ кэллэҕинэ үчүгэйэ, сымнаҕаһа уонна куһаҕана, кытаанаҕа уларыйан биэрэн иһэрин быһаарыыттан, олоххо туһаныыттан үөскээбит.

Саҥаны айыыны оҥоруу маннык икки өрүттэнэн тахсан иһэллэрин арыыйда дириҥник ырытан быһаарыахпыт:

1. Дьон бэйэлэригэр үчүгэйи оҥорор, олохторун тупсаран иһэр санаалара хаһан баҕарар элбээн хаалар. Ол элбэх буолуута киһи бэйэтигэр үчүгэйи оҥостор санаата улаханыттан тутулуктанар. Туох эмэ киһиэхэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор буоллаҕына, үчүгэй диэн үрдүктүк сыаналанар уонна элбиирэ ситиһиллэр. Күн сырдыгар киһи хараҕа көрөрө тупсара уонна ырааҕы көрөр кыахтанара үчүгэй диэн өйдөбүлэ үрүҥ дьүһүн буоларыгар тириэрдибит.

Олох тупсан иһэр диэн бары үөрэбит. Дьон үчүгэй диэки өттүн тутуһан сайдан иһэллэриттэн олоххо тупсууну ситиһэллэр уонна үйэлэрэ уһаатаҕына үчүгэй диэки аһара баран халыйан хаалыылара үөскээн кэллэҕинэ икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ кэлэр.

Дьон үчүгэйи, туһалааҕы оҥорууну элбэхтик хатылаан оҥороннор киһи быһыыта диэн өйдөбүлү үөскэппиттэр. Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буола үөрэннэҕинэ, киһи буолууну ситистэҕинэ киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыахтанар.

2. Киһи тугу сирбитин, табыллыбатаҕын, сөбүлээбэтэҕин куһаҕан диэн ааттаан кэбиһэр. Ол иһин, куһаҕан диэн суох буолан, симэлийэн хаалбат. Ону тэҥэ, анаан-минээн куһаҕан буоллун диэн саҥаны айыы-ны оҥорооччулар суох буолан хаалаллара өссө да ыраах.

Саҥаны айыыны оҥоро сатааһын табыллыбакка, сатаммакка хааллаҕына куһаҕан буолан тахсан быраҕыллар аналланар. Киһи үгүстүк оҥорор быһыыта табыллыбакка хаалан эбэтэр сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥорор. Саҥаны айыыны, уратыны, атыттар оҥорботторун булан оҥоро сатааһын киһи ыксыыр, тиэтэйэр санаатын аһара улаатыннаран сыыһа-халты туттунарын элбэтэн кэбиһэр.

Куһаҕаны, буортуну оҥорор киһини киһи быһыылаах буолбатах диэн харыстаан ааттыыллар. Ол барыта киһи өйө-санаата сайдан, тупсан оҥорор быһыылара киһи быһыылаах буолалларын ситиһэр кыахтааҕын бэлиэтиир. Үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй быһыылаах диэн буолара тугу оҥороруттан эрэ тутулуктанар. Киһи тугу оҥороруттан көрөн хайдах быһыылаах буоларын атыттар быһаараллар.

Киһи үчүгэйгэ эбэтэр куһаҕаҥҥа тириэрдэр икки өрүттэнэн тахсар быһыыларын икки ардыларынан, ортолорунан сөп түбэһиини, тэҥнэһиини үөскэтэр үһүс өрүт баар буолан тахсарын сахалар үлэни оҥоруу уратыларыттан быһаараннар киһи быһыыта диэн ааттаан, оннук үөрэҕи арыйан таҥара үөрэҕэр киллэрбиттэр.

“Туох даҕаны ортотунан тоҕоостоох” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыыларын ырытан быһаарыыттан, икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан сөп түбэһии үһүс өрүтэ баарын булан олоххо туһаныыттан үөскээбит. Ол курдук, дьон тугу оҥорбуттара үчүгэй кыайан буолбакка хааллаҕына уонна куһаҕантан арыычча ордон таҕыстаҕына син аҕай, сөп түбэһэр диэн быһаарыыга киирэн хаалар. Олоххо олус элбэхтик оҥоруллар табыллыбыт быһыылар туох барыта ортотунан буолара табыллар диэн этиини бигэргэтэллэр.

“Туох барыта үһүстээх” диэн этии киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэр быһаарыыны ылынарыгар ыйан, көрдөрөн биэрэр аналлаах. Үһүс өрүт, бу икки тус-туспа хайысхалаах өрүттэр икки ардыларынан түбэһэриттэн таба буолар кыахтанар уонна киһи быһыытын үөскэтэр.

“Туох барыта үһүстээх” диэн этии дакаастабылын атыыһыт уонна атыылаһааччы бэйэлэрин икки ардыларыгар ылынар туһалаах сөбүлэһиилэриттэн булан ылыы ордук табыллар. Атыылааччы табаарын хаһан баҕарар үрдүктүк сыаналыыр, ону тэҥэ, кини кыра да буоллар барыһы ылыан баҕата өссө сыанатын үрдэтэн биэрэригэр тириэрдэр. Ол аата, атыыһыт табаарын сыаната оҥоруллар сыанатыттан хайаан да үрдүк буолара биллэн тахсар. Табаары атыылаһааччы чэпчэки сыанаҕа ыллаҕына барыстанар кыахтанар. Ол иһин, атыылаһааччы сыананы түһэрсэрэ ортотун, сөптөөҕүн була сатааһыҥҥа киирсэр уонна ырыы-нак тутулугун үөскэтэр. Бу икки утарыта сыаллаах дьон биир тылы булуннахтарына эрэ табаар атыыга баран ханнык эрэ сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэн, туһаны аҕалар кыахтанар. Бу ырыынак биллэр уратытын үлэһит сахалар былыргы үйэҕэ арыйаннар “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэтэн туһана сылдьаллар.

Өй-санаа үөрэҕэ – сахалыы таҥара үөрэҕэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүккэ арахсыыны билинэн үөрэҕэр туһанар. Ол аата, кэмэ кэллэҕинэ, бу икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ үөскээн дьон өйө-санаата сайдыыны аҕалар хамсааһыны ылынан уларыйыыны киллэрэн, тупсууну ситиһэрэ кыалларын сахалар тутуһаллар.

Таҥара үөрэҕэ уонна үрүҥ айыы итэҕэлэ өй-санаа сайдыытын икки өрүттэрин үөскэтэллэр. Бу икки өрүттэртэн хайалара эрэ аһара барыыта омук олоҕор биллэр уларыйыылары киллэрэр. Ол иһин, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскүүр үһүс өрүтү булан олоххо туһана сылдьыы омук олоҕо уһууругар уонна уларыйыылар олоххо киириилэригэр тириэрдэрин таҥара үөрэҕэ туһанар.

Үлэни табан, сатаан үлэлээһин “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппитин сахаларга “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэх баара биллэрэр. Бу үөрэх үлэни оҥорууга киһи күүһүн уонна хамсаныылары оҥорор кыаҕын сатаан туһанарын үөскэтэн үлэ табылларыгар, сатанарыгар тириэрдэр туһалаах суолталаах. (3,33).

Омук саҥарар тыла туспа омук буоларын быһаарар улахан суолталаах. Ол иһин, бары омуктар саҥарар тылларын харыстыыр санаалара күүһүрэн, кыаҕыран истэхтэринэ улаатан биэрэр. Ол да буоллар олох салҕанан истэҕинэ сайдыы киирэриттэн кырдьаҕас омук тыла саҥа тылларынан байан, уларыйан биэрдэҕинэ эрэ түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалан хаалбат кыахтанарын туһаныы, урукку кэмнээҕи өйү-санааны уларытан биэрии эрэйиллэр.

Омугу бааһынайдар сайыннараллар. Кинилэр икки омук тылынан холбуу саҥаран саҥа тыллары үөскэтэн киллэрэн иһэллэр. Ону тэҥэ, бааһынайдартан омук дьонун эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргүүр уонна икки омук тылын холбуу туһаналларыттан өйдөрө-санаалара атыттартан түргэтээн сайдарыттан, кинилэри баһыйан, үтүрүйэн бараллар.

Олоххо сайдыы киириитэ кыра, сайдыыттан хаалбыт омуктар ула-ханнарга холбоһон, симэлийэн иһэллэригэр тириэрдэр. Билигин Аан дойду үрдүнэн английскай тыл сайдыыта кэҥээн, атын омуктар бары үөрэтэр, билэр тылларыгар кубулуйан сылдьар.

Олоххо үһүс өрүт үөскээн тахсыыта хамсааһыны үөскэтэн сайдыы, уларыйыы киирэригэр тириэрдэр аналлаах. Оҕо төрөөһүнэ үһүс киһи баар буолуутун үөскэтэн ыалга, аймахтарга уларыйыылары, сайдыыны киллэрэр, ахсааннара эбиллиитин аҕалар. Бу үһүс киһи улаатан, өйө-санаата сайдарын туһугар икки өрүттэр, ийэлээх аҕата иккиэн тэҥҥэ кыттыстахтарына эрэ иитиитэ, өйө-санаата сайдыыта табыллар.

Айылҕаҕа үөскээн тахсар икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар үөскээн тахсар үһүс, сөп түбэһиини үөскэтэр өрүтү дьон өйдөрө-санаалара сайдарыттан булан ылан туһаннахтарына олоххо уларыйыылары киллэрэн сайдыыны ситиһэн иһэллэрэ кыаллар.

Онон айылҕа икки өрүтү үөскэтэн иһэринэн дьон олоҕор үһүс өрүт куруук үөскээн тахсарын булан ылан таба туһанарга өйдөрө-санаалара сайдыбыттар, үөрэҕи баһылаабыттар кыһаныахтара этэ.

ОҔО ӨЙӨ-САНААТА САЙДЫЫТА

Сахалар оҕо өйө-санаата ийэтин таба көрөр кэмиттэн ыла сайдан барарын быһааран “Хараҕа иччилэммит” диэн этэллэр. Бу кэмтэн оҕо тугу билбитин сонно үгэскэ кубулутан иҥэринэн иһэр. Ийэтэ үөрбүтүн көрдөрөн биэрдэҕинэ оҕото үөрэн көрдөрөн биэрэрэ үөрүүнү аҕалар.

Оҕо өйө сайдыытын быһаарыыга иитии диэн тылы аан бастаан сахалар туһаналлар. Иитии диэн оҕо өйүгэр-санаатыгар бэлэм, үчүгэйдэрэ биллибит билиилэри, үгэстэри кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иитэн, иҥэрэн биэрэри этэллэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии эмиэ икки өрүттэнэн тахсарынан, бу икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэр быһаарыыны тутуһан оҕону иитии табыллар.

“Иитиитэ табыллыбатах” диэн ааттанар оҕо үгүстүк атаах буолан хаалара бэлиэтэнэр. Ол курдук, кыратык атаахтыы түһэн ыла-ыла үгүстүк үлэлээн тулуурун улаатыннарара, көйгө буолара өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар ордук улахан туһаны оҥорор.

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата сайдыыта, ийэ кутун иитиитэ икки өрүттэнэн тахсара бу курдук этиллэр:

1. Атаах оҕо.

2. Көйгө оҕо.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын бу икки, тус-туспа хайысхалаах өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:

1. Оҕо атаах буола улаатан хаалара кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ ийэ кутун хайдах ииппиттэриттэн быһаччы тутулуктанар. Ол курдук, төрөппүт оҕото кыра эрдэҕинэ ханнык баҕа санаалары, үгэстэри иҥэрэн биэрэн ийэ кутун хайдах; үчүгэйдик дуу, куһаҕаннык дуу ииппититтэн улаатан баран олоҕун олороро быһаччы тутулуктааҕын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ арыйбытын туһаныы эрэйиллэр.

Атаах оҕо диэн иитиитэ табыллыбакка бэйэмсэҕэ улаатан хаалан төрөппүттэрин бэлэмнэригэр олоро үөрэнэн хаалбыт оҕо ааттанар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ хайдах иитэртэн, үөрэтэртэн кэлэр көлүөнэлэр үлэни кыайа-хото үлэлээннэр сайдыыны, тупсууну ситиһэр кыахтара тутулуктанар. Аһара атаахтык улааппыт оҕо улааттаҕына үлэни кыайыылаахтык үлэлээн туох эмэ туһалааҕы оҥороро аҕыйаан хаалыан сөп. Ол курдук, төрөппүттэрэ бэлэмнээн, булан биэрэллэригэр үөрэнэн хаалбыта үгэс буолан тарда сылдьарыттан бэйэтэ тугу эмэ туһалааҕы оҥороро чахчы аҕыйыыр. (4,60).

Баайдар оҕолорун атаахтатан иитэллэрэ биллэр. Ол курдук, баайдара элбэҕиттэн оҕо тугу баҕарбытын, көрдөөбүтүн толоро охсон иһэллэриттэн бэйэмсэх санаатын аһара улаатыннаран уонна көҥүлүнэн ыытан кэбиһэллэрэ улааттаҕына сыыһа-халты туттунарын элбэтиигэ тириэрдэр. Биир сыыһа-халты туттунуу улаатан иһэр оҕо олоҕун тосту уларытан кэбиһэрэ элбэх холобурдартан биллэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон олохторо көммүт курдук санааларыттан уонна партия “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыытын тутуһаннар оҕолорун атаахтык иитэллэрэ элбээбитэ. Ону тэҥэ, үөрэх “үчүгэй” диэн этэннэр аҥар өрүтүн - үлэни куһаҕаҥҥа түһэрэн кэбиһэн эдэрдэр үлэлиэхтэрин баҕарбаттара үөскээбитэ чэпчэки үлэни көрдүү сатыыллара элбээбититтэн биллэр.

Билигин оҕолору атаахтатан иитии аһара баран сылдьарыттан Россияҕа үлэ сайдыыта ситиһиллэрэ өссө да ыраах.

2. Көйгө диэн кыра эрдэҕиттэн үлэлииргэ үөрэнэн, тулуура улаатан ону-маны бэйэтэ оҥоро, тута сатыыра сайдыбыт оҕо ааттанар.

Кыра эрдэҕиттэн улахан оҕо аатыран бары кыайар үлэлэрин үлэлии үөрэммит оҕо көйгө оҕо диэн буолар. Үлэҕэ үөрэнии оҕо тулуурун уонна туттунар күүһүн сайыннаран улаатыннарара туһаны оҥорор. Көйгө оҕо тулуура, туттунар күүһэ эбиллэриттэн ситиһиилэри бэйэтэ оҥорор кыаҕа сааһыран истэҕинэ биллэрдик улаатар.

Үлэһиттэр оҕолоро көйгө буолан үлэлии үөрэнэллэрэ ситиһиллэр кыахтаах. Ону тэҥэ, үлэһиттэр эттэрэ-сииннэрэ доруобайыттан элбэх оҕолоох буолаллара биллэр. Элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро үлэһит буола улааталлара бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөрүттэн, кыра эрдэхтэриттэн көмөлөһө үөрэнэллэриттэн тутулуктанан сайдар.

Омугу үлэһиттэр эрэ сайыннараллар. Үлэни кыайа-хото үлэлиир дьон оҕолорун үтүгүннэрэн үөрэтэн сайдыыны ситиһэн, туһалаах уларыйыылары киллэрэн иһэллэриттэн омук сайдара ситиһиллэр.

Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрэн, аһара баран хааллахтарына оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ табыллыбакка хаалбыта быһаарыллар. Оҕону иитии ити уратытын “Иитиитэ табыллыбатах” эбэтэр “Атаахтык иитиллибит” диэн ааттыыллар.

Сахалар үөскэппит “Туох барыта үһүстээх” диэн этиилэрэ оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр эмиэ туһалаан үһүс өрүтү, сөп түбэһиини, табыллыыны булууга уонна туһаныыга тириэрдэр.

Оҕо иитиитин икки өрүттэрин икки ардыларыгар үөскээн тахсар үһүс өрүтү булан төрөппүттэр таба туһаннахтарына эрэ оҕо иитиитэ табыллан, үлэни кыайар кэлэр көлүөнэлэр үөскүүллэр. Ол аата, оҕо биирдэ эмэтэ кыратык атаахтаан ылара уонна элбэхтик үлэлии үөрэнэн билиини иҥэринэрин тэҥэ, өйө-санаата, тулуура, туттунар күүһэ улаа-тарын ситистэҕинэ табыллар.

Төрөппүттэр оҕолорун харыстыылларыттан, сөбүлүүллэриттэн, аһара баран көрө-истэ, көмөлөһө сатыылларыттан атаахтатан кэбиһэллэрэ элбээн хааларын өй-санаа үөрэҕин тутуһан аҕыйатан биэрэллэрэ эрэйиллэр. Дьон баайдара эбиллэн иһиитэ оҕолорун атаахтаталларын элбэтэн кэбиһэрэ баайдар уһун үйэлэрэ суоҕунан быһаарыллар. Ол курдук, улахан баайдар үһүс көлүөнэлэриттэн саҕалаан мөлтөөн-ахсаан бараллара биллэр. Оҕо улаатан иһэн үлэлии үөрэнэрэ тулуурун, туттунар күүһүн сайыннарара үлэһит буоллаҕына бэйэтэ үлэлээн ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэр тутаах көрдөбүл буолар.

Онон оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, ийэ кута иитиллэригэр икки өрүттэн хайаларын да диэки аһара баран, халыйан хаалбакка үһүс өрүтү булан тэҥнээн биэриини тутустахха эрэ оҕо иитиитэ табыллар.

АЙМАХТАР ЭЛБЭЭҺИННЭРЭ

“Туох барыта үһүстээх” диэн этии дьон олохторугар сайдыыны киллэрэн иһэллэрин биллэрэр. Ол курдук, эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэр уонна биир тылы булунан оҕону, үһүс киһини төрөттөхтөрүнэ эрэ сайдыы, эбиллии кэлэрэ кыаллар.

Былыргы дьыллар мындааларыгар сиргэ-дойдуга биир эмэ киһи баара олоҥхоҕо кэпсэнэриттэн биллэр. Сахалар төрүттэрэ Эр Соҕотох диэн киһи ол кэмҥэ бултаан айаҕын ииттинэ сылдьыбыта кэпсэнэр.

Бу биир киһиттэн элбээн, сайдан саха омуга тарҕаммыт диэн быһаарыыны тутуһуу дьон-аймах үөскээһиннэригэр сөп түбэһэр. Айылҕа айбытын быһыытынан дьон икки өрүттэрэ манныктар:

I. Эр киһи.

II. Дьахтар.

Дьон бу икки өрүттэрин арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

I. Сахалар үөрэхтэринэн былыргы дьыллар быдан мындааларыгар эр киһи соҕотох сылдьыбыт кэмнэрэ бааллар эбит. Олоҥхоҕо биллэр Эр Соҕотох диэн киһи олоро сылдьыбыта кэпсэнэр. Бу сайдыылаах буор куттаах эр киһи олохтоох дьахтартан оҕо төрөтөн аймахтара сайдан иһэллэрин ситиһэн улууһу тэрийиигэ тириэрдибит.

Аныгы наука үөрэтэн быһаарарынан дьоҥҥо сайдыыны, тупсууну, уларыйыыны эр дьон аҕалаллар. Аймахтарга уол оҕо төрүүрүгэр эр киһи ылар оруола улаханын аныгы медицинэ науката билинэр. Бу быһаарыыны сахалар былыргы үйэттэн билэллэриттэн ыал буолууга аҕа оруолун үрдүктүк туталлар, таба талан ылыыны туһаналлар.

II. Сири сахалар сир-ийэ диэн ааттыыллар. Сир баар да ийэ баар буолар. Былыргы кэпсээннэргэ сиргэ, дойдуга дьахтар баара быһаарыллар, онтон хантан эрэ кэлбит эбэтэр Үөһээ дойдуттан түспүт эр киһи олохтоох дьахтары ойох ылара, оҕо төрөтөрө кэпсэнэр.

“Туох барыта үһүстээх” диэн этии ыалга оҕо, үһүс киһи төрөөһүнүн быһаарара, олоххо уларыйыылары киллэрэр аналлааҕа улахан суолталаах. Ол курдук, оҕо, үһүс киһи ыалга, аймахтарга сайдыыны, тупсууну, уларыйыыны аҕалар аналланан төрүүр.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн сыыһа санаа үөскээн тарҕанан сылдьар. Ол иһин, оҕо өйүн-санаатын төрүттээһин, ийэ кутун иитии диэн үөрэҕи букатын быраҕан кэбиспиттэрэ оҕолору атаахтатыыны үөскэтэн тарҕаппыта уонна үөрэҕи “үчүгэй” диэн арбаабыттара үлэни “куһаҕан” диэҥҥэ түһэрбитэ. Куһаҕанынан ааттаммыт үлэни эдэрдэр аанньа ахтыбаттара уонна үлэлээбэттэрэ үөскээн үлэһиттэр аҕыйаан барбыттарыттан кэлиилэр элбээһиннэрэ билигин да салҕанан иһэр.

Ыал буолуу оҕону төрөтүүгэ анаан тэриллэр. Ол иһин, аан бастаан төрүүр оҕо киһилии хаачыстыбалара улаатарыгар, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэн улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэригэр аналланар. Оҕо төрөппүттэрин удьуордаан уонна утумнаан иһэрин тутуһан сахалар аан бастаан төрүччү үөрэҕин туһанан ыал буолааччылар төрүттэрин ыраахха диэри үөрэтэллэр.

Кыыс оҕо эргэ баран ыалы тэрийэригэр күтүөттэри, эр дьону талан ылыыны туһанара табыллар. Сайдыылаах буор куттаах, киһилии майгылаах эр киһи ыалы хааччыйар, төрүүр оҕону иитэр, үөрэтэр кыаҕа элбэҕин табан сыаналааннар талан ылыыга туһаналлар. (5,48).

Ыал буолааччылар аймахтыылара ханан эрэ чугаһаан хааллаҕына элбэхтик кыыс оҕолор төрүүллэр. Омукка дьахталлар элбээһиннэрэ эр дьон мөлтөөннөр уларыйыы кэлэн эрэрин биллэрэр.

Аймахтар элбээһиннэрин тутулуктара манныктар:

1. Ыал буолууга туспа хааннаах, күүстээх, кыахтаах эр киһини таба талан ылыы кэлэр көлүөнэлэр сайдыыны ылынан төрүүллэрин саҕалаан аймахтары элбэтэрэ таптал диэн тылынан этиллэр. Эр киһи сайдыылаах буор кута оҕолоругар бэриллэн иһэрэ кэлэр көлүөнэлэр сайдан, тупсан иһэллэрин үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр.

2. Оҕону кыра эрдэҕиттэн иитии уонна үөрэтии үлэни кыайа-хото үлэлээн сайдыыны аҕаларыгар улахан оруоллаах. Көйгө буолан үлэлии үөрэммит оҕо тулуура, туттунар күүһэ улаатан үлэни кыайа-хото үлэлээн сайдыыны аҕалар кыахтанар.

3. Кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ күтүөтү таба талан ылан эргэ биэрии аймахтар ахсааннара эбиллэрин уонна оҕолор доруобуйалара тупсарын үөскэтэр. Кыыс оҕону уһуннук үөрэтэ сатааһын кыыһын харыстаабатыгар тириэрдэн төрүүр оҕолорун буор кутун буккуйан доруобуйаларын мөлтөтөрө аймахтарга улахан куһаҕаны оҥорор.

Ыраахтааҕы баарын саҕана сахалар ыал буолуу үгэстэрин тутуһар эрдэхтэринэ икки үйэ устата ахсааннара 5 төгүлтэн ордук эбиллибитэ уонна үлэни кыайар эр дьонноро элбээн иһэллэрин ситиһэллэрэ. Ол кэмҥэ сирдэрин барытын илии хотуурунан кылбаччы охсон отторун оттууллара уонна атырдьаҕынан кэбиһэллэрэ. Иитэр сүөһүлэрин ахсаана лаппа элбэҕэ. Билигин сахалар сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэн олороллоруттан ыал буолуу үгэстэрин олохторугар киллэрэн туһаналлара эрэйиллэр көрдөбүл буолла.

“Күүстээхтэн күүстээх төрүүр” диэн айылҕа тыынар тыыннаах-тарын сайдыыны ситиһэллэрин бэлиэтиир этии буолар. Бу этиини тутуһан атыыр кыыллар тыһыны ылалларыгар күүстэрин, кыахтарын охсуһан, харсыһан быһаарсаллар, хайалара кыайбыт ол баһылыырыттан күүстээх оҕолор төрөөн иһэллэрэ ситиһиллэр.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан туһанан аһара баран охсуспаккалар эрэ араас күрэхтэһиилэринэн күүстээҕи уонна өйдөөҕү быһаарар кыахтара улаатан турар. Ону тэҥэ, ыал буолуу үгэстэрин туһанан күүстээх, кыахтаах уонна өйдөөх эр киһини таба талан ылыыны сахалар былыргы кэмнэртэн ыла туһаналлар.

Онон аймахтары элбэтэргэ аналлаах ыал буолуу үгэстэрин сахалар тутуһалларыттан сайдан иһиини ситиһэр кыахтара улаатар.

ҮС ДОЙДУЛАР

Олус былыргы кэмнэртэн сахалар дьон өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэр, уратыларын быһаарбыттар уонна оҥорор быһыылара хайдахтарыттан тутулуктанан икки тус-туспа өрүккэ арахсалларын туһанан атын-атын дойдуларга олохтоон сылдьаллар:

1. Тыыннаах дьон өйдөрө-санаалара сылдьар сирин Бу дойду диэн ааттыыллар уонна бэйэлэрэ олорор, үлэлиир сирдэринэн билинэллэр. Тыыннаах киһи өйө-санаата түргэнник уларыйан, сайдыыны ситиһэн иһэринэн уонна туох эмэ быһыылары, урут суоҕу оҥорорунан уратыланар. Ол аата, тыыннаах киһи бэйэтин санаатын уларытан, тупсаран биэрэр кыахтааҕа саҥаны айыыны оҥорон иһэрин быһаарар.

2. Өлбүт дьон, кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара сылдьар сирдэрин Ол эбэтэр Анараа дойду диэн туспа араараллар. Өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан туспа барарынан аны уларыйбат турукка киирэн, айыы буолан өр кэмҥэ сылдьар.

Сахалар өй-санаа уратыларын быһаарыыга тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрө-санаалара ити курдук икки аҥы арахсарын туһаналлар уонна бу санаалары тус-туспа дойдулары айан олохтообуттар. Анараа эбэтэр Ол дойду диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара уларыйбат турукка киирэн сылдьар сирдэрин ааттыыр буоллахтарына, Бу дойду диэн бэйэлэрэ, тыыннаах дьон сылдьар, өйдөрө-санаалара уларыйар, тупсар уонна тугу эмэ туһалааҕы оҥорор сирдэрин ааттыыллар.

Уһун үйэлэргэ дьон өйө-санаата сайдыыта бу дойдуларга эбиини, уларыйыыны киллэрбитэ. Ол эбэн биэрии киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан, икки өрүтү үөскэтэллэрэ быһаарыллан уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн сөп түбэһиини үөскэтэр үһүс өрүтү быһааран олоххо киллэрбиттэриттэн сайдан тахсыбыта. Дьон өйүгэр-санаатыгар бу уларыйыы олоххо киириитэ Европаҕа ситиһиллибитэ уонна үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээһинигэр тириэрдибитэ.

Сахалар киһи өйө-санаата оҥорор быһыыларыттан тутулуктанан үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы арахсалларын билэн олохторугар туһаналлар. Ол курдук, киһи оҥорор быһыыта оҥорбутун кэнниттэн икки аҥы арахсан үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарбыттара онно олук буолбут.

Олоҥхо кэмэ ааспытын кэнниттэн өй-санаа үөрэҕэр бу улахан уларыйыы киирбитин бэлиэтээн айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсан тахсалларын быһааран икки өрүттээх өйдөбүллэммитэ саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьарын туһанабыт:

1. Үчүгэйи оҥоруу – үрүҥ айыы диэн ааттанар.

2. Куһаҕаны оҥордоххо – хара айыы буолан тахсар.

Киһи оҥорор быһыыта тупсан иһиитэ айылҕаҕа үөскээн тахсар икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии, табыллыы үһүс өрүтэ баарын арыйан туһаныыны олоххо киллэрбитэ.

Дьон бары бэйэлэригэр үчүгэй буолуон баҕаралларыттан тугу үчүгэй дииллэрин оҥоро сатыылларыттан үчүгэй элбээн иһэрэ хаһан да тохтообот. Олоххо үчүгэй кыайан, үксээн иһэрэ элбэхтэр үчүгэйгэ баҕаралларыттан тутулуктанан, мунньуллан, эбиллэн иһэр.

Куһаҕаны, ыараханы ким да сөбүлээбэт, ол иһин куһаҕан аҕыйаан, симэлийэн иһэр. Арай аҕыйах да буоллар куһаҕаны анаан-минээн оҥорооччулар баалларыттан уонна киһи сыыһа-халты туттунара элбэ-ҕиттэн куһаҕан суох буолара кыаллыбат. Ону тэҥэ, ким эрэ сирбитэ, сөбүлээбэтэ үөскээн таҕыстаҕына куһаҕан диэн ааттанан иһэринэн куһаҕан эмиэ баар буолан эбиллэн иһэр.

Үчүгэй уонна куһаҕан диэн тус-туспа хайысхалаах өйдөр-санаалар буолалларын быһааран атын-атын дойдуларга олохтоон уратыларын арааран сахалар быһаарбыттар. Киһи оҥорор быһыыта туга эмэтэ табыллыбатар эрэ куһаҕан буолан тахсара уонна онно эбии сыыһа-халты туттунарыттан табыллыбатаҕына эмиэ куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалара, куһаҕан элбээн иһэрин үөскэтэр.

Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар сөп түбэһии үһүс өрүтэ үөскээн тахсарын сахалар быһааран “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр уонна бу өй-санаа уларыйар, уратыларын таба быһааран Орто дойду диэн ааттаабыттар. Тугу барытын хайа да өттүгэр халыйан хаалбакка эрэ оҥордоххо ортотунан түбэһии үөскүүрэ Орто дойду диэн ааты олоххо киллэрбит.

Киһи өйө-санаата хаһан баҕарар икки утарыта өрүттэргэ арахсан иһэринэн хайа да өрүтүн диэки аһара баран халыйыыта олоххо табыллыбат. Хайа эрэ өрүт аһара баран халыйыыны үөскэттэҕинэ, бу икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ үөскээн тахсан кэлэр.

Дьон бары бэйэлэригэр үчүгэйи баҕаралларыттан куруук үчүгэй диэки өттүгэр халыйан хаалыыны үөскэтэн иһэллэрэ омукка мөл-төөһүн кэмэ кэллэҕинэ аһара баран улаатан хаалара солбуйсан биэрии үөскүүрүгэр тириэрдэн олоххо сайдыы хамсааһыннарын, омук улары-йыытын, саҥа омугунан солбуллуутун киллэрэр.

Үчүгэй диэки аһара баран халыйыы үчүгэйтэн үчүгэй кэнниттэн кэрэ буолуу диэн кэлиэҕэ диэн сыыһа баҕа санааттан үөскээн тахсар өйдөбүл буолар. Кэрэ буолуу кэнниттэн кэлэр кэрээнтэн тахсыы диэн өйдөбүл сахаларга баара, бу халыйыы улахан сыыһаҕа, куһаҕаҥҥа тириэрдэрин биллэрэрэ урукку дьон олохторунан дакаастанар.

Кэрээнтэн тахсыы диэн бэйэтин аһара үчүгэйдик, кэрэтик сананыыга тиийбит киһи оҥорор олус куһаҕан, киһи быһыытын таһынан барар быһыылары оҥоруута ааттаналлар. Ол курдук, кэрэ киһи бэйэтин атыттартан ордук үчүгэй курдук сананара аһара улаатан кинилэри киһинэн да аахпат буолара кэрээнтэн тахсыытын үөскэтэр.

Кэрээнтэн тахсыы кэнниттэн үчүгэй диэн ааттана сылдьыбыт эргийэн, солбуйсан биэрэрэ, аны куһаҕаҥҥа кубулуйара тиийэн кэлэр. Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйан, солбуйсан биэрбитин кэнниттэн бары барыта куһаҕан буолбутун тупсарыы, үчүгэй оҥоруу үлэлэрэ саҥаттан саҕаланан бардахтарына сайдыыны ситиһии хаттаан саҕаланар.

Сахалар икки өрүттэр икки ардыларыгар маннык уларыйыы кэмэ тиийэн кэлэрин билэн “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонун былыргы кэмнэртэн оҥорон туһаналлар.

Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өй-санаа быһаарыылара, киһи туохха барытыгар биэрэр, иҥэрэр өйдөбүллэрэ буолаллар. Ордук улаханнык киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаһара туһалаахтарыттан уонна туһата суохтарыттан тутулуктаахтар. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олохторугар туһанар буолбуттарын кэнниттэн, бу өйдөбүллэр үөскээбиттэр.

Биһиги арҕааҥҥы таҥара үөрэхтэрин нууччалар кэлбиттэрин кэнниттэн билбит буоламмыт үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр Христос таҥара үөрэҕиттэн кэлбиттэрэ буолуо диэн сыыһа санааҕа киирэн сылдьабыт. Бу сыыһаны “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно уонна ыра санаа, сиэр диэн үөрэхтэр сахаларга бааллара дакаастыыллар. Ол курдук, күн тахсан халлаан сырдааһына киһиэхэ үчүгэйи аҕалар буоллаҕына, күн киирэн халлаан хараҥарыыта киһи көрөрүн хааччахтаан куһаҕаны аҕалар. Айылҕа киһиэхэ оҥорор бу дьайыыта хаһан да уларыйбатыттан өй-санаа икки өрүттэргэ арахсыыта үөскээбит уонна сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини туһананнар олоххо киллэрбиттэр.

Сахалар киһи таҥара үөрэхтэрин хууннар арҕааҥҥы дойдуларга тириэрдэн салгыы сайыннаран уонна еврейдэр үөрэхтэринэн тупсаран биэрэн Христос таҥара үөрэҕэр кубулуппуттар. Таҥара үөрэҕэ бу уларыйыыны ылынарыгар “Сначало было слово” диэн сыыһа өйү-санааны тутуһаннар киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарын салайааччылар этэн биэрбит быһаарыыларынан ылыммыттар.

Бу сыыһа, өйү-санааны үчүгэй диэки аһара халытар быһаарыыны оҥорбуттарын дакаастабылынан сахалар ыра санаа диэн өйдөбүллэриттэн ылан Ырай диэн албын дойдуну оҥорон, онно туох баар үчүгэйдэри барыларын мунньан кэбиспиттэрэ буолар.

Таҥара үөрэҕин салайааччы бу “үчүгэй” диэн эппитин үтүктэн үчүгэйинэн ылыммыттар, ол иһин үчүгэйдэр мунньуллар сирдэрин Үөһээ дойду диэн ааттаан кэбиспиттэр. Бары үчүгэйдэр онно баалла-рын, мунньусталларын курдук сымыйа өйү-санааны тарҕаппыттар.

Аллараа дойду диэни эмиэ салайааччылар мунньахтаан айбыттар уонна онно дьон барыларын куһаҕан санаалара, ыарыылара мунньуллар дойдулара диэн ааттаабыттар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны маннык икки аҥы араарыы дьон өйө-санаата оччотооҕу кэмҥэ сайдыытыгар туһалаабытын иһин, билигин кэлэн таба быһаарбата биллэн сылдьар. Ол курдук, аҥардастыы салайааччылар этиилэрин тутуһуу олоххо сыыһа буолан хаалан “үчүгэй” диэки өттүгэр аһара барыыны, халыйыыны үөскэтэн кэбиһэрэ омуктар олохторо сайдан иһиитигэр куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ биллэр буолла.

Омукка үчүгэй диэки аһара баран халыйыы үчүгэйдэрин аһара ыытан куһаҕаннары суох оҥоро сатааһыннарын үөскэтэн кэбиһэрэ кэрээнтэн тахсыыларыгар тириэрдэр. Иккис Аан дойду сэриитигэр бэйэлэрин аһара “үчүгэй” курдук санаммыт немец фашистара араас саҥаны айыылары туһанан элбэх дьону, куһаҕаннары суох оҥоро сатаабыттара. Бу кэмҥэ нууччалар украинецтары бас бэриннэрэ сатаан өлөртүүллэрэ кэрээнтэн тахсыы арыыйда сымнаабыт көрүҥэ буолар.

Орто дойду диэни сахалар быһаарыылара ордук таба. Ол курдук, дьон үчүгэйи оҥосто сатыыллар, онтон куһаҕаны киһи оҥорор быһыы-лара табыллыбаттара, сатамматтара элбэҕиттэн үөскэтэн таһааран иһэллэр. Табыллыбыт, сатаммыт эрэ быһыы үчүгэйи элбэтэриттэн дьон оҥорор быһыыларыгар ордук кыһанар буолбуттар.

Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларыгар сөп түбэһии үһүс өрүтэ үөскээн тахсара “Туох барыта ортотунан буолуохтаах” диэн этиини үөскэппит. Бу этии тутуһаннар сахалар Орто дойду диэн бэйэлэрэ олорор уонна сайдар сирдэрин айан олоххо киллэрбиттэрэ таба быһаарыыны биэрэр, үһүс өрүтү булларар. (6,33).

Үлэни оҥорууну баһылаабыт сахалар киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин быһаарыылара, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии үһүс өрүтэ баарын арыйан Орто дойдуну үөскэппиттэр.

Онон үс дойдулар диэн киһи үлэни хайдах; үчүгэйдик эбэтэр куһаҕаннык оҥороруттан тутуллан олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит өй-санаа быһаарыылара эбиттэр уонна уһун үйэлэргэ олоххо киллэриллэн сөптөөх суолу булууга туттулла сылдьаллар.

ҮС ДОЙДУЛАРЫ ҮӨСКЭТИИ

Сахалар үс дойдулары үөскэппиттэрэ олус былыргы кэмҥэ буол-бут. Ол курдук, үлэни оҥорууну баһылаабыт сахалар киһи үлэҕэ туттар күүһүн эрдэттэн кэмнээн туһаннаҕына табылларын быһааран нэмин билэн туттунуу диэн үөрэҕи айан олоххо киллэрбиттэр.

Нэмин билэн туттунуу диэн үөрэх ханнык баҕарар үлэни оҥорууга киһи күүһүн табан туһаннаҕына сыыһа-халты туттубата үөскээн “Туох барыта ортотунан буолуохтаах” диэн этиини тутуһууну үөскэтэн оҥорор быһыы табылларыгар тириэрдибит. Сахалар бу этиини тутуһан Орто дойдуну олохтоон туһаналлар.

Хууннар сахалыы киһи таҥара үөрэҕин Европаҕа тириэрдэннэр салгыы сайыннараннар уонна еврейдэри кытта кыттыһаннар үчүгэй киһи таҥараҕа – Христоска кубулутан олоххо киллэрбиттэр. Бу кэмҥэ арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта арыллан киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ чуолкайдык быһаарыллыбыт.

Ону тэҥэ, таҥара үөрэҕин салайааччылар бас билиилэригэр ыланнар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныыны мунньахтаан оҥорор кыахтаммыттар. Ырай уонна Аллараа дойду диэннэри айаннар өй-санаа бу уратылара онно сылдьаллар диэн ылыммыттар.

“Сначало было слово” диэн ким эрэ этэр тыла бастаан иһэрин билинэргэ тириэрдэр сыыһа этиини туһананнар салайааччылар бэйэлэригэр туһалаах этиилэрин дьон ылыналларын үөскэппиттэр. Бу үчүгэй, онтон бу куһаҕан диэн ким эрэ этэн биэрэн икки өрүтү араарыыны үөскэтэн биэрэрэ дьон өйүгэр-санаатыгар үчүгэй диэки халыйыыны аһара улаатыннаран кэбиһэн диктатураны үөскэтэр.

Православнай таҥара үөрэҕэ куһаҕаны “грех” диэн ааттаан дьон оҥорботторун үөскэтэ сатыыр. Сомоҕотто быһаарарынан нууччалар гректэртэн арахсар, туспа барар кэмнэригэр “грек” диэн куһаҕаны этэннэр “грех” диэн саҥа тылы үөскэппиттэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ ити сыыһаны үтүктэн “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан туһаннара сатаан улахан албыны оҥоро сылдьаллар.

Өй-санаа үөрэҕэ сайдыбыт кэмигэр Үөһээ уонна Аллараа дойдулар бааллар диэн Христос таҥара үөрэҕэ үөскэппит албыныгар киирэн биэрии суох буолуо этэ. Үчүгэй уонна куһаҕан санаалар бэрт чугас сылдьаллар уонна кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрэ кэлэн иһэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ өй-санаа сайдыытын билинэринэн тус-туспа дойдуларга арааран икки аҥы баран хаалалларын үөскэппэт, уларыйан, солбуйсан биэрэллэрин суох оҥоро сатаабатыттан сайдыы киириитин түргэтэтэр. Уларыйыылары тохтоло суох киллэрэн иһэриттэн өй-санаа сайдыытыгар “застойу” үөскэтэн кэбиспэтиттэн дьон өйүгэр-санаатыгар ордук сөп түбэһэр.

Үчүгэйи туспа арааран Үөһээ дойдуга олохтооһун өйдөрө-санаа-лара ситэ сайда илик былыргы дьон итэҕэйэллэрин түргэнник үөскэтэн үчүгэй санаалара элбииригэр тириэрдибитэ чахчы. Үөһээ дойдуну өссө тупсаран Ырай дойдута диэн ааттааһын христианскай, мусульманскай таҥара үөрэхтэригэр киирэн олохсуйан сылдьар.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэриттэн ыра санаа диэн киһи хаһан да кыайан толорбот, бэйэтин эрэ аралдьытынар, сааратар албын санааларын ааттыырын туспа арааран ылан Ырай диэн дойдуну үөскэтэн христианскай таҥара дьиэтигэр туһана сылдьаллар.

Элбэх дьадаҥы, кыаммат дьон ыра санааларга элбэхтик оҕустаран хаалалларын “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно баара биллэрэр. Ол курдук, баҕа санаатын кыайан толорбот киһи, ол санааларыгар элбэхтик ылларан, хос-хос саныы сылдьарыттан үгэс оҥостунан кэбиһэрэ элбээн хаалар. Бу үгэс буолбут санааларын киһи илэ курдук көрөрө өлөн эрэр кэмигэр киирэн кэлэрин быһаараннар Ырай диэн дойду чахчы баарын курдук дакаастыы сатыыллар. (7,10).

Ырай көстүүлэрэ киһи өлөн эрдэҕинэ көстөллөрүн туһанан киһи өлбүтүн кэннэ онно сылдьар диэн этэн дьадаҥы, кыаммат дьону быһаччы албынныыллар. Бу албын төһө да куһаҕанын иһин, үөрэҕи баһылыы илик дьон тыыннаах эрдэхтэринэ үчүгэйи элбэхтик оҥорон өллөхтөрүнэ Ырайга тиийэр санааларын улаатыннаран куһаҕаны оҥо-роллорун аҕыйатарга үгүстүк туһалаабыта сөп.

Куһаҕан ыарахан, ыар диэн өйдөбүл дьоҥҥо олоҕурбут. Ол иһин, дьон куһаҕан санааларын туспа арааран Аллараа, сир аннын диэки түһэр дойдуну айаннар бары куһаҕаннары онно мунньа сатыыллар. Киһи түүлүгэр тугу эмэ кыайар санаата аҕыйааһына хараҥаҕа сылдьарыгар тириэрдэрэ онно олук буолбут.

Бары куһаҕаннары Аллараа дойдуга мунньуу куһаҕаннары туспа араарыыны үөскэтэрэ дьон куһаҕаны оҥороллоро аҕыйаан иһэригэр көмөлөспүт. Ону тэҥэ, Аллараа дойду куһаҕаны оҥорбуттары накаас-тыыр, эрэйдиир диэн этэллэрэ, куһаҕаны оҥорооччулары аҕыйатар кыахтаммыт. Ханнык эрэ поэт түүлүгэр көрбүтүн курдук суруйбутун чахчы курдук ылынаннар Аллараа дойдуну сир түгэҕин диэки дириҥник түһэр конус курдук быһыылааҕынан ылыммыттар уонна 1588 сыллаахха Галилео Галилей диэн үөрэхтээх улахан купол курдук сабыылааҕын уонна 9 курдааһыҥҥа арахсарын быһаарбытын тэҥэ, төһө дириҥин ааҕан таһаарбыт диэн этэллэр.

Дьон үчүгэй уонна куһаҕан санааларын таҥара дьиэтин салайааччылара быһааран, мунньахтаан тус-туспа арааран Үөһээ уонна Аллараа дойдуларга олохтообуттар. Аныгы наука сайдыыта бу араарыылар сыыһаларын сыыйа дакаастаан иһэр. Ол дакаастабыл олоххо киирэн эрэринэн Римскэй Папа Аллараа дойду диэн суох эбитин билинэн 2020 сыллаахха эппитэ буолар.

Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ былыргы кэмнэртэн маннык сыыһаны, албыны үөскэтэн олоххо киллэрэ сатаабат. Дьон өйө-санаата үчүгэйдэриттэн куһаҕаннарыттан тутулуга суох биир дойдуга сылдьалларын билинэр уонна кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэриэхтэрин сөбүн уларыта сатаабат. Ол курдук, бүгүн үчүгэй диэн ааттана сыл-дьыбыт, сарсын куһаҕана биллэн таҕыстаҕына куһаҕан, хара диэн ааттанан туоратыллыан, быраҕыллан хаалыан сөп.

Тыыннаах дьон өйдөрө-санаалара сахалар үөрэхтэринэн Бу дойдуга сылдьаллар уонна икки өрүккэ маннык арахсаллар:

1. Үчүгэй санаа. Киһилии санаа.

2. Куһаҕан санаа.

Санаа үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан араарыллан биллибэтиттэн сахалар киһи оҥорор быһыыларыттан көрөн ханнык санаа дьайыытын быһаараллар. Ол курдук, элбэх үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорорун быһааран сахалыы таҥара үөрэҕэ үчүгэй санаалардаах буолууну тарҕатар.

Киһиэхэ куһаҕан санаата киирдэҕинэ эбэтэр соһуйдаҕына, аһара кыыһырдаҕына куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин, сахалар “Куһаҕаны умнуу” диэн туому ыытан киһи куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьарын үөскэтэллэр.

Биир киһи үчүгэй уонна куһаҕан санаалара баһын иһигэр бииргэ сылдьаллара хаһан да уларыйбат. Ол иһин, киһи оҥорор үчүгэй да, куһаҕан да саҥаны айыылара биир тутулуктаахтар, биирдик айыы диэн ааттаналлар. Сахалар ону чуолкайдык быһааран “Куһаҕаннаах үчүгэй куустуспутунан сылдьаллар” диэн өс хоһооно оҥорон туһана сылдьалларын тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ.

Онон үс дойдулары үөскэтии өй-санаа икки тус-туспа, утарыта хайысхаларынан арахсан сайдарын уонна үһүс, сөп түбэһии дойдутун үөскэттэҕинэ сайдыыны ситиһэрин олоххо туһаныыга тириэрдэр.

СИЭР ҮӨСКЭЭҺИНЭ

Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн санаа бастаан иһэрин быһаарар этиини олохторугар туһана сылдьаллар. Дьон кыахтара баарынан бэйэлэригэр туһалааҕы үчүгэй диэн ааттыылларыттан уонна олору оҥостунан иһэллэриттэн сайдыыны ситиһэн, тупсан иһэллэр.

Киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан баҕарар баар буола турар. Ол барыта киһи оҥорор быһыылара оҥорбутун кэнниттэн, атыттар сыана биэрэллэриттэн тутулуктанан үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн буолан тахсаллар. Дьон бары үчүгэйи оҥосто сатыылларыттан үчүгэй балысханнык эбиллэн иһэр. Ол эрээ-ри, биир эмэ куһаҕаны оҥорор дьон син-биир баалларын тэҥэ, үгүстэр сыыһа-халты туттуналларыттан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр.

Үчүгэй уонна куһаҕан киһи оҥорор быһыыларын икки өрүттэрин үөскэтэн таһааралларыттан хаһан баҕарар баар буолан иһэллэр. Ону тэҥэ, киһи “үчүгэй” буолуо диэн быстах санааҕа киирэн хааларыттан оҥоро охсубута куһаҕан буолан тахсан өссө элбэтэн кэбиһэр.

Киһи санаата оҥорор быһыыларыттан эрдэлээн, инники баран, сирдээн иһэр. Оҕо үчүгэй санаалардаах буоларын кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан иитэн биэрии үөскэтэр. Ийэ кутугар иҥмит үчүгэй үгэстэрэ улааппытын кэннэ баҕа санаа буолан оҥорор быһыытын салайалларын тэҥэ, саҥа оҥоро сатыыр быһыыларын олорго тэҥнээн көрөн оҥорор диэн быһаарыы таба буолар. Оҕо ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан ииппэккэ аһаран кэбистэххэ улаатан баран араас куһаҕан сабыдыалларга киирэн биэрэрэ элбээн хаалыан сөп. Ону тэҥэ, бу кэмҥэ куһаҕан быһыылары оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хааллаҕына, бэйэтэ ол быһыылары аны оҥорууга тиийэр.

Оҕо өйө-санаата маннык икки өрүттэнэн сайдарын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр. Үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары оҥороруттан киһи эрдэттэн үчүгэй санаалардаах буоларын сахалыы таҥара үөрэҕэ ийэ кутун иитиинэн үөскэтэр.

Киһи санаата икки өрүккэ арахсар:

1. Үчүгэй санаа. Үчүгэй быһыылары оҥорууга тириэрдэр санаалар үчүгэй, киһилии санаалар диэн ааттаналлар.

2. Куһаҕан санаа. Куһаҕаны оҥорууну үөскэтиэн сөп.

Санаа киһи мэйиитигэр үөскүүрүнэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан биллибэккэ эрэ сылдьыан сөп. Бу санаа киһиэхэ ханнык эрэ быһыыны оҥорууга тириэртэҕинэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биирдэ быһаарыллан тахсар кыахтанарын “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр диэн этэн былыргы кэмнэртэн биллэрэллэр. Санаа олус түргэнэ бэрдиттэн ханна саныыры кытта онно тиийэн иһэринэн уонна туохха да хааттарбатыттан, тугунан да тутуллубатыттан үөрэтиини киһи оҥо-рор быһыыларыттан саҕалаабыттара дьа диэн тылтан биллэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Үчүгэй санаалардаах буолуҥ” диэн этиини тутуһан дьон үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥороллорун үөскэтэр. Ону тэҥэ, “Куһаҕан санаалары умнуу” диэн туому толорторон киһи куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьарыгар көмөлөһөр.

Бу үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүккэ арахсар санаалар икки ардыларыгар үөскээн тахсар сөп түбэһиини, тэҥнэһиини үөскэтэр үһүс өрүт сиэр диэн ааттанар. Сиэри тутуһан оҥоруллар быһыылар куһа-ҕан буолан хаалбаттарыттан туһалаах быһыылары оҥорууга тириэрдэннэр киһи сайдыыны, тупсууну ситиһэрэ кыаллар.

Үчүгэй уонна куһаҕан санаалар киһи өйүн-санаатын икки өрүтүн үөскэтэллэр. Бу тус-туспа хайысхалаах өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсар үһүс өрүт, сөп түбэһиини, табыллыыны биллэрэр уонна сиэр диэн үрүҥ уонна хара дьүһүннэр бииргэ холбоспуттарын биллэ-рэр тылынан олус былыргы кэмнэргэ ааттаммыт.

Урут оҥоруллубут үчүгэй быһыыны үтүктэн, батыһан саҥаны оҥоруу сиэри тутуһууну быһаччы үөскэтэр. Ол иһин, сахалар бары оҥорор быһыыларын сиэри тутуһан оҥороллоро “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини тутуһалларын биллэрэр. Сиэри тутуһан оҥоруллар быһыылар сыыһа-халты буолан, эбэтэр табыллыбакка хаалаллара аҕыйыырынан туһалааҕы оҥорууну элбэтэллэрин сахалар туһаналлар.

Сахалар бары сиэри тутуһан олохторун олороллор. Сиэри тутуһуу “Туох барыта үһүстээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн үһүс өрүтү таба булан туһаныыга тириэрдэр. Ол курдук, айылҕаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан сайдыы икки өрүттэнэн баран иһэриттэн, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсар үһүс өрүт, сөп түбэһиини, табыллыыны үөскэтэринэн олоххо таба булан туһаныы эрэйиллэр. Олоххо сайдыыны ситиһии икки өрүттэнэн тахсарынан; үчүгэйэ элбиирин тэҥэ, куһаҕана эмиэ улаатан иһэриттэн ортолорун тутуһуу үгүс туһаны оҥороро быһаарыллар.

Олус былыргы кэмнэртэн үлэни оҥоруу уустуктарын баһылаабыт сахалар “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини тутуһан сөп түбэһиини, таба быһаарыыны олох бары өрүттэригэр булан иһэллэр.

Онон киһи санаатыгар аһара барыылары оҥорбокко сиэри тутуһа сырыттаҕына оҥорор быһыылара табыллан, сатанан тахсалларын үөскэтэн туһалааҕы оҥороро табыллар кыахтанар.

ОМУКТАР САЙДЫЫЛАРА

Айылҕаҕа уһун үйэлэргэ уларыйбат, “вечнай” диэн туох да суох, барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэн иһэллэр. Айылҕа сайдыыны ситиһиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн уларыйан, солбуйсан биэрэр тутулугу тутуһан сайдарыттан, бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсаллара кэлэн тугу барытын уларыталларын, саҥалыы үөскээһиҥҥэ тириэрдэллэрин “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этии сахаларга туттуллара биллэрэр.

Киһи-аймах сайдыыны аҕалар түмсүүтэ, эр киһи уонна дьахтар бииргэ олоруулара ыал буолуу диэн ааттанар. Ыал сайдан, дьон ахсааннарын элбэтэн аймахтары, онтон аҕа уустарын үөскэтэр. Элбэх аҕа уустара, аймахтар бииргэ түмсэн омугу үөскэтэллэр.

Кэмэ кэллэҕинэ омуктар эмиэ уларыйар, саҥалыы үөскүүр кэмнэрэ тиийэн кэлэн иһэллэр. Олус былыргы кэмнэргэ баар буолан сайдыыны ситиһэ сылдьыбыт омуктар төһө эрэ кэминэн мөлтөөн, эстэн, симэлийэн хаалан ааттара эрэ ордон сылдьалларын билбит сахалар кинилэри “Тыал буолбуттар” диэн ааттыыллар.

Биир эмэ аҕа ууһа уларыйыытын, атынынан солбуллуутун уһун үйэлээх киһи арааран билэр кыахтанар. Омуктар уларыйыылара аҕа уустарын курдук кэлэр уонна ахсааннара элбэҕиттэн тутулуктанан уһун кэми ылар. Мин омуктар үйэлэрин уһунун баһылыыр, салайар аҕа ууһа, династия үйэтин уһунуттан ааҕан быһаарабын уонна остуоруйа билиилэрин туһанан холбуу суоттаан таһаарабын.

Биир улахан баһылыыр аҕа ууһа, династия салайыытынан омук 300 сыллар курдук кэм усталарыгар сайдыыны ситиһэр кыахтааҕа мин суоттааһыммар тирэх буолар уонна бу аймах дьон үөскэтэр, салайар диктатура тутулуктаах тоталитарнай дойдулара сайдыыны түргэнник ситиһиигэ тириэрдэр эбитин быһаарыыга туһалыыр.

Омук үйэтин уһуна маннык ааҕыллара табыллар:

1. Омук саҥалыы үөскээһинэ. 300 сыл курдук кэми ылар.

2. Сайдыыны ситиһиитин кэмэ. 300 сылтан ордук кэмҥэ тиийэр.

3. Мөлтөөһүн, үрэллии кэмэ. 300 сыл устата барыан сөп.

Бары омуктар олохторун уһунун бу ньыманан ааҕан таһаардахха 900 сылга тиийиэхтэрин эбэтэр кыратык ордуктаныан сөп. Ол курдук, омук саҥалыы үөскээһинэ атын омук дьонун кытта уһун кэмҥэ эйэлээхтик бииргэ олордохторуна сайдан тахсар. Икки омуктар икки ардыларыгар элбэх бааһынайдар үөскээннэр уонна ахсааннара түргэнник эбиллэн саҥа омугу сайыннаран таһаараллар.

1237 сыллаахха монгол-татаардарга улаханнык сэриилэспэккэ эрэ бэриммит Киевскэй Русь хотугу княжестволара сайдыы хамсааһынын уонна истиэп омуктарыттан хаан тупсарыытын ылынаннар ахсааннара элбээн саҥалыы үөскээн тахсыылара саҕаламмыта.

1480 сыллаахха ахсааннара эбиллэн уонна күүһүрэн монгол-татаардары үүрүүлэрин кэнниттэн саҥа үөскээбит нуучча омуга бэйэтин билиниитэ, саҥа аатын булунуута, атыттары сэриилээн кыайыыта, киэҥ сирдэри баһылааһына саҕаламмыта, сайдыы кэлэр хамсааһынын арҕааттан илин диэки илдьэн тарҕаппыта. Омук сайдыыны ситиһиитэ биир династия салайар кэмигэр ордук түргэтиирэ быһаарыллыбыта. Араас короллар, султаннар, царьдар салайар кэмнэригэр үгүс омуктар сайдыыны, тупсууну, киэҥ сирдэри баһылааһыны ситиспиттэрэ.

Омукка мөлтөөһүн кэмэ кэлиитэ тус-туспа барыы санаата улаатан барыларын хаарыйдаҕына тарҕаммыта биллэр. Манна ордук баһылыыр омук мөлтөөн, тустуу күрэхтэһиитигэр эр дьоно кыаттарыылара уонна ахсааннара аҕыйаан барыыта улахан суолталанар. Омук ахсаана аҕыйааһына этэ-сиинэ мөлтөөһүнүттэн кэлэн эстэригэр тириэрдэр.

1825 сыллаахха декабристар өрө турууларын кэнниттэн Россия мөлтөөн барыы кэмигэр киирбитэ. Улуу Өктөөп өрө туруута кыайан дьахталлары көҥүллэринэн ыытыыта эр дьон мөлтөөһүннэрин аһара ыыппыта. 2022 сыллаахха саҕаламмыт Украинаны сэриилии сатааһын нуучча омукка “лебединая песня” буолан эрэрэ билгэлэнэр.

Монголлар-татаардар сайдыыны ситиһэр кэмнэрэ 1206 сыллаахха буолбут курултаайтан саҕаланан 1506 сыллаахха диэри киэҥ сирдэри сэриилээн ылбыттара, онтон сыыйа үрэллэннэр, эстэннэр кэлин, 1800 сыллар диэки төрүт дойдуларыгар эрэ ордон хаалбыттара.

1632 сыллаахтан нуучча казактарын кытта холбоспут саха омуга 400-чэкэ сыллар кэннилэриттэн сайдан бэйэтин билинэн эрэр. Бу сайдыыны ситиһии чуолкай биллэр бэлиэтинэн эр дьон мунньустан оһуохайдааһыннара уонна “Триумф” спорт саалатыгар миитиҥҥэ түргэнник мустуулара буолар.

1653 сыллаахха нууччаларга кыаттаран бэриммит украинецтар билигин сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэн сылдьаллар. Ол иһин, биир бииргэ быһаарсыы тиийэн кэлбитигэр, 2022 сыллаахха саҕаламмыт сэрии уһаатаҕына кыайыыны ситиһэр кыахтара улаатан биэрэр.

Саха омук олоҕун устата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугун уонна өйүн-санаатын сайыннаран “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини тутуһарыттан кэмэ кэллэҕинэ саҥа омугу үөскэтэн таһааран иһэр. Бу быһаарыыны туоһулуур дакаастабылынан саха тылынан ааттаммыт омуктар элбэхтэрэ буолар.

“Туох барыта үһүстээх” диэн сөп түбэһиини олохтуур этиини тутуһуу аныгынан демократия үөрэҕин олоххо киллэрии буолан тахсар. Ол аата, айылҕа үөскэтэн иһэр икки өрүттэрин икки ардыларыгар үөскээн тахсар сөп түбэһии, сөбүлэһии үһүс өрүтүн булан олоххо туһаннахха туруктаах сайдыы кэлиитин үөскэтии буолар.

Россияны сахалар баһылаан ити үөрэхтэрин тарҕаттахтарына саҥа, улахан омук Россия иһигэр үөскээн тахсан сайдыыны аҕалар кыахтаныа этэ. Элбэх омуктар нууччалары кытта холбоһон үөскэппит саҥа омуктарын сахалар салайар кыахтара улаатан иһэр.

Биир омук атын сайдыылаах омук баһылааһыныгар киирдэҕинэ уонна уһун кэмҥэ, хас да үйэлэргэ эйэлээхтик олордохторуна икки ардыларыгар бааһынайдар элбээн иһэллэриттэн хомуллан саҥа, үгүс омук үөскээн тахсар кыахтанар.

Омуктар икки ардыларыгар уларыйыы киириитэ икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар саҥа, үһүс омук үөскээн тахсарыттан кэмэ кэллэҕинэ саҕаланан иһэр. Эйэлээхтик уһун кэмҥэ бииргэ олорбут омуктар икки ардыларыгар саҥа, бааһынай омук үөскээн тахсан кырдьаҕас омуктары баһыйара уонна олорор сирдэриттэн үтүрүйэн, сыҕарытан барара омуктар икки ардыларыгар сайдыы хамсааһынын үөскэтэн, уларыйыылары киллэрэн биэрэр.

Үһүс, саҥа омук үөскээн тахсара сайдыыны, тупсууну аҕалар уонна олоххо маннык уларыйыылары киллэрэр:

А. Хаан тупсарыыта киэҥник тарҕанан саҥа омук дьоно эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргүүр, элбэх оҕолонор, уолаттары төрөтөр кыахтаналлар. Омук сайдыыны ситиһиитэ этэ-сиинэ тупсуутуттан кэлэр.

Б. Саҥа бааһынай омук дьоно икки омук тылын холбуу буккуйан туһаналлара элбээн өйдөрө-санаалара сайдыыны ситиһэр уонна саҥа омук тылын үөскэтэн таһаарыахтарын сөп.

В. Икки омук тылын баһылаабыт бааһынайдар өйдөрө-санаалара өссө сайдарын ситиһэн баһылыыр оруолу ылар кыахтаналлар.

Туспа хааннаах омуктар холбоһууларыттан үөскээн тахсар үһүс омук этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тупсарынан сайдыыны ситиһэр кыаҕа атыттартан биллэрдик улаатан тахсар. Ол курдук, икки омук тылын баһылааһын бу омуктар олохторун үөрэхтэрин, үгэстэрин холбоон туһаныыга кыаҕы биэрэр. Бу омуктарга сайдыыны ситиһиини саҥа, үһүс омук үөскээн тахсан баһылаан салайара аҕалар.

“Туох барыта үһүстээх” диэн этии кэмэ кэллэҕинэ омуктар икки ардыларыгар үһүс, саҥа омук үөскээн тахсарын биллэрэн сайдыы ситиһиллэр суолун быһаарар. Демократия үөрэҕин тутуһар саха омуга бу кэмҥэ үөскээн иһэр саҥа омук оннугар бэйэтэ өрө тахсан биэрэн сайдыыны ситиһэр кыаҕа биллэрдик улаатан сылдьар.

Онон омук саҥалыы үөскээһинэ, сайдыыта уонна мөлтөөһүнэ, ол аата уларыйыыта кэмэ кэллэҕинэ тиийэн кэлэн омуктар икки ардыларыгар сайдыы хамсааһыннарын үөскэтэн иһэр.

СӨПТӨӨХ БЫҺААРЫЫ

Дьон бары бэйэлэрин үчүгэйдэрин атыттарга биллэрэ, улаатыннара сатыыр санаалара баар буолан иһэр. Ол иһин, олох салҕанан истэҕинэ үчүгэйи аһара ыытан, үчүгэй диэки халыйан хаалыылара үөскээн хаалара кэнники, омук мөлтөөһүнэ кэлиитигэр улахан куһаҕаны аҕа-лар. Ол аата, өйгө-санааҕа улахан халыйыы үөскээтэҕинэ, үчүгэй аһара бардаҕына “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно туоларыгар, икки өрүттэргэ солбуйсуу тиийэн кэлэрэ үөскээн тахсарыгар тириэрдэн сайдыы хамсааһынын аҕалар.

Урукку кэмҥэ “үчүгэй” диэн ааттаммыт куһаҕаҥҥа кубулуйарын биһиги бэйэбит билэммит, бу өс хоһооно чуолкайдык дакаастанара табылынна. Ол курдук, сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчү-гэйдэр” этэ. Бары салайааччылар быстар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара. 1991 сыллаахха сэбиэскэй былаас эстэн олоххо тосту уларыйыы киирэн, аны баайдар “үчүгэйгэ” кубулуйдулар, онтон дьадаҥылар куһаҕаннарын билинэн сылдьаллар.

Киһи бэйэтин үчүгэйэ аһара баран хаалбатын туһугар сахалар “Атын дьоҥҥо үчүгэйи баҕарыллар” диэн үөрэҕи туһаналлар. Киһи хаһан баҕарар бэйэтигэр үчүгэйи баҕарара элбэҕиттэн, олоро аһара барыыга тириэрдэллэриттэн аҕыйатан, атыттарга бэрсэрэ эрэйиллэр. Бу үөрэх киһи үчүгэй санаата элбиирин үөскэтэрин тэҥэ, бу үчүгэй атыттарга барыларыгар киэҥник тарҕанарыгар тириэрдэрэ куһаҕан үчүгэйгэ уларыйарыгар улахан көмөнү оҥорор.

Сахалар “Быһа этии” диэн баҕа санаа аһара барыытын этэллэр. Бу этии аһара барбыт баҕа санаа кыайан туолбата үөскээн тахсарын биллэрэрэ ордук суолталаах. Киһи тугу эмэ ситиһэргэ баҕа санаата кыайан туолбатаҕына санаата түһэн кыаҕын кыччатарын биллэрэр этиини “Быһа этии” диэн ааттаабыттар. Ол аата, киһи баҕа санаата уонна онтун оҥорор, толорор кыаҕа тус-туспалара быһаарылларын тэҥэ, баҕа санаа аһара барбатын үөскэтиини билиини кэҥэтэн биэрэн уонна үөрэҕи баһылаан ситистэххэ табыллар.

Киһи өйө-санаата сайдыытын сахалар үлэни оҥорууттан ырытан, үөрэтэн таһаарбыттара сөптөөх быһаарыы диэн баарыттан биллэр. Ол курдук, икки утарыта хайысхалаах икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар үөскээн тахсар сөптөөх быһаарыыны киһи тутуһа сылдьара айылҕа эрэйэр көрдөбүлэ буолар. Ол иһин, киһи тугу барытын таба оҥорор буолуута уонна икки өрүттэр икки ардыларыгар сөптөөх быһаарыыны булуута үөскээн олоххо киирбиттэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн киһи оҥорор быһыылара маннык икки өрүккэ арахсаллар уонна үгүс өрүтү үөскэтэн таһаараллар:

I. Таба оҥоруу.

II. Сыыһа оҥоруу.

III. Сөпкө оҥоруу.

Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар икки өрүттэнэн тахсалларын уонна хайдах оҥорортон тутулуктаахтарын дириҥэтэн ырытыахпыт, ону тэҥэ, үһүс өрүт үөскээн тахсарын быһаарыахпыт:

I. Таба оҥоруу. Киһи тугу барытын таба, сөпкө оҥордоҕуна эрэ туох эмэ туһалаах үөскээн тахсан сайдыыны аҕалар. Ол иһин, үлэ киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын холбуу ылан сайыннарара киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдибит.

Дьон тугу баҕарбыттарын табатык оҥорон таһаарарга олус уһун кэмҥэ эрэйдэнэн, аналлаах таҥараны үөскэтэн үөрэммиттэр. Тугу барытын табатык, сөптүк оҥоро сатааһын олус уһун кэми ылбытын таба таҥара баар буолбута биллэрэр. Ол курдук, таҥара үөскээн дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэрэ, үөрүйэҕи үөскэтэрэ мин быһаарыыбынан 300 сыллар курдук кэми ылар. Биир салайар династия бэйэтигэр сөп түбэһэр таҥара үөрэҕин өрө тутан туһанар кэмэ үйэтин уһунугар тэҥнэһэриттэн ити быһаарыы чуолкайданар. Бу таҥара үөрэҕэ олоххо табата, туһаны аҕалара билиннэҕинэ салгыы кэлэр династиялар туһаналлара үөскээн тарҕаныан сөп.

Олоххо атын династия баһылаан салайыыта туспа таҥара үөрэҕин олоххо киллэриэн эбэтэр олоххо киирбит таҥара үөрэҕэ үгүстэргэ туһалааҕа билиннэҕинэ салҕанан барыан сөп.

Таба таҥара баар буолуута тугу барытын табатык оҥорууга баҕа санаа үөскээбититтэн уонна киэҥник тарҕаммытыттан тутулуктаах. Ол иһин, үлэни сайыннарбыт омуктарга барыларыгар кэриэтэ таба таҥара үөскээн сайдыыны аҕалбыт. Ону тэҥэ, таҥара аата сахалыы тылынан этиллэринэн аан бастаан сахалар үөскэппит уонна олоххо киллэрбит таҥаралара буолара быһаарыллан тахсар.

II. Сыыһа оҥоруу. Киһи араас элбэх баҕа санаалардаах сылдьар. Тугу баҕара санаабытын барытын оҥорон таһаара сатыыра үгүстүк табыллыбакка хаалан сыыһа-халты буоллаҕына эбэтэр сөп түбэспэккэ хааллаҕына таах быраҕыллара үөскээн хомолтоҕо тириэрдэр.

Тиэтэйэн, ыксаан оҥоруллар быһыы барыта кэриэтэ табыллыбакка хаалара куһаҕан быһыыны үксэтэн иһэр. Киһи саҥаны айыыны оҥороругар атыттары урутуур, эрдэлиир, иннилэригэр түһэр санаата элбээн, аһара баран хааларыттан тиэтэйэрэ, ыксыыра киирэн кэлэриттэн үгүстүк сыыһа-халты туттунара биллэр.

Туох эмэ ураты “үчүгэй” буолуо диэн быстах санааттан тиэтэллээх быһаарыыны ылыныы куһаҕаны элбэтэр. Сахалар ол иһин, саҥаны айыыны оҥорууга олус улахан сэрэхтээх буолууну ирдииллэр. Оҥорор быһыыны бары өттүнэн дириҥник ырытан, сыаналаан туох содул үөскээн тахсыаҕын сөбүн быһааран баран оҥорору эрэйэллэр. Ону сэрэтиигэ анаан “Айыы буолуо” диэн этии туттуллар.

Айыы буолуу диэн киһи өллөҕүнэ кэлэр өй-санаа уларыйыыта буолар. Ол курдук, өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылара бүтэн, арахсан, туспа баран өр кэмҥэ айыы буолан сылдьара биллэр. Ол аата “Айыы буолуо” диэн сэрэтии киһи өлүүгэ тиийэн хааларыттан сэрэтии, харыстыы, уһун үйэлии сатааһын буолар.

Саҥаны айыыны оҥоруу табыллыбакка, сатаммакка хаалыыта эмиэ куһаҕаны элбэтэр. Сахалар, ол иһин саҥаны айыыны оҥорууга “Кэс тыл” диэн этиини туһаналлар. Ол аата, олоххо элбэх уопуттаах, билиилээх киһи ыйан, этэн биэриитинэн туһанан оҥоруллар саҥаны айыы таба буолан тахсара элбиирин, туһаны оҥорорун биллэрэр.

Дьон бары саҥаны айыыны оҥорууга туруннахтарына сыыһа-халты, аһара туттуналлара элбээн хааларыттан куһаҕаны оҥороллоро үксээн кэлэрин сахалар билэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн оҕолорун иитэллэр, үөрэтэллэр.

III. Сөпкө оҥоруу. Тугу барытын сөпкө оҥоруу “Туох барыта үһүстээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи оҥорор быһыыларыгар үһүс өрүтү үөскэтэн таһаарар. Дьон өйө-санаата сайдан иһиитэ олоххо сөптөөх быһаарыыны көрдөөһүн үөскээтэҕинэ кэлэриттэн, үһүс өрүтү тутуһуу тарҕанан, тэнийэн иһэрин ситиһии олоххо киирбит.

Айылҕаҕа үөскээн тахсан иһэр икки өрүттэр икки ардыларыгар үһүс өрүт баарын таба быһааран ылаллар уонна сөп түбэһиини, табыллыыны үөскэтэрин сахалар үөрэтэн билэн олохторугар, оҥорор быһыыларыгар туһаналлар. Киһи тугу барытын оҥороругар сөбүн, туһалааҕын булуута олоҕор үһүс өрүтү тутуһара элбэҕин биллэрэр.

Олоххо сайдыыны, тупсууну үһүс өрүтү тутуһуу үөскэтэр. Ол курдук, аҥардастыы биир өрүтүн диэки халыйан барыы аһара барыыны үөскэтэринэн кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрии кэлэригэр тириэрдэр. Бу кэмҥэ “үчүгэй” диэн ааттана сылдьыбыт, аны куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ кэлэриттэн олоххо сайдыы кэхтэр, бу үөскээбит куһаҕаны тупсара, көннөрө сатааһын тиийэн кэлэр.

Онон олоххо үһүс өрүтү булан ылан таба туһаныы өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьонтон эрэйиллэр тутаах көрдөбүл буолар.

КИҺИ БУОЛУУ

Былыргы дьыллар мындааларын төһө эмэ иннинэ араас элбэх улахан тыынар-тыыннаахтар үөскээн, сайдан үлэ араас көрүҥнэрин кыра-кыралаан баһылаан испиттэрин аныгы наука билинэр.

Сүүһүнэн мөлүйүөнүнэн сылларга биирдиилээн да буоллар космос куйаарыттан киһи курдук көрүҥнээхтэр араас ракеталарынан көтөн кэлиилэрэ сиргэ өйдөөх-санаалаах киһи үөскүүрүгэр тириэрдибит. Аныгы наука быһааран эрэринэн Марс планетаттан дьон ыраах көтөр ракеталарынан кэлбиттэрэ биллэн эрэр. Ону тэҥэ, былыргы кэмнэртэн Марс сэрии таҥарата буолара, ол дойдуга айылҕа уларыйбытыттан тымныйыы кэлэн сабардаан барбытыттан олохторо огдолуйан улахан сэриилэр кэлэн ааспыттарын биллэрэ сылдьар.

Киһи уонна улахан кыыллар өйдөрө-санаалара уратыларын саха-лар үөрэтэн билэн Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр. Онно этиллэринэн атын кыыллартан, көтөрдөртөн ураты киһиэхэ эрэ, үһүс кута, салгын кута сайдарыттан киһи оҥорор быһыылара түргэнник уларыйалларын, тупсалларын ситиһэн олоҕор сайдыыны киллэрэр кыахтанар.

Дьон өйдөрүн-санааларын үөскээһинин уонна уларыйан биэрэр уратыларын үөрэтии Кут-сүр үөрэҕин туһанартан билигин кыаллар буолла. Ону тэҥэ, санаа күүһүн үөрэтиини дьон баһылаан иһэллэр.

Уһун үйэлэргэ дьон өйдөрө-санаалара сайдыыны, тупсууну ситиһиитэ, киһи буолуу үөрэҕэ тарҕаныыта иккис өрүтү үөскэппит:

I. Кыыл өйө-санаата.

II. Киһилии өй-санаа.

Өй-санаа сайдыыны ситиһэн бу икки өрүттэри үөскэтэн икки аҥы арахсыытын арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

I. Былыргы дьыллар быдан мындааларын иннинэ үөскээбит кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара үйэлэргэ үөскээбит үгэстэринэн, үөрүйэхтэринэн туһанан салалларыттан сайдыыны, тупсууну түргэнник ситиһэллэрэ кыаллыбат. Ол иһин, балар өйдөрө-санаалара мөлүйүөнүнэн сылларга биллэрдик уларыйбакка сылдьаллар.

Дьон олус былыргы кэмнэртэн кыыллартан үөскээн баран туспа арахсыбыттарын биллэрэн оҕо кыра эрдэҕинэ кыылын өйө-санаата баһыйан иһэр. Киһи кыыллартан саамай улахан уратытынан кыбыытын кыанарга үөрэнэрэ буолар. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ аһыыр уонна кыбыытын кыайан салайбат. Бу кэмҥэ кыыл өйүгэр-санаатыгар өссө сылдьара быһаарыллар. Киһи буолуу өйө-санаата киирэн үчүгэй үгэстэри үөскэтэн үөрүйэххэ кубулуйдаҕына эрэ оҕо тулуура улаатан санаатынан салайан кыбыытын кыанар кыахтанар.

Кыра оҕо таҥаһа да суох сылдьан улаатыан сөп. Таҥаһы таҥныы диэн киһилии быһыы биллэр уратыта буолар. Ол аата, сөбүгэр тым-ныылаах дойдуларга дьон киһи буолууну атыттартан эрдэлээн ситиһэр кыахтара улаатан биэрбитин таба туһаммыттар.

II. Киһи буолар өй-санаа үөскээһинэ киһи кыыллартан арахсыытын, бэйэтин уратыларын билиниитин үөскэппит. Үлэ оҥорон таһаарыыта үрдээһинэ уонна бэйэ дьонун ахсааннара элбээһинэ бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын тупсарыыта киһилии өй-санаа үөскээн атыттарга тарҕанан барарыгар тириэрдибит.

Киһи буолуу өйүн-санаатын сүрүн уратыларынан буолаллар:

- Саҥарар тылы үөскэтэн туһаныы.

- Кыбыстар, саатар майгыны үөскэтэн тутуһа сылдьыы.

- Таҥаһы таҥныы.

- Бэйэ-бэйэни сиэспэт буолуу үөскээһинэ.

- Аһы буһаран сиэһин тарҕаныыта.

- Аһынар, харыстыыр санаа үөскээһинэ.

Бу уратылары дьон тутуһаннар өйдөрө-санаалара кыыллартан туспа арахсан киһилии өйү-санааны үөскэппиттэр. Киһи салгын кута сайдарыттан өйө-санаата уларыйан, сайдыыны ситиһэрэ түргэнник кыаллар. Дьон 2 тыһыынча сыллар усталарыгар, тимири уһаарар уонна уһанар кэмнэриттэн, сайдыыны ситиһэн космос куйаарыгар диэри тахсыыны ситиһэн чугастааҕы планетаҕа көтөн тиийдилэр.

Кыыл өйүттэн-санаатыттан туспа арахсан киһи өйө-санаата үөскээһинэ, оҥорор быһыыта тупсуута киһи диэн тылы үөскэтэн олоххо, туттуллууга киллэрбит. Сомоҕотто быһаарарынан сахалар майааттары кытта бииргэ олорор эрдэхтэринэ киһи диэн тыл үөскээбит.

Киһи буолуу өйө-санаата үчүгэй диэн ааттаммытыттан кыыллыы өй-санаа куһаҕан диэн ааттанан туоратыллан, хаалан барбыт. Өйдөрө-санаалара тупсубут, сайдыыны ситиһэллэрэ түргэтээбит дьон олоххо тупсууну, туһалаах уларыйыылары киллэрэллэрэ элбээбит.

Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну баһылаан оннук үгэстэргэ иитилиннэҕинэ, үөрэннэҕинэ эрэ табыллар. Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо ийэ кутун быһаарыыта аныгы компьютер программаларын оҥорон туһаныыга сөп түбэһэр.

Сахалар ийэ кут иитиллэр диэн этэллэр. Ийэ кут иитиллэрэ диэн оҕо өйүн-санаатын үчүгэй үгэстэринэн кыра эрдэҕинэ толорон биэрии ааттанар. Ол аата, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон, олор үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥиилэрин ситиһии буолар.

Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны олоххо таба арааран туһанар буолуута уонна тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр.

Улаатан иһэр оҕону “Киһи буол”, “киһилии быһыылан” диэн үчүгэйгэ ыҥырар этиилэр киһи буолар, киһилии быһыыланар баҕа санаатын үөскэтэн ону ситиһэригэр кыаҕы биэрэллэр. (8,56).

Дьон өйдөрө-санаалара сайдарынан икки утарыта хайысхалаах үчүгэй уонна куһаҕан диэн ааттанар икки өрүттэр икки ардыларыгар баар буолар сөп түбэһии үһүс өрүтүн булан таба туһаналлара эрэйиллэр. Сахалар бу икки өрүттэри олус былыргы кэмнэртэн булан таба туһаналларын “Туох даҕаны ортотунан тоҕоостоох” диэн өс хоһооно туттуллара биллэрэр. Бу киһи өйө-санаата сайдыыны ситиһэрин быһаарар икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсар үһүс өрүт сөп түбэһиини, табыллыыны биллэрэр суолталаах уонна киһи хайа да өттүгэр аһара барбатын үөскэтэр. (7,203).

Киһи уонна кыыл өйдөрө-санаалара икки аҥы арахсыылара оҥорор быһыыларын уратыларыттан тутулуктанар. Бу арахсыы кэнниттэн өй-санаа өссө сайдыытын, оҥорор быһыы тупсуутун биллэрэн киһи диэн тыл бэйэтэ икки аҥы арахсан, икки өрүтү үөскэппит:

А. Үчүгэй быһыылаах киһи.

Б. Куһаҕан быһыылаах киһи.

Үчүгэй диэн ааттанар быһыылары оҥорор, олоххо, үлэҕэ туһалаах уларыйыылары киллэрэр киһи үчүгэй быһыылаах буолар.

Оҥорор быһыытын табан, сатаан оҥорбокко куһаҕаҥҥа кубулутар, сыыһа-халты туттунар киһи эбэтэр куһаҕаны анаан-минээн оҥорор буоллаҕына куһаҕан быһыылаах диэн ааты иҥэрэллэр.

Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үһүс өрүт үөскээн тахсан киһи буолууну ситиһиини бэлиэтээн олоххо киллэрбит. Киһи буолуу өйө-санаата сайдыыны, тупсууну аҕаларынан үчүгэй диэн өйдөбүлү үөс-кэтэн иһэринэн бары ситиһэ сатыыр баҕа санааларын үөскэппит.

Онон оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэрэ ирдэнэр көрдөбүл буоларынан сахалыы таҥара үөрэҕэр киирэн сылдьар.

КИҺИ БЫҺЫЫТА

Өй-санаа ханнык да хааччахтан, мэһэйтэн иҥнибэтиттэн уонна аһара түргэнник уларыйан иһэриттэн киһиэхэ улахан уустуктары оҥорор. Ол курдук, аһара барбыт өй-санаа киһини сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбэҕиттэн куһаҕаны оҥорууну үксэтэн кэбиһэрин билэн сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар хааччахтарын сиэри уонна киһи быһыытын тутуһа сылдьыы киһиттэн эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Сахалар киһи үчүгэй санаалара элбээтэхтэринэ үчүгэй быһыылары оҥороро кыалларын быһааран “Үчүгэй санаалардаах буолуҥ” диэн этэн үөрэтэллэр. Ол эрээри тиэтэйии, ыксааһын киһи “үчүгэйи” оҥоробун диэн санаатын улаатыннаран кэбиһэриттэн оҥоро охсубут быһыыта куһаҕан буолан тахсарыттан куһаҕаны элбэтиэн сөп. Ол аата, дьон атаахтык иитиллэн өйдөрө-санаалара тулуура, туттунар күүстэрэ аҕыйаатаҕына сыыһа-халты туттуналлара элбээн куһаҕаны үксэтэр кэмнэрэ тиийэн кэлэр кыахтанар.

Айылҕаҕа үөскүүр тыынар-тыыннаахтар оҥорор быһыылара өйдөрүн-санааларын уратыларыттан уонна бу быһыылара хайдах буолан тахсалларыттан тутулуктанан икки өрүккэ арахсаллар.

Бу үөскээн тахсыбыт өй-санаа икки өрүттэрэ киһи уонна кыыллар оҥорор быһыылара туспа уратыланан тахсалларыттан тутулуктанар. Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарынан киһилии өйү-санааны киһиэхэ салгын кута сайдара, үөрэҕи, билиини баһылыыра өйүгэр-санаатыгар уларыйыылары, тупсарыылары киллэрэн иһэрэ үөскэтэр. Киһилии өй-санаа сайдыыта киһи киһилии быһыылары оҥороругар тириэрдэн бу кэмҥэ бары киһи буолары ситиспиттэр.

Кыылларга салгын куттара кыайан сайдыбатыттан киһилии быһыылары оҥорор кыахтара суох. Үһүс, салгын куттара сайдыбатын сахалар быһаараннар Кут-сүр үөрэҕэр киһиттэн атын тыынар-тыыннаахтар икки; ийэ уонна буор куттаахтар диэн этэн киллэрбиттэр.

Киһилии быһыылары оҥорор киһи курдук көрүҥнээх тыынар-тыыннаахтар бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын уратыларын, үлэни оҥорор кыахтарын билинэн киһи диэн ааттаммыттар. Онтон киһилии быһыылары кыайан оҥорботтору “Туохтар”, “Балар” диэн ааттааннар өйдөрө-санаалара киһиэхэ улаханнык тиийбэтин биллэрэн туһаналлар.

Киһилии быһыылар кыыллар быһыыларыттан улаханнык биллэр уратылаахтарыттан киһини эрэ ким, кимий диэн ааттааһын олоҕурбут. Сахалар бэйэлэрэ эрэ киһи буолалларын билинэн, кимий диэн ыҥыраллар, онтон кыыллары, көтөрдөрү ол, туох, балар диэн ааттаан өйдөрө-санаалара улаханнык тиийбэтин биллэрэллэр.

Бары тыынар-тыыннаахтар араас элбэх быһыылары оҥороллор. Бу быһыылар ким, туох оҥорбутуттан тутулуктанан икки аҥы арахсаллар:

1. Кыыллар быһыылара.

2. Киһи оҥорор быһыылара. (9,76).

Былыргы дьыллар быдан мындааларын иннинэ сиргэ араас улахан кыыллар, көтөрдөр үөскээбиттэр. Билигин баар кыыллар, көтөрдөр оҥорор быһыылара ол былыргы кэмнэртэн уларыйа илигэ өйдөрө-санаалара сайдыыта олус бытаанын биллэрэр.

Кыыллыы быһыы саамай биллэр уратытынан бэйэ-бэйэлэрин сиэн кэбиһэллэрэ буолар. Тыынар-тыыннаах өллөҕүнэ сотору кэминэн сытыйар, араас ыарыылары тарҕатыан сөп. Сиэмэх кыыллар мөлтөөбүт харамайдары тутан сиэн кэбиһэллэрэ айылҕаны ыраастааһын буоларынан улахан туһаны аҕалар быһыыга киирсэр.

Киһи үөрэҕи, билиини ылынан истэҕинэ оҥорор быһыылара тупсалларын тэҥэ, майгына эмиэ киһитийэн иһэр. Биир эмэ тиийиммэт киһи кыыллыы быһыылары оҥорон кэбиһэриттэн олор аҕыйаан иһэллэрэ биллэр. Арай киһи тиэтэйэн, ыксаан сыыһа-халты туттунара киирэн кэлэриттэн куһаҕаны оҥоруу эбиллэрэ аҕыйаабат.

Дьон куһаҕаны оҥороллорун саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара элбэтэн кэбиһэрин үгүстэр билигин даҕаны билэ иликтэр. Сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ саҥаны айыыны оҥоруу куһаҕаны элбэтэрин биллэрэрэ улахан суолталааҕын таба өйдөөн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныы эрэйиллэр.

Киһи оҥорор быһыылара аһара баран халыйан бардахтарына кыыллар быһыыларыгар тиийэн хаалаллара олоххо үөскээн тахсан иһэр. Дьахталлар сыгынньахтанан иһиилэрэ кыыллар быһыыларыгар төннөн иһии сыыйа улаатарын биллэрэр. Ону тэҥэ, киһи оҥорбот ыар, куһаҕан быһыыларын оҥорооччулар суох буола иликтэр.

Киһи үчүгэйи оҥоруута эбиллэн иһэр. Ол курдук, киһи бэйэтигэр туһалааҕы, барыһы биэрэри үчүгэй диэн ааттыырынан үчүгэй аһара баран хаалыыта үөскээн тахсан иһэр. Уһуннук олорор салайааччылар бэйэлэрин “үчүгэй” курдук көрдөрө сатыыллара улаатарыттан үчүгэй диэн ааттаабыттарын аһара ыытан кэбиһэллэр.

Үчүгэй аһара баран иһиитэ үчүгэйтэн үчүгэй кэлэн иһэригэр тириэрдэр диэн санаа өйү-санааны улаханнык халыйыыга тириэрдэр. Үчүгэй аһара баран кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ дьон өйө-санаата аһара баран улуутумсуйар, улаатымсыйар санаалара улаатара үөскүүр.

Улуутумсуйар санаа аһара бардаҕына кэрээнтэн тахсыы кэлэн “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно туттуллар кэмэ кэлэр. Ол аата, бу кэмҥэ үчүгэй диэн ааттана сылдьыбыт, аны куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара кэлэн уларыйыылары киллэрэр.

Олоххо маннык тосту уларыйыы сэбиэскэй былаас эстиитигэр үөскээбитэ. Сэбиэскэй былааска дьадаҥылар “үчүгэй” диэн ааттаналлара. Бары улахан салайааччылар быстар дьадаҥы төрүттэринэн өҥнөллөрө, арбаналлара. 1991 сыллаахха салайар былаас уларыйан ырыынакка киирии кэмэ кэлбитэ. Ырыынак кэмигэр баайдар үчүгэй ааттаммыттара, дьон бары былыргы төрүттэрин, өбүгэлэрин үөрэтиини саҕалаабыттара уонна үлэни оҥорууну сайыннаран байыыны ситиһэ сатыыллара улааппыта. Бу баҕа санаа уларыйбытын туһатынан Россияҕа үлэ сайдан барыыта саҕаланар кыахтаммыта.

Дьон үчүгэй диэн ылыммыт, туһаны аҕалар быһыыларын оҥоро сатыылларыттан олор эбиллэн уонна өссө тупсан иһэллэрэ киһилии быһыылар элбээн иһэллэригэр тириэрдэр.

Аһынар санаа диэн киһилии быһыы үөскэппит санаата буолар. Арай бу санаа аһара баран хаалыыта үлэ хааларыгар тириэрдэрэ кэллэҕинэ, куһаҕаны оҥороро быһаарыллар. Ол курдук, үлэни ыарахан, куһаҕан диэн улаатан эрэр оҕоҕо төрөппүттэрэ эттэхтэринэ быһаччы ылынан кэбиһэн чэпчэки үлэни көрдүүллэрэ элбээтэҕинэ үлэлиэн баҕалаахтар аҕыйыылларыттан атыттар, кэлиилэр барыһы биэрэр туһалаах үлэ миэстэтин былдьыыллара саҕаланар.

Дьон кыыллары аһынар, харыстыыр санаалара үксээн иһэрэ олор ахсааннара аҕыйаан иһэриттэн тутулуктаах. Бу баҕа санаа төһө да үчүгэйин иһин, киһи уонна кыыл оҥорор быһыылара уратыларын кыайан суох оҥорботуттан киһи бэйэтэ кыыллар өйдөрүгэр-санааларыгар төннөн хааларын үөскэтиэн сөп.

Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан икки өрүттэнэн сайдарыттан ханнык эрэ кэмҥэ икки өрүттэн хайалара эрэ баһылаан салайан барар кэмэ кэллэҕинэ урукку баһылыы сылдьыбыт уларыйан, баһыттаран хаалан атынынан солбуллан биэрэрэ ситиһиллэр. Сахалар олоххо бу уларыйыы тиийэн кэлэрин былыр үйэҕэ быһаараннар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно оҥорон олохторугар туһаналлар.

Икки өрүттэртэн хайалара эрэ аһара баһыйан, атынын хаалларан кэбиһэрэ өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэтэн, үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар солбуйсан биэриилэригэр тириэрдэрэ улахан хам-сааһыны саҕалаан куһаҕаҥҥа тириэрдэрин биллэххэ табыллар.

Олоххо икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсан иһэр үһүс өрүтү булан туһана сылдьыы солбуйсуу улахан хамсааһыннара үөскүүллэрин тохтотон сайдыыны туруктаахтык ситиһиигэ тириэрдэр.

Онон үчүгэй киһи таҥара үөрэхтэрин тыһыынчанан сыллаах уһун дьайыыларыттан дьон үчүгэйи оҥорор санаалара элбээн иһэриттэн оҥорор быһыылара тупсан “Киһи быһыыта” диэн үөрэҕи үөскэппитин олоххо тутуһа сылдьыы эрэйиллэр.

НЭМИ БИЛЭН ТУТТУНУУ

Үлэни оҥоруу тупсан иһиитэ сайдыыны, уларыйыылары аҕалан иһэр. Омукка сайдыы, тупсуу кэлиитэ үлэни хайдах; үчүгэйдик эбэтэр куһаҕаннык оҥорууттан улаханнык тутулуктанар. Үлэни үчүгэйдик оҥорууну баһылаабыт, элбэх талааннаах үлэһиттэрдээх омук атыттар сайдыыны ситиһэллэрин сирдээн иһэр кыахтанар.

Киһи күүстээх буолан араас үлэни барытын оҥорон бэйэтигэр үчүгэйи оҥосторо мунньуллан сайдыыны аҕалан иһэллэр. Олус былыргы кэмнэргэ күүстээх, кыахтаах эр дьон баһылаан салайыылара үлэни кыайа-хото үлэлииртэн тутулуктанан олоххо киирбит.

Кыра да үлэни оҥоруу эрэйдээх, элбэх уустуктардаах. Ол курдук, кыра, чэпчэки үлэни оҥорууга киһи күүһүн кэмнээн, сэрэнэн туһанар буоллаҕына, ыарахан үлэни үлэлииригэр күүһүн барытын туһаннаҕына эрэ үлэтэ табыллара ситиһиллэр.

Киһи улахан, элбэх күүстээх, ол иһин ханнык баҕарар үлэни оҥороругар күүһүн кэмнээн, мээрэйдээн туһанара эрэйиллэр. Ол аата, үлэ хайдаҕыттан көрөн онно сөптөөх күүһү туһаннахха эрэ үлэ табыллар, туһаны аҕалар кыахтанар. Күүһү аһара туттунан кэбистэххэ оҥоруу оннугар алдьатыы үөскээн тахсара куһаҕаҥҥа тириэрдэр.

Олус былыргы кэмнэргэ сахалар үлэни табатык оҥорорго баҕа санааны үөскэтиммиттэрэ таба таҥараны үөскэтэн тугу барытын табатык оҥоро үөрэнэллэригэр тириэрдибитэ. Кэлин бу үөрэх Аан дойдуга киэҥник тарҕанан элбэх омуктарга сайдыыны ситиһэллэригэр улаханнык көмөлөспүтэ туһана сылдьыбыттарынан быһаарыллар.

Үлэни оҥоруу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар, киһи күүһүн тэҥэ, хамсаныылары оҥорорун тэҥнээн туһанарын үөскэтэн, өйө-санаата үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүккэ арахсарыгар сөп түбэһэн икки өрүттэммит. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар туһалаах үлэни оҥоруу үһүс өрүтэ үөскээн тахсарын элбэх үлэлэри үлэлээбит сахалар быһааран нэми билэн туттунуу диэн ааттаабыттар:

1. Табыллыбыт, туһаны аҕалар, барыһы киллэрэр үлэ. Күүһү уонна хамсаныылары оҥорууну табан, сатаан туһаннахха үлэ табыллара, туһалаахха кубулуйара ситиһиллэр.

2. Куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр эбэтэр табыллыбатах үлэ. Үлэни оҥорууга күүс эбэтэр хамсаныылары оҥоруу тиийбэккэ хаалыыта, аҕыйах эбэтэр бытаан буолуута үлэ табыллыбатыгар тириэрдэр.

3. Нэми тутуһан икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан түбэһиннэрэн оҥоруллубут үлэ туһалаахха кубулуйар.

Дьон өйө-санаата хаһан баҕарар икки өрүккэ арахсан иһэрэ букатын уларыйбат уонна ханнык сыалы ситиһэ сатыылларыттан тутулуктанан уларыйан биэрэр. Үчүгэйи оҥорор баҕа санаалаах киһи үчүгэйи оҥорор кыахтанар эбэтэр куһаҕаны баҕарар киһи онтун оҥорон кэбиһиэн сөп, ону тэҥэ, майгы уратылара мэһэйдээннэр киһи үчүгэйи да куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрэ элбиир. Ол иһин, үлэ ханнык сыалга аналланарыттан тутулуктанан икки өрүккэ арахсара үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар уратыларын үөскэппит.

Ону тэҥэ, үлэни хайдах оҥорортон тутулуктанан улаханнык уларыйан, икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын үлэһит сахалар быһааран туһаммыттара ырааппыт. Бу икки өрүттэри тэҥэ, олор икки ардыларыгар үһүс өрүт үөскээн тахсарын төһө кыайарбытынан ырытан көрүөхпүт:

1. Үлэни оҥоруу табылыннаҕына эрэ туһалаахха кубулуйан барыһы киллэрэр уратылаах. Ол курдук, табыллыбакка хаалбыт үлэ таах хааларын тэҥэ, куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыан сөп. Дьон үлэни табатык оҥоро сатааһыҥҥа дьулуһар баҕа санаалара уһун кэмҥэ сайдыбыт уонна таба таҥараны үөскэтэн олоххо киллэрбит. Киһи үлэни оҥороруттан өйө-санаата сайдыбытын бары билинэллэр.

Үлэни оҥорууга күүһү эбэтэр хамсаныылары оҥорууну аһара ыытан кэбиһии үлэ куһаҕаҥҥа кубулуйарыгар тириэрдиэн сөп. Буор хаһаары күрдьэх угун тосту олуйан кэбистэххэ үлэ улаханнык атахтанан хаалыан сөп. Ону тэҥэ, аһара күүскэ туттунуу, эмискэ хамсаныы алдьатыыны оҥорон кэбиһиигэ тириэрдэрэ биллэр. Ол иһин, үлэ табыллыыта, сатаныыта күүһү хайдах туһанартан улахан тутулуктаах. “Бери больше, кидай дальше” диэн этии улахан өйө-санаата суох күүһүнэн эрэ үлэлэнэр үлэни биллэрэр.

Үлэни оҥоруу уустугуран, сайдан элбэх өйү-санааны, толкуйу, таба быһаарыыны ылынан таба туттунууну эрэйэр кэмэ кэлбитигэр Сэбиэскэй Сойуус дьадаҥылара өйдөрө-санаалара тиийбэтиттэн үлэни куһаҕаннык үлэлииллэриттэн кыайбат кэмнэрэ кэлэн хаалыыны үөскэтэннэр сэбиэскэй былаас үрэллибитэ, ыһыллыбыта.

2. Кыратык да туга эмэ сатамматар эрэ үлэ халы-мааргыга, куһа-ҕаҥҥа кубулуйан таах хаалара үлэни оҥоруу уустугун биллэрэр. Ону тэҥэ, анаан-минээн куһаҕаны оҥорууга аналлаах үлэлэр эмиэ элбэхтэр. Элбэх дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр үлэлэргэ саҥа сэрии сэптэрин оҥостуу киирсэр. Сэрии бэйэтэ олус куһаҕаҥҥа киирэринэн сэрии сэбин оҥостуу, атыттартан атыылаһыы саҥа сэрии саҕала-ныытыгар эрдэттэн бэлэмнэниини үөскэтэр.

Дьон өйө-санаата икки аҥы арахсан тахсара уларыйар кыаҕа суоҕуттан үчүгэйи оҥорууну тэҥэ, куһаҕаны оҥорооччулар эмиэ бааллар. Арай дьон өйө-санаата сайдан, тупсан иһэринэн анаан-минээн куһаҕаны оҥорооччулар аҕыйаан иһэллэр.

Куһаҕаны оҥорууну киһи сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ элбэтэрин үгүстэр өссө билэ иликтэр. Ол курдук, бэйэтэ туһалаах үлэнэн дьарыктаммат киһи үлэни оҥоруу туга эрэ табыллыбатар, сатамматар эрэ куһаҕаҥҥа уларыйан хаалар уратытын билбэтиттэн үлэни барытын “үчүгэй” курдук, сыыһа сыаналааһыҥҥа киириэн сөп.

Үлэни ээл-дээл, буоллар эрэ диэн үлэлээбитэ буолууну дьадаҥы дьон туһаналларыттан аанньа табыллыбатыгар тириэрдэн оҥорон таһаарыытын аҕыйатан түмүгэр куһаҕаҥҥа кубулуталлар. Табыллыбакка, сатаммакка хаалбыт үлэ үксүгэр туох да туһаны аҕалбакка таах хааларын тэҥэ, ночооту аҕалыан сөп. Маннык үлэлиир үлэһиттэр элбээн хаалыылара Сэбиэскэй Сойуус курдук импиэрийэ аһа-таҥаһа суох буолуутуттан эстиитигэр тириэрдибитэ.

Үлэни оҥорууга күүһү тиийбэт гына туттунуу үлэ табыллыбатыгар тириэрдэр. Табыллыбатах үлэ таах хаалар эбэтэр куһаҕаҥҥа кубулуйан быраҕыллар. Куһаҕан, хаалар үлэни оҥорооччулар олохтон туораан, быраҕыллан иһэллэриттэн үчүгэйдик, сатабыллаахтык үлэлээччилэр ордон хааланнар сайдыыны аҕалаллар.

3. Нэми билэн туттунуу. Үлэни оҥоруу уустугуттан, табыллан, сатанан биэрбэтиттэн киһи күүһүн уонна хамсаныылары оҥорорун эрдэттэн таба суоттаан туһанара эрэйиллэр. Нэми билэн оҥоруллар үлэ үчүгэй буолара аҕыйаҕын да иһин, сыыһа-халты буолан тахсыба-тыттан туһаны оҥороро элбиир.

Үлэни оҥоруу икки өрүттэрин икки ардыларыгар, ортолорун диэки үлэни нэмин билэн оҥорууну биллэрэр үһүс өрүт үөскээн тахсар. Сахалар үлэни оҥоруу уустугун, киһи күүһүн уонна хамсаныылары оҥорууну хайдах туһанарыттан тутулуктанан икки өрүттэнэн хааларын арааран билэннэр нэми билэн туттунуу диэн аналлаах, үһүс өрүтү булан туһанар үөрэҕи оҥорон үлэни тупсарбыттар.

Үлэни оҥорууга киһи күүһэ аһара элбээтэҕинэ уонна хамсаныы-лара түргэтээтэҕинэ туһаны аҕаларын оннугар алдьатыыга тириэрдэр. Бу уратыны харандааһы быһаҕынан уһуктуур үлэттэн булан ылыы табыллар. Сыыһа тутуннахха харандаас уһуга тостон хаалара улахан сэрэниини тэҥэ, күүһү табан туһаныыны эрэйэр уустук үлэ буолар.

Күүс үлэни оҥорууга тиийбэтэҕинэ үлэ табыллыбат, кыаллыбакка хаалан хаалыан сөп. Ону-маны көтөҕүү, сыҕарытыы кыаллыбатаҕына, бу ураты үөскээн тахсара сонно быһаарыллар. (3,33).

Элбэх араас үлэни оҥорууну баһылаабыт сахалар хамсаныылары оҥорууну түргэтэтэн, сыыдамсытан биэрии туһаныллар күүһү эмиэ улаатыннарарын олус былыргы кэмнэргэ үөрэтэн баһылааннар нэми билэн туттунуу диэн үөрэҕи арыйбыттар.

Үлэни оҥоруу бу икки өрүттэрин икки ардыларыгар, ол аата ортолоругар күүһү нэмин билэн туһаныы үһүс өрүтэ үөскээн тахсар уонна туһана сырыттахха эрэ үлэ табылларыгар тириэрдэр.

Олус былыргы кэмнэртэн үлэни оҥоруу маннык уратытын, икки өрүккэ арахсарын уонна үһүс, нэми билэн туһаныы өрүтэ үөскээн тахсарын сахалар быһааран туһаналларыттан бары үлэлэри талаан-наахтык оҥорууну олус былыргы кэмнэртэн ситиспиттэр.

Үлэни табатык оҥорууга дьулуһуу дьон өйө-санаата сайдыытын үөскэтэн иһэрин билинэн “Үлэ киһини айбыта”, “Үлэ – олох үөрэҕэ” диэн этиилэри оҥорон туһана сылдьаллар.

Онон үлэ табыллара, табыллыбата күүһү хайдах туһанартан улахан тутулуктааҕын сахалар арааран билэннэр нэми билэн туттунуу диэн аналлаах үөрэҕи үөскэтэн үлэни сайыннарбыттар.

ТУОХ БАРЫТА КЭМНЭЭХ-КЭРДИИЛЭЭХ

Айылҕаҕа туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, атын өрүтүнэн солбуллан, саҥардыллан, тупсан биэрэн иһэр. Бу уларыйыы киириитин сахалар бэлиэтээн “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиини үөскэтэн туһаналлар. Бу этии туох барыта айылҕаҕа олоҕурбут кэмин халбаҥнаабакка тутустаҕына салгыы сайдан иһэрин биллэрэр.

Сахалар туох барыта кэминэн баран иһэрин сөбүлүүллэрин “Барыта кэминэн” диэн этиини туһаналлара биллэрэр. Туох барыта кэмин тутуһан баран иһэрин айылҕаҕа уларыйыылар кэмигэр кэлэн иһэллэрэ үөскэтэр. “Барыта кэминэн” диэн этии туох барыта оҥ-куллубут суол устун баран иһэрин биллэрэрэ ордук суолталаах.

Сайын бүттэҕинэ күһүн, онтон кыһын тиийэн кэлэр. Кырыалаах уһун кыһыны этэҥҥэ туораатахха саас кэлэр, туох барыта үөрэр, сэргэхсийэр, айылҕа саҥалыы үөскүүрэ саҕаланар. Кэмэ кэллэҕинэ саас кэлэрэ туохтан да тутуллубакка ыган тиийэн кэлэр, кыһыны быһа түспүт хаар ууллан, сири сиигирдэн баран суох буолан хаалар.

Кэм диэн олус кыраттан саҕаланан улаатан иһэрин сахалар араас кээмэйи туһанан ааҕаллар. Чыпчылыйыах түгэниттэн саҕаланан баран киһи үйэтэ бүтүөр диэри элбэх кээмэйдэр туттуллаллар. Билигин аныгы кээмэйгэ сөкүүндэҕэ, чаһыга, сууккаҕа баһыттардар да кэм улаханы быһаарыыга туттулла сылдьар.

Айылҕаҕа кэм икки өрүтү үөскэтэрэ биллэр. Киһи өйө-санаата сайдарынан бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар кэмҥэ сөп түбэһии үһүс өрүтэ үөскээн тахсарын туһана сылдьар:

I. Кэмтэн эрдэлээһин.

II. Кэмтэн хойутааһын.

III. Кэми тутуһуу.

Бу өрүттэри арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

I. Туох эмэ быһыы кэлиэхтээх кэмиттэн эрдэлээн хаалыыта куруук бэлиэтэнэр. Саас эрдэлээн кэлэн хаалбыт көҕөн тыаҕа сылдьарын булчуттар көрөллөр. Ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥоро сатааһын дойду экономиката сайда илигиттэн кыаллыбата биллэн таах хаалар. Ол курдук, дьон ыра санаалара буолбут бэйэтэ көтөр көбүөр оҥо-руллара саҥа чугаһаан эрэрэ быһаарыллар.

Кэмтэн эрдэлээһин айылҕаҕа сөп түбэспэт буолуу үөскээһинигэр тириэрдэр. Оҕо этэ-сиинэ уонна өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн хайа-хайаларын аһара барбакка эрэ сайыннахтарына туруктаах өй-санаа үөскүүр. Оҕо этэ-сиинэ кэми тутуһан улаатарыттан аһара баран үөрэҕи эрдэлээн билэ сатыыра этин-сиинин дьарыктыырын, үлэҕэ, хамсаныыларга үөрэтэрин быраҕарга тириэрдэн халыйыыны үөскэтэр. Ону тэҥэ, этэ-сиинэ ситэ илигинэ улахан дьон оҥорор быһыыларыгар кыттыһа сатыыра туһата суох хаалара өйүгэр-санаатыгар эмиэ халыйыыга тириэрдэр.

Саас кэлиитэ эрдэлээн халлаан сылыйан хааллаҕына хаар уута сиргэ аанньа иҥмэккэ эрэ баран, тыалга көтөн хаалара үүнээйилэр курааннаан куһаҕаннык үүнэллэригэр тириэрдэр.

II. Кэмиттэн хойутааһын куһаҕана киһи сааһырбытын кэнниттэн биллэн барар. Эр киһи кэмигэр ойох ылбакка хойутаан хааллаҕына оҕото улаатара улаханнык уустугурар. Дьахтар эдэригэр эргэ тахсыбакка хойутааһына оҕо төрөтөр кыаҕын кыччатара, мөлтөтөрө ордук улахан хомолтоҕо тириэрдэр. “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн өс хоһооно оҥорон сахалар кэмиттэн хойутааһын дьахталларга ордук улаханнык куһаҕанынан дьайарын биллэрэ сатыыллар.

Айылҕа кэмэ кэлиитэ хойутааһына үүнээйи үүнэригэр уустуктары үөскэтэр. Күһүн уһаан, сылыйан, хойутаан хааллаҕына ньургуһун саҥалыы үүнэн тахсара биллэр.

III. Кэми тутуһуу. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолорун диэкини тутуһан үһүс өрүт, сөп түбэһии өрүтэ үөскээн тахсарын быһааран “Барыта кэминэн” диэн этиини сахалар туһаналлар.

Киһи олоххо кэми тутуһа сылдьыыта хаһан баҕарар эрэйиллэр. Эрдэлээһин уонна хойутааһын диэн кэм ураты бэлиэлэрин икки ардыларыгар кэми тутуһуу үһүс өрүтэ үөскээн тахсар. Киһи өйө-санаата сайдарынан туһанан, бу үһүс өрүтү булан таба туһанара эрэйиллэр. “Туох барыта үһүстээх” диэн үөрэҕи тутуһар сахалар олохторугар айылҕа биэрэр кэмин быһааран туһана сылдьаллар.

Киһи олоҕун уһуна бараллаан биллэр. Ону биир үйэ диэн ааттыыллар. Бу үйэ эр дьоҥҥо уонна дьахталларга биир курдуктарын иһин, эттэрин-сииннэрин биллэр уратыларыттан тутулуктанан тус-туспа чаастарга арахсаллар.

Олох уһуна эр дьоҥҥо маннык үс тус-туспа чаастарга арахсар:

1. Оҕо саас кэмэ. Эт-сиин ситэр, өй-санаа сайдар, киһи буолууну ситиһэр, үөрэҕи, үлэни оҥорууну баһылыыр кэмэ.

2. Ситии-хотуу кэмэ. Сөп түбэһэр үлэни булунан кыайа-хото үлэлээһин, ситиһиини оҥорор, баайы мунньунар кэм ааттанар. Ыалы тэрийэн кэлэр көлүөнэлэри иитии, үлэҕэ үөрэтии кэмэ.

3. Кырдьар саас. Киһи кыанар кэмигэр оҥостубут үчүгэйинэн, мунньуммут баайынан туһанар кэмэ кэлэр.

Үйэ уһуна дьахталларга маннык тус-туспа чаастарга арахсар:

1. Оҕо саас кэмэ. Бу кэм кыыс оҕолорго кылгас, этэ-сиинэ уол оҕотооҕор эрдэлээн ситэрин бары омуктар тутуһаллар.

2. Дьахтар үйэтэ. Оҕону төрөтөр уонна иитэр, үөрэтэр кэм буолар. Сааһын туоллар эрэ эргэ тахсан сайдыылаах буор куттаах эр киһини талан ылан оҕолору төрөтөрө айылҕаттан анаммыт кэмэ буолар. Бу кэмҥэ оҕо төрөтөр кыахтааҕыттан дьахтар диэн ааттанар.

3. Эмэн дьахтар. 35 сааһыттан оҕо төрөтөр кыаҕын сүтэрдэҕинэ итинник ааттанар. Бу кэмтэн бары үлэни, үөрэҕи эр дьонтон кыратык да хаалсыбакка эрэ оҥорор күүстэнэр, кыахтанар. Этин-сиинин ууһатар уорганнара уларыйаннар араас хааччахтара көҕүрээннэр эдэр уолаттары культурнай сиэкискэ үөрэтиэн сөптөөх кэмэ кэлэр.

4. Кырдьар саас. Эмээхсин буолуу. Мөлтөөһүн кэмэ кэлиитэ, улааппыт оҕолорун, сиэннэрин көрүүлэригэр киириитэ ааттанар. Киһи бэйэтин айылҕаттан аналлаах кэмнэрин тутуһан олоҕун олордоҕуна элбэх ситиһиилэри оҥоруон сөп. Ол курдук, киһи сааһыран өйө-санаата лаппа эбиллибит кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэҕинэн дьарыктанар, эдэрдэри үөрэтэр кэмэ кэлэр.

Кэмтэн хойутаан хаалыы хомолтотун киһи сааһыран, кырдьар кэмигэр тиийэн баран билэрэ соҕотохсуйуу диэн эрэйи үөскэтэр. Онон олоххо айылҕа анаан биэрэр кэмин тутуһа сылдьыы киһиттэн хаһан баҕарар ирдэнэр көрдөбүл буолар.

ҮҺҮС ӨРҮТҮ ТУҺАНЫЫ

Сахалар айылҕа икки өрүттээх тутулугун арыйаннар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэтэн олохторугар туһана сылдьаллар. Икки өрүттээх буолуу икки өттүттэн тутулугу үөскэтэр уонна хайа да өрүт аһара барбатын, солбуйсан биэриини туһанан тэҥнээн биэрэн ситиһэр. Ону тэҥэ, бу икки тутулуктар икки ардыларыгар өрүттэр хардары-таары солбуйсан биэрэн сайдыыны, тупсууну хардары-таары ситиһэллэрэ үөскээн тахсар. Ол аата, икки өрүттэр сайдыыны, туп-сууну ситиһэн хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрэ үөскүүрэ холбоһоннор ситиһиини оҥороллоругар тириэрдэр.

Айылҕа икки өрүттээх тутулуга ити курдук атын хантан да көмөтө, этэн, ыйан биэриитэ суох икки өрүттэр сайдыыны, тупсууну ситиһэн иһэллэрин үөскэтэн олоххо киллэрэн иһэрэ уларыйыылары аҕалар.

Киһи айылҕаттан икки өрүттээх оҥоһуулаах:

1. Этэ-сиинэ. Сүрүн чааһа.

2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс куттарга уонна сүргэ арахсар.

Киһи бу икки, тус-туспа өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэрин аһара барбакка, тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сайдан, тупсан истэхтэринэ олоҕо табыллара ситиһиллэр. Ол курдук, оҕо этэ-сиинэ өйө-санаата сайдыбатаҕына даҕаны, улаатан киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһэр кыахтаах. Сахалар ону быһааран өйө-санаата улаханнык тиийбэт киһини “Киһи буолбатах” диэн туспа арааран ааттыыллар. Ол аата, киһи курдук көрүҥнээх эрээри, өйө-санаата, салгын кута суоҕа биллэн кыыл быһыытын быһыылана сылдьыан сөп.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин улаатыытыттан хойутаан хаалан хаалара олоххо баарын “Отох киһи” диэн этии баара биллэрэр. Ол курдук, улаатан эрэр оҕо улахан киһи оҥорор быһыыларын сатаан, табан оҥорбот буолуута өйө-санаата ситэ сайда, билиитэ кэҥии, хам-саныылары оҥороро өссө тупса илигинэн быһаарыллар.

Өй-санаа киһи этиттэн-сиинииттэн туспатын өлбүт киһи өйө-санаата туспа баран, айыы буолан өр кэмҥэ сылдьара быһаарар. Өлбүтэ быданнаабыт киһини түүлгэ хаһан баҕарар көрүөххэ сөбө ону биллэрэр. Ол курдук, тыыннаах киһи өйө-санаата көтөн хаалара үөскүүрэ өй-санаа эттэн-сиинтэн туспатын чуолкайдаан биэрэр.

Киһи этигэр-сиинигэр ыарыы үөскүүрэ эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспаларын арыйар. Эт-сиин туга эмэтэ табыллыбатаҕына, дэҥнэннэҕинэ, бүөлэнии үөскээтэҕинэ сонно ыарыы биллэн өйгө-санааҕа дьайыыта тиийэр. Өй-санаа бу ыарыыны баһыйар, салайар кыахтаннаҕына биллибэт, суох оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол курдук, күүстээх, кыахтаах ойууннар эттэрэ-сииннэрэ ыарыыны билбэт турукка киирэр кыахтаахтара ону дьоҥҥо тириэрдэр.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин олус былыргы кэмнэргэ баһылааннар Кут-сүр үөрэҕин олохтооннор туһана сылдьаллар. Бу үөрэх киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата икки өрүтү үөскэтэн иһэллэриттэн бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сайыннахтарына туруктаах сайдыыны ситиһии кыалларын быһаарар.

Киһи сайдыытыгар үһүс өрүт, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсарынан хайалара да аһара баран хаалбаттарын үөскэтэрэ туруктаах сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр. Киһи араас баҕа санаалара аһара баран иһэллэриттэн аналлаах; сиэр уонна киһи быһыыта диэн хааччахтары тутуһа сылдьара туруктаах, ол аата хайа да өттүгэр халыйыыга тириэрдибэт сайдыыны ситиһэрин үөскэтэр.

Киһи туруктаах сайдыыны ситиһиитэ диэн этэ-сиинэ уонна өйө-санаата бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ үһүс өрүтү тутуһан сайдыыны, үөрэҕи ылынан иһэллэрэ ааттанар.

Сахалар эт-сиин баҕа санааларын быстах санааларга киллэрэллэр. Эт-сиин аһара баран сайдыыта киһи кыылларга төннөн хаалыытын үөскэтэн кэбиһиэн сөп. Ол курдук, эт-сиин баҕа санааларын толоро сылдьыы бастаан хааллаҕына киһи олору толороро элбээтэҕинэ кыылларга төннөн эрэрэ быһаарыллан тахсар.

Өй-санаа аһара баран сайдыыта киһи этэ-сиинэ мөлтөөһүнүгэр тириэрдэрин тэҥэ, букатын да көтөн хааларын үөскэтиэн сөп. Бу быһаарыы үөрэҕи аһара баран баһылааһын киһи этигэр-сиинигэр туһаны оҥороро аҕыйаҕын, онтон буортута элбэҕин биллэрэр.

Киһи саамай кэбирэх сирэ, түргэнник куһаҕаҥҥа кубулуйар өйө-санаата буолар. Ол курдук, дьарыктана сырыттаҕына этэ-сиинэ бөҕөргүүрэ уонна солбуллан биэрэр, абырахтанар кыахтаах буоллаҕына, өй-санаа көтөн, баран хаалыыта киһини кыыл өйүгэр-санаатыгар сонно түһэрэр. Ол курдук, билигин дэлэйэн иһэр араас элбэх наркотиктар киһи өйө-санаата көтөрүн үөскэтэллэрэ уонна тулуура суохтары, атаахтык иитиллибиттэри онно түргэнник үөрэтэн кэбиһэллэрэ олоххо сайдыыны ситиһии куһаҕан өрүтэ буолан тарҕанан эрэр.

Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ араас элбэх наркотиктары оҥостор буолууларыттан туһаналлара эбиллэн иһэр. Айылҕаҕа үүнэр араас элбэх үүнээйилэртэн барыларыттан наркотиктары оҥорон туһана сылдьыы эбиллэ турар. Ол аата, дьоҥҥо саамай улахан куттал үөскүүрэ айылҕаҕа бэйэтигэр саһан сылдьар уонна онно дьон өйө-санаата сайдыыта, үөрэҕи аһара баһылааһыннара тириэрдэр.

Өй-санаа сайдыыта үлэни тупсаран экономикаҕа дьайыыны оҥорон үлэ чэпчээн иһэрин ситиһиитэ киһи этин-сиинин хамсаныыларынан дьарыктыырын аҕыйатан биэрэн мөлтөөн-ахсаан иһэрин үөскэтэр. Хамсаныылары оҥороро аҕыйаабыт эт-сиин араас ыарыыларга ылларан иһэрэ элбээн хаалара кэлэр көлүөнэлэр өссө мөлтөөн иһэллэригэр тириэрдэрэ аймахтар, омук эстэрин үөскэтэр.

Киһи сайдыыны ситиһэригэр үһүс өрүтү туһаныы диэн эт-сиин уонна өй-санаа икки өрүттэрин көрдөбүллэрин икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэр быһаарыылары олоҕор тутуһа сылдьара буолар. Ол аата, хайа да өрүтү аһара ыыппакка, иккиэннэрин тэҥнээн биэрэн иһии киһи олоххо ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэр.

“Хамсаныы – олох төрүтэ” диэн этии олох үөрэҕиттэн үөскээн тахсыбыт. Үөрэҕи, билиини өй-санаа ылыммытын таба туһанан киһи этин-сиинин эрчийэрэ, дьарыктыыра хаалан хаалбатаҕына үйэтин уһатар кыаҕа улаатарын туһана сылдьара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Араас хамсаныылары кыайан оҥорбот буолуу сүһүөхтэр мастыйан хаалан имигэстик, сыыдамнык хамсаабаттара үөскээн иһэллэригэр тириэрдэр. Сүһүөхтэр мастыйан иһиилэрэ хамсыыр кыахтарын аҕыйатарын таһынан, барыларыгар тарҕанарын үөскэтэр. Өй-санаа киһи туһалаах, эрчиллэргэ сөп түбэһэр хамсаныылары оҥорорун уонна аһыыр аһылыгын табан туһанарын үөскэтэн этэ-сиинэ уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэрэ олоҕун сыала буолуо этэ.

Онон киһи этэ-сиинэ хамсаныылары оҥоро сылдьарга аналлаах уонна өйө-санаата сайдарын, билиитэ кэҥиирин туһанан этин-сиинин дьарыктыы, араас туһалаах хамсаныыларынан эрчийэрэ эрэйиллэр.

САҤАНЫ АЙЫЫНЫ ОҤОРУУ

Олоххо саҥаны айыыны оҥордоххо эрэ сайдыы, тупсуу кэлэрин бары билэбит. ол эрээри, бу билиини аһара көнөтүк өйдөөһүн, айыыны “үчүгэй” диэн этии араас буолар-буолбат, ол-бу саҥаны айыылары оҥоро сатааһыны аһара элбэтэн кэбиһэн алдьатыыга тириэрдэрин билэн таба туһаннахха сайдыыны ситиһии табыллар.

Саҥаны айыы диэн дьон уратыны, урукку кэмҥэ суоҕу, өссө билэ иликтэрин, ол иһин оҥорботторун оҥоруу буолан өйү-санааны ыҥырар, угуйар кыаҕа аһара улаатан хаалар. Ону тэҥэ, дьон олохторун тупсарар, барыһы ситиһэр санаалара хаһан баҕарар элбэҕиттэн уонна салгын куттара сайдарынан саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара айылҕаттан анаммыт өйдөрүн-санааларын сайдыыта буолар.

Бары атын тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарыттан үөрэҕи, билиини түргэнник ылынан туох эрэ уратыны, саҥаны айыыны булан оҥоро сатыыр. Салгын кут киһи өйө-санаата түргэнник сайдарын үөскэтэр уонна оҥорор быһыылара өссө түргэнник сайдалларыгар, тупсан иһэллэригэр тириэрдэрин тэҥэ, куһаҕаны, сыыһаны оҥоро охсон кэбиһэрин саҕалаан иһэр.

Саҥаны айыыны оҥоруу үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан хаалара оҥоруллубутун кэнниттэн эрэ биллэн тахсара улахан уустуктары үөскэтэр. “Үчүгэй” буолуо диэн быстах санааттан оҥоруллар саҥаны айыылар табыллыбакка хаалан куһаҕаны элбэтэллэр.

Сайдыыны ситиһии түргэтиирэ киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан буолан тахсалларын элбэтэрэ дьон олоҕо туруга суох буолан хааларыгар тириэрдэр. Ол курдук, куһаҕаны оҥоруу элбээн уонна таһаарар содула улаатан хааллаҕына дьон олоҕо төннүү, кэхтии диэки халыйара түргэнник кэлэн хаалыан сөп.

Киһи өйүн-санаатын бу уратыта кэнники 200 тыһыынча сыллартан сайдыбыт буолуон сөп диэн быһаараллар. Мин бу быһаарыыга кыттыһан киһиэхэ сайдыбыт салгын куту атын планетаттан, холобур Марстан кэлиилэр дьоҥҥо иҥэрбиттэр диэни ылынабын. Тоҕо диэтэххэ, мөлүйүөнүнэн сылларга сайда сатыыр атын тыынар-тыыннаахтарга салгын куттара өссө сайдыбыта биллэ илик, санааларынан салаллан туһалаах быһыыны оҥорууга тиийэллэрэ букатын ыраах.

Киһи саҥаны айыыны оҥорон сайдыыны ситиһэр аналлаах. Ол иһин, бу аналын бэйэтэ толоро сатыырынан дьону “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн ыҥыра сылдьыы өйдөрө-санаалара аһара баралларын үөскэтэн, аһара туттуналлара элбииригэр тириэрдэрэ олохторугар кутталы улаатыннарар. Бу быһаарыы тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан оҥорбут “айыы үөрэҕэ” диэн секталара дьон өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэтин биллэрэр.

Саҥаны айыыны оҥоруу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн үчүгэй буоларын тэҥэ, куһаҕан буолан тахсара элбэ-ҕинэн дьон олоҕор уустуктары үөскэтэр. Саҥаны айыыны оҥоруу туһаны оҥорорун курдук санааттан улахан атомнай буомбалары дьон элбэҕи оҥостон бараннар, аны бу буомбалара эһиннэхтэринэ ханна баран куоталларын, саһалларын өссө кыайан быһаарына иликтэр.

Уһун үйэлээх сахалар айыыны оҥоро сатааһын киһи өйүн-санаатын аһара ыытарын баһааран “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанан өй-санаа аһара барарын хааччахтыыллар.

Оҕо өйө-санаата саҥаны айыылары оҥорон иһэриттэн сайдар, ийэ кута үөскээн, мунньуллан иһэр. Сахалар оҕо ийэ кутун иитиигэ улахан суолтаны биэрэллэр. Кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары оҥотторон ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан анаан иитиини туһаналлар.

Аныгы наука бу быһаарыыны бигэргэтэр кыахтанан иһэр. Ол курдук, киһи мэйиитигэр нейроннар холбоһуулара саҥаны билиититтэн үөскээн иһэллэрин туһанар буолан эрэллэр.

“Ай” диэн тыл икки эрэ дорҕооннооҕо сахалар өй-санаа үөрэҕин олус былыргы кэмнэртэн баһылаабыттарын биллэрэр. Ол курдук, “а” дорҕоон өй-санаа баарын биллэрэр, онтон “й” дорҕоон өй-санаа хамсыырын, уларыйарын бэлиэтээн биэрэр суолталаахтар.

Киһи саҥаны айыыны оҥорорун аан бастаан санаатыгар оҥорон көрөн бэлэмниирэ, элбэхтик ырытара, боруобалыыра айар диэн тылынан этиллэр. Хаһан баҕарар бэйэтигэр үчүгэйи, туһалааҕы оҥостор санаата элбэҕиттэн, бу оҥорор быһыытыттан туох барыс киириэҕин, туһа тахсыаҕын быһаара сатыыра бастаан иһэр. Туох эмэ барыс киирэр буоллаҕына, куһаҕаны да оҥорон кэбиһэрэ хаалан хаалбат.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕаннарын билэн, олору оҥорбот буоларыгар үөрэтэр. Ол иһин, “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанан оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕаннарын билэн, олортон туттунарыгар үөрэтэн куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар тириэрдэр. Киһи субу оҥорор быһыыта куһаҕан буоларын билэрэ туттунар күүһүн улаатыннаран бу быһыыны оҥорботун үөскэтэр.

Санаа олус түргэниттэн, уларыйа охсон хааларыттан киһи сыыһа-халты туттунара элбээн хааларын “Санаабычча быһыыланыма” диэн аналлаах үөрэҕи тутуһан сахалар хааччахтыыллар.

“Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн өс хоһооно киһи санаатыгар оҥоруохтаах быһыытын элбэхтик ырытан, сыыһатын-халтытын быһааран, көннөрөн биэрэн баран үчүгэйи оҥорууга тириэрдэр эрэ буоллаҕына оҥороругар ыҥырар.

Киһи хас биирдии оҥорор быһыытын элбэхтик ырытан, быһааран баран туох да куһаҕан, содул үөскээн тахсыбат буоллаҕына уонна үчүгэйи, туһалааҕы оҥорууга тириэрдэрэ чахчы билиннэҕинэ эрэ оҥордоҕуна үчүгэй быһыы буолан тахсар кыахтанар.

Дьон тугу эмэ туһалааҕы ситиһэ сатыырга тиэтэйэр, ыксыыр өйдөрө-санаалара улаханыттан саҥаны айыыны оҥороллоругар сыыһа-халты туттуналлара элбээн хааларыттан туһалааҕы оҥоруохтарынааҕар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр.

Киһи санаата оҥорор быһыыга уларыйарыгар сылдьар сирин уларытара тиийэн кэлэр. Санаа аһара түргэниттэн уонна туохтан да иҥнибэтиттэн, хааттарбатыттан Ол эбэтэр Анараа дойдуга сылдьара быһаарыллар. Ол иһин, санаа оҥорор быһыыга кубулуйан Бу дойдуга кэлэригэр үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллара эрэйиллэр кэмэ кэлэр. Дьон үчүгэйи оҥорор санаалара элбэҕиттэн олору эрэ талан ылан оҥороллоруттан үчүгэй элбээн иһэр, онтон куһаҕаны умнан, хаалларан иһэллэриттэн олор аҕыйыыллара ситиһиллэр.

Ай диэн саҥаны айа сатыыр өй-санаа оҥорор быһыыга кубулуйдаҕына “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн тыл буолар уонна икки өрүттээх өйдөбүллэнэн киһи оҥорор быһыытын барытын быһаарар кыахтанар. Киһи оҥорор саҥаны айыыта табыллыбата, сатаммата үксээн куһаҕан буолан тахсара элбэҕин, бу тыл “ыы” диэн ытааһыны үөскэтэр сыһыарыылааҕа биллэрэр. Ол аата, ытааһыҥҥа тириэрдэрэ элбиирэ быһаарыллан тахсар.

Киһи тугу оҥорбута барыта атыттар хайдах сыаналыылларыттан тутулуктанан икки өрүттэнэн тахсаллар. Киһи оҥорор саҥаны айыыта аан маҥнай хайдах; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсара биллибэтэ уустуктары үөскэтэр. Үчүгэй буолуо диэн санааттан оҥоро охсубут саҥаны айыы куһаҕан буолан тахсара элбээн хаалар.

Аан маҥнай оҥорорго саҥаны айыыны оҥоруу үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэт уратылаах. Ол иһин, айыы диэн тыл үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны холбуу илдьэ сылдьара табыллар. Кэлин саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана чуолкайдык быһаарыллыбытын кэннэ айыы диэҥҥэ үрүҥ эбэтэр хара диэн тыллары эбэн биэрэн хайдах айыытын быһааран биэрии туттуллар. Дьон үчүгэй буолуо диэн быстах санааларыттан тиэтэйэн, ыксаан оҥоро охсубут саҥаны айыылара куһаҕан буолан тахсан хомоторо элбэхтик бэлиэтэнэр.

Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан сайдан иһэр. Сырдык уонна хараҥа алтыһыыта, сылаас уонна тымныы кэмнэр солбуйсан биэриилэрэ айылҕа икки өрүттээх тутулугун үөс-кэтэллэр. Ол иһин, киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүккэ арахсан тахсаллара, бу быһыы оҥоруллубутун кэнниттэн быһаарыллан иһэрэ олоххо уустуктарга тириэрдэр.

Саҥаны айыыны оҥоруу икки өрүккэ арахсара быһаарыллар:

1. Үчүгэй, олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу үрүҥ айыы диэн ааттанар уонна дьон туһаналларыгар аналланар.

2. Куһаҕан, олоххо буортулаах саҥаны айыыны оҥоруу хара айыы диэн ааттанар уонна быраҕыллан хаалан умнуллан иһэр.

Дьон бары саҥаны айыыны оҥорон туох эмэ туһаны, барыһы ыла охсуохтарын баҕара саныыллара элбэҕиттэн сыыһа-халты туттунууга киирэн хаалаллара үксүүрүттэн сахалыы таҥара үөрэҕэ харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр.

Бу икки; үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэн киһилии быһыылаах саҥаны айыыны оҥоруу үһүс өрүтү үөскэтэр. Ол аата саҥаны айыы киһи быһыытыгар сөп түбэстэҕинэ эрэ сайдыыны, тупсууну аҕалар кыахтанар.

Онон сахалар “Туох даҕаны ортотунан тоҕоостоох” диэн этиилэрэ киһи оҥорор саҥаны айыытыгар эмиэ дьайыыта тиийэн туһалааҕы оҥорууну элбэтэр аналлаах туттуллар.

ӨЙ-САНАА АҺАРА БАРЫЫТА

Олоххо өй-санаа сайдыыта туһалаах уларыйыылары киллэрдэҕинэ тупсууну оҥорор. Дьон ол иһин, өйдөрүн-санааларын сайыннаран уонна саҥаны айыыны оҥорон олохторун тупсаран иһиэхтэрин баҕарар санаалара улаатан хаалар. Кинилэр тиэтэйэр, ыксыыр санааларыгар элбэх саҥаны айыыны оҥоро охсон сайдыыны түргэнник ситиһэн атыттары баһыйыахтарын баҕара саныыллара аһара баран хаалар.

Ону тэҥэ, бу баҕа санаа төһө да үчүгэйин, олоххо үчүгэйи аҕаларга аналлааҕын иһин, олохсуйбут үгэстэри тосту уларытан уонна өйү-санааны аһара ыытан кэбиһэринэн уопсай түмүккэ холбоон аахтахха куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбээн хаалар. (10,41).

Саҥаны айыыны оҥоруу киһи өйүн-санаатын икки өрүккэ араарар:

1. Саҥаны айыыны оҥоро сатааһын элбээн хааллаҕына өйү-санааны аһара ыытан кэбиһиигэ тириэрдэн киһи сыыһа-халты туттунуутун элбэтэн, алдьатыыны, куһаҕаны оҥорууну үксэтэр.

2. Өй-санаа саҥаны айыыны оҥорбокко таах сылдьыыта эбэтэр куһаҕан айыылары оҥоруу диэки халыйыыта сайдан иһэр олохтон хаалыыга, былыргыга, хаалбыт олоххо төннүүгэ тириэрдэр.

Сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр аналлаах саҥаны айыылар, бу икки уратыларын төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:

1. Өй-санаа аһара барыытын саҥаны айыыны оҥоро сатааһын элбээһинэ аҕалар. Ол аата, дьон өссө билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу саҥаны айыыны оҥоруу буолан сыыһа-халты буолара элбээн хааларыттан куһаҕаны үксэтэн кэбиһэр. Өй-санаа бу уратытын саҥаны айыыны бэйэлэрэ оҥорон олоххо киллэрбит дьон билэллэр.

Олох тупсан, сайдан иһиитэ саҥаны айыыны оҥоруулар элбээтэх-тэринэ кэлэрин киһи барыта билэр. Ол иһин, бары туох эрэ уратыны, атыттарга суоҕу оҥоро сатыыллара элбиирэ тиийэн кэлэр.

Туох эмэ уратыны, атыттарга суоҕу оҥоро сатааһыны артыыстар оҥороллоро үксүүр. Кинилэр атыттартан ураты буолан чорбойо сыл-дьыахтарын баҕара саныыллара элбэҕиттэн туох эмэ урут суоҕу, уратыны оҥорон дьону соһутуохтарын баҕараллар.

Урукку кэмнэргэ араас таҥастары тиктэн уратыларын көрдөрөр буоллахтарына, билигин кэлэн сыгынньахтанан иһэллэрэ улаатан барыларын-бары көрдөрө сатыыллара элбээтэ. Ону баара дьон сы-гынньах сылдьа сатыыллара кыыллар өйдөрүгэр-санааларыгар төн-нүү, кэхтии буоларын, бу уратыны, саҥаны айыыны оҥорор курдук сыыһа санаалара улааппытыттан билбэккэ сылдьаллар.

Араас элбэх саҥаны айыылары булан оҥоро сатааһын элбээтэҕинэ өй-санаа аһара барыыта үөскээн улаатара куһаҕаны оҥорууну үксэтэн кэбиһэр уратылааҕын быһааран сахалыы таҥара үөрэҕэ өйгө-санааҕа сөп түбэһэр хааччахтааһыны оҥоро сылдьар.

2. Айылҕа тыынар-тыыннаахтарыттан улахан кыыллар, көтөрдөр үйэлэргэ олохсуйбут үгэстэринэн, үөрүйэхтэринэн салаллан сылдьал-лар. Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн өйдөрө-санаалара ийэ кутунан, үйэлээх үгэстэринэн салаллар, ону тэҥэ, салгын куттара сайдыбатыттан оҥо-рор быһыыларыттан уонна үгэстэртэн бытааннык үөрэнэллэр. Ол аата, былыргы өбүгэлэриттэн бэриллэн иһэр үөрүйэх буолбут хамсаныыла-рын оҥоро сылдьалларыттан олохторугар уларыйыылары киллэрэл-лэрэ олус бытааннык баран иһэр.

Айылҕаҕа үөскүүр тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ салгын кута сайдар, ол иһин үөрэҕи, билиини түргэнник ылынан саҥа хам-саныылары оҥороро сайдар, тупсан иһэр. Онтон кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара мөлүйүөнүнэн сылларга уларыйбат. Бу быһаарыыны сөп диэтэхпитинэ, дьон саҥаны айыыны оҥорботторо буоллар, сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин тутустахтарына үйэлэрэ быдан уһун буолан тахсарын ситиһиэхтэрэ этэ.

Дьон тимири уһааран олоххо туһаммыт кэмнэриттэн 2 тыһыынча сылынан сайдыы үрдүкү таһымын ситиһэн космоска тиийэ таҕыс-тылар эрээри, онтон туох туһаны ылыналлара биллибэт. Икки аҥы хайдыһан баран сэриилэһэн атомнай буомбаларын эһэллэрэ чугаһаан иһэр. Арай төһө эрэ кэминэн Венераҕа айылҕа сайыннаҕына, онтон сиргэ дьон олоҕо табыллыбат буолуута кэлиитигэр, күнтэн тэйэн биэрии улааттаҕына космос тымныыта сабардаан барыытыгар атын планетаҕа, Венераҕа көһөн биэриигэ туһаныахтарын сөп.

Сахалар “Айыы диэмэ” диэн үөрэхтэрэ өй-санаа аһара барарын хааччахтыыр аналлаах. Куһаҕан тыллары саҥара сылдьар киһи бэйэтэ оннук үгэстэнэн хаалан, ол куһаҕанын оҥорон кэбиһэрин үөскэтиэн сөп. Өйө-санаата аһара бара сылдьар киһи “Киһи буолбатах” диэн быһаарыыга тиийэн хаалара чугаһыыр. Ол курдук, сыыһа-халты тут-тунара элбээн хаалара куһаҕаны оҥорорун үксэтэр.

Саҥаны айыыны оҥоруу бу икки өрүттэрин икки ардыларыгар, ортолоругар киһи быһыылаах буолуу өйө-санаата саһан сылдьар. Киһи быһыылаах буолуу сүрүн сыалынан куруук аһара бара сылдьар өйү-санааны хааччахтаан биэрэн сыыһа-халты туттунууну аҕыйатан киһи-лии быһыылары оҥорууга киллэрэн биэрии буолар.

Киһи олоҕо аһара уһуна суох. Олох киһи быһыылаахтык олоруу-нан бүтэр, быстар. Үтүө киһини тиһэх суолугар атаарыыга олоҕун киһи быһыылаахтык олордо диэн этэллэр. Ол иһин, тыыннаах киһини “айыы буол”, “айыы үчүгэй” диэн этэн ыҥырыы өй-санаа улары-йарыгар уонна киһи оҥорор быһыытыгар сөп түбэспэт. Өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан сылдьарын саха киһитэ барыта билэрин тыл үөрэхтээхтэрэ билбэтэҕэ буолан соруйан буккуйа сатыыллар.

Киһини санаата салайар. Аһара барар өй-санаа аһара барар быһыы-лары оҥорууга тириэрдэрэ киһи үчүгэйи тэҥэ, куһаҕаны элбэҕи оҥо-рон кэбиһэригэр тириэрдэр. Ону тэҥэ, табыллыбатах, сатамматах саҥаны айыылар куһаҕаны үөскэтэн иһэллэрэ элбээн хаалар.

Киһи оҥорор быһыытыттан ханнык санаалардааҕа быһаарыллан тахсар. Үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары оҥороро биллэр. Сахалар “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн таҥараларын үөрэҕэ этэрэ дьон үчүгэй быһыылары оҥороллорун элбэтэргэ туһалыыр. Ону тэҥэ, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ киһи ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыылары оҥоро сатыырын тохтоторго аналлаах. Бу быһаарыы ордук улаатан эрэ оҕолорго оҥорор үчүгэй дьайыыта тугунан да кыайан кэмнэммэт. Ол курдук, оҕо улаатан иһэн ол-бу араас уратыны, ону-маны булан оҥоро сатыыра олус элбээн хааларыттан “Айыыны оҥорума” диэн этии сыыһа туттунарыттан харыстыыр аналлаах.

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар айыы диэн тыл бары суолталарын билбэттэриттэн “айыы үчүгэй” эрэ буолар диэн сыыһа санааҕа киирэн сылдьаллар уонна саха дьонун барыларын албынныы сатыыллар. Кинилэр була сатаан оҥорбут “айыы үөрэҕэ” диэн секталара дьон сыыһа-халты туттуналларын элбэтэн сэт үөскүүрүгэр тириэртэ. Томторго 8 киһи антисептиги иһэн өлүүлэрэ ким да оҥорбот саҥаны айыытын оҥоруу буолар. Ол иһин, бу сымыйа үөрэҕи тарҕата сатааччылары тутан ылан сууттуохха сөп буолла.

Онон аһара барар өй-санаа киһи оҥорор быһыыларыгар элбэхтик сыыһа-халты туттунарын үөскэтэн куһаҕаны аҕалара үксээн хаалар.

“КЭС ТЫЛ”

Тимир ууһа сахалар олохторугар элбэх саҥаны айыылары оҥорон олоххо киллэрбиттэрин бэлиэтинэн “Айыы диэмэ” уонна “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэри тутуһа сылдьаллара буолар. Ол аата, киһи саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаатын аҕыйаттаҕына, ханан эрэ хааччахтаатаҕына оҥорор быһыыта табыллан киһи быһыытыгар сөп түбэһэн, туһаны оҥороро элбиирин сахалар тутуһаллар.

Үлэни хайдах оҥордоххо табылларын, сатанарын быһааран нэми билэн туттунуу диэн үөрэҕи сахалар олохтообуттар уонна үлэни оҥоруу хайдаҕыттан; табылларыттан, сатанарыттан быһааран киһи буор кута сайдарын арыйан олоххо киллэрбиттэр.

Саҥаны айыыны оҥорууну биир эмэ сатабыллаах, талааннаах буор куттаах киһи оҥорор уонна олоххо киллэрэр кыахтанарын сахалар былыр үйэҕэ быһаарбыттар. “Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно сайдыылаах буор куттаах киһи тугу оҥорбутуттан ханнык эрэ барыһы киллэрэн туһанарын биллэрэр.

Аныгы, үөрэх-билии тарҕаммыт үйэтигэр олоххо туһалаах, туох эмэ барыһы киллэрэр саҥаны айыыны оҥоруу сурукка киирэн бэлиэтэнэн иһэр буолбута ыраатта. Бу дьоҥҥо патеннары, сертификаттары биэрэллэр эбэтэр учуонай диэн бочуоттаах ааты иҥэрэллэр.

Маннык бэлиэтэммит дьон отой аҕыйахтар. Ол иһин, туһалаах саҥаны айыыны биир эмэ киһи оҥороро быһаарыллан тахсар. Дьон бары саҥаны айыыны оҥорууга дьулустахтарына тиэтэйэллэриттэн, ык-сыылларыттан үгүс айыылара табыллыбакка, сатаммакка таах хаалалларын тэҥэ, куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Элбэхтэр саҥаны айыыны оҥоро сатааһыннара куһаҕан буолан тахсаллара элбэҕинэн уопсай түмүгүнэн алдьатыыга тириэрдэллэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн этэллэрэ аан бастаан сэбиэскэй былаас кэмиттэн бэйэлэрин аһара “үчүгэй”, улахан туһалаах курдук санаммыттарыттан уонна дьиҥнээх саҥаны айыыны оҥорон көрөн эрэйдэммэтэхтэриттэн тутулуктаах. Ону тэҥэ, тугу эрэ булан кумааҕыга суруйбуттарын саҥаны айыыны оҥоруу курдук сыыһа этинэ сылдьалларыттан, бу халыйыыга тиийэн сылдьаллар.

Киһи ким да оҥоро илик быһыытын оҥордоҕуна саҥаны айыыны оҥорон таһаарар. Ол иһин, кумааҕыга ону-маны суруйуу саҥаны айыыны оҥоруу буолбатах, онно бэлэмнэнии эрэ буолар уонна айар диэн тылынан этиллэрэ өй-санаа үөрэҕэр табыллар.

Саҥаны айыы туһата суох буолан хааллаҕына таах хаалар, быраҕыллар эбэтэр куһаҕаҥҥа кубулуйан олору элбэтэн кэбиһэр. Олоххо туһалаах, туох эхэ барыһы аҕалар саҥаны айыыны оҥоруу биирдэ эмэтэ кыаллар аһара уустук, эрэйдээх үлэ буолар.

Айыы диэн тыл уратытын билбэт сэбиэскэй былаас быстар дьадаҥы үөрэхтээхтэрэ оҕолору “Айыыны оҥоруҥ” диэн сыыһа үөрэтэллэр, өйдөрүн-санаалары аһара, көҥүллэринэн ыыталлар. Бу сыыһа үөрэх дьайыыта кыыс оҕолорго кытта тиийэн сиэкистии сылдьар, саҥаны айыыны оҥорор санаалара аһара улаатан кыыстарын харыстаабат буоллулар уонна эр дьон буор куттарын буккуйаннар төрүүр оҕолоро күүстэрэ-кыахтара мөлтүүрүгэр тириэртилэр.

Уһуннук үөрэтэр оскуолалары күүлэйдии үөрэммит эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэрэ омук эр дьоно мөлтүүллэригэр тириэрдэн атыттар баһылааһыннарын үөскэппитэ биллэр буолла.

Оҕо улаатан иһэн саҥаны, туох эмэ уратыны, атыттар оҥорботторун оҥоро сатыыр санаата аһара улаатар. Бу санаа улаатыыта араас элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатыылларыгар тириэрдэр. Олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу олус элбэх үлэлээҕиттэн, эрэйдээҕиттэн, элбэх билиини эрэйэриттэн уопуттара тиийбэт оҕолор куһаҕан айыыны оҥоруу диэки салаллан хаалаллара үксүүр.

Уол оҕото араас дэлби тэптэриилэринэн, сэрии сэптэринэн дьарыктанан бардаҕына кыратык кэһэйдэҕинэ эрэ тохтуур кыахтаныан сөп. Эргэ туруупканы булунан пугач бэстилиэти оҥостубута буорах ыгааһынын кыайан тулуйбакка хайа барара дэҥнэниигэ, сирэйи, баттаҕы уокка салатыыга тириэрдэрэ биллэр.

Киһи оҥорор саҥаны айыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы арахсан тахсаллара өйгө-санааҕа улахан уустуктары, аһара барыылары үөскэтэр. Куһаҕан, туһата суох саҥаны айыылары оҥоруу дөбөҥө эдэрдэри олору оҥоруулар диэки салайан кэбиһиэн сөп.

Сахалар саҥаны айыыны оҥорууга аналлаах “Кэс тыл” диэн этиини туһаналлар. Ол аата, кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи этэн, ыйан биэрэрин туһанан саҥаны айыыны оҥордоххо сыыһа-халты буолан хаалара аҕыйаан туһаны оҥорорун эдэрдэргэ биллэрэллэр.

Кэс диэн тыл уларытыыны оҥор, олоххо киллэр диэн ыйан, туһаны аҕалар өттүгэр салайан биэрии ааттанар. Эдэр киһи олоххо, үлэҕэ уопута аҕыйаҕыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигиттэн, “үчүгэй буолуо” диэн сыыһа санааҕа киирэн биэрэрэ элбээн хааларыттан “Кэс тылы” туһаныы харыстыыр аналлаах. Бу уратыны сахалар билэллэриттэн эдэрдэри “Кэс тылы толор” уонна “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэллэр. (11,110).

Олоххо элбэх уопуту мунньунан баран киһи саҥаны айыыны оҥордоҕуна табыллан, сатанан элбэх туһаны аҕалыан, ханнык эрэ барыһы киллэриэн сөп. Ону тэҥэ, олоххо уопуту мунньунуу диэн тиэтэйбэт, ыксаабат сыыһа-халты туттубат буолуу ааттанар.

Онон саҥаны айыыны оҥорууга олус улахан сэрэхтээх буолуу уонна кырдьаҕас олоххо элбэх уопуттаах киһи этэн, ыйан биэрэрин “Кэс тылы” этэрин тутуһан оҥоруу ирдэнэр көрдөбүл буолар.

ҮЛЭНИ ОҤОРУУ УРАТЫЛАРА

Үлэни оҥоруу улахан уустуктардаах, эрэйдээх да диэххэ сөп. Ол курдук, кыра да үлэни оҥорууга элбэхтик нэмин билэн хамсаннахха, сыыһа-халты туттубатахха, өйү-санааны үлэлэтэн толкуйдуу, ырыта сатаатахха туох эмэ туһалаах оҥоруллан тахсара табыллар.

Сахалар үлэни оҥоруу уустуктарын үөрэтэннэр киһи өйө-санаата, буор кута сайдыытын уратыларын быһааран Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр. Ол курдук, биир сыыһа-халты туттунуу, хамсаныы үлэни куһаҕаҥҥа, таах хааларга кубулутан кэбиһэрэ киһи өйө-санаата сайыннаҕына, хамсаныылары оҥороро табылыннаҕына, сатаннаҕына эрэ туох эмэ туһалаах үлэ оҥоруллан тахсара быһаарыллар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик хамсанан этин-сиинин табатык хам-санарга үөрэтэр. Ону тэҥэ, эт-сиин хамсаныылары оҥороруттан онно өй-санаа, үөрүйэх үөскээн мунньуллан иһэр. Бу өй-санаа үөрүйэххэ кубулуйдаҕына буор кут диэн ааттанар уонна киһи санаатынан, баҕатын хоту туһааннаах быччыҥын хамсатарын үөскэтэр.

Киһи буор кута төһө сайдыылааҕа, хамсаныылары хайдах оҥороро үлэни табатык оҥорор кыаҕын быһаарар. Буор кут сайдыыта оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланан баран үйэтин тухары салҕанан баран иһэр. Ол аата, киһи сааһыран истэҕинэ үөрүйэхтэрэ мунньулланнар оҥорор хамсаныылара тупсан, сайдан иһэллэрэ быһаарыллар.

Буор кут киһи үйэтин тухары үөскээн, сайдан баран кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэригэр уратыланан тахсар. Дьахтар оҕону төрөтөр кыаҕа 40 сааһыгар бүтэринэн оҕолоругар бэриллэр буор кута аҕыйах буолар, онтон эр киһи оҕо оҥорор кыаҕа үйэтин тухары баарынан уонна сааһыран истэҕинэ даҕаны буор кута сайдан, үөрүйэхтэрэ эбиллэн хамсаныылары оҥороро тупсан иһэринэн, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитин эр киһи баһылыыр.

Үлэни оҥоруу уратыларын баһылаабыт сахалар киһи хамсаныылары оҥорор буор кутун сайдыытын таһымнарын былыргы кэмнэртэн үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэрэ иҥэн сылдьаллар:

1. Муҥнаах. Оҕо хамсаныылары саҥа оҥоро үөрэнэринэн буор кута сайдан иһэр. Биир сааһыгар оҕо хаама үөрэнэрэ буор кута кыра эрдэҕинэ ураты түргэнник сайдан иһэринэн быһаарыллар.

2. Муҥкук. Оҕо улаатан иһэн хамсаныылары табан, сатаан оҥоро үөрэнэ, тулуура үөскээн санаата күүһүрэ илигиттэн кыайыам суоҕа дии саныыра улаатан хаалара муҥкук буоларын үөскэтэр.

3. Дьадаҥы. Хамсаныылары табан, сатаан оҥорботуттан уонна үлэни оҥорууга сүрэҕэ суоҕуттан оҥорор үлэтин туһалаахха кыайан тириэрдибэт киһи дьадаҥы буолар.

4. Үлэһит. Куруук тохтоон хаалбакка, быраҕан кэбиспэккэ үлэни булан оҥоро сылдьар киһи, сүрэхтээх, үлэһит диэн ааттанар.

5. Дьоҕурдаах. Ханнык баҕарар үлэни оҥорууга туһаны аҕалар уларытыылары уонна тупсаран, саҥардан биэриилэри киллэрэн сайыннаран иһэр кыахтаах киһи дьоҕурдаах буолар.

6. Сатабыллаах. Үлэни кыайа-хото үчүгэйдик үлэлээн, табан, сатаан тэрийэн туһалааҕы оҥорбутуттан туох эмэ барыһы киллэрэри ситиһэр киһини сатабыллаах диэн ааттыыллар.

7. Талааннаах. Атын дьон көрөн үөрэр, үтүктэр, батыһар үлэлэрин оҥорор киһи талааннаах диэн буолар.

Буор кут төһө сайдыылааҕа, туһалаах хамсаныылары оҥорор кыахтааҕа үлэни хайдах оҥорууттан эрэ биллэн тахсар. Сайдыылаах буор куттаах, талааннаах киһи түргэн уонна имигэс хамсаныылары нэмин билэн табатык оҥорор кыахтааҕыттан оҥорор үлэтэ барыта табыллан, сатанан тахсаллар. Кини оҥорбут үлэлэрин атыттар сөбүлүүллэр, үтүктэллэр, ол иһин омук сайдыыта ситиһиллэр.

Талааннаах дьон оҥорбут үлэлэрин атыттар үтүктэр, батыһар кыахтаныылара сайдыы тарҕанан иһэрин үөскэтэрин тэҥэ, омук сайдан, атыттары баһыйан барарын үөскэтэр. Омукка төһө элбэх талааннаах дьон бааллар даҕаны сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатар.

“Уус төрүттээх” диэн сахалары ааттыыллар. Бары аймахтар уустартан саҕаланан үөскээн, тарҕанан улуу уустары - улуустары үөскэппиттэрэ сайдан иһэллэр. Билигин ырыынак олоҕун тутуһар дойдуга сайдыыны ситиһэр кыахтара биллэрдик эбилиннэ.

“Үлэ омугу сайыннарар” диэн этиини ити быһаарыы дакаастыыр. Атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэрин оҥоруу туһаны аҕалбытын, барыһы киллэрбитин тэҥэ, атын омук дьоно үтүктүүлэрэ, соннук оҥоро сатыыллара ахсааннара эбиллиитин үөскэтэр.

Үлэни үчүгэйдик оҥоруу хамсаныылары хайдах оҥорортон улахан тутулуктаах. Хамсаныыны оҥоруу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсар:

I. Хамсаныыны оҥорууга туттуллар күүс.

II. Хамсаныы оҥоруллуутун түргэнэ.

Бу икки өрүттэри арыыйда дириҥник ырытан көрүөхпүт:

I. Ханнык баҕарар үлэни оҥоруу төһө эрэ күүһү эрэйэр эбэтэр төһө эрэ күүс, бу үлэни оҥорууга сөп түбэһэр. Киһи күүстээх буолан араас туһалааҕы барытын оҥорор кыахтанар. Арай үлэ табылларын туһугар күүһү кэмнээн, нэмин билэн туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Остуолтан тураары тоҕо көтөн кэбиһэр киһи төһө да күүстээҕин иһин, табан хамсаммата биллэн тахсар.

Үлэни оҥорууга күүһү сатаан табан, сөптөөҕүн билэн туһаныыны сахалар былыргы үйэҕэ баһылаан “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи оҥорон туһана сылдьаллар.

II. Хамсаныы төһө түргэтээн иһэр даҕаны күүһэ эбиллэн иһэр туспа уратылаах. Ол аата, хамсаныы төһө түргэн даҕаны соччо күүс эбиллэн биэрэрэ үөскүүр. Охсууну оҥоруу төһөнөн түргэтээн биэрэр да дьайар күүһэ соччонон улаатар.

Үлэһит киһи үлэни түргэнник уонна табатык оҥоро сатыыр баҕа санаатыттан элбэхтик хамсанан буор кутун эрчийэн сайдыыны, тупсууну ситиһэн иһэр. Төһө элбэх үлэни табатык оҥорор даҕаны барыһа эбиллэрин билэриттэн түргэнник хамсана сатыыра үөскээн олохсуйан иһэрэ сыыдам хамсаныылары оҥорууга тириэрдибит.

Киһи хамсаныылары күүстээхтик уонна түргэнник, сымсатык оҥорор кыаҕын былыргы кэмнэргэ үөскээбит тустуу күрэхтэһиитэ быһаарара ордук олохтоох. Күүстээх уонна сыыдам хамсаныылары оҥорор кыахтаах киһи тустуук буолар кыахтанар. Аҥардастыы күүстээх киһи көнтөрүк буолан хаалара үчүгэй тустуук тахсыбатыгар тириэрдэр.

Күүстээх уонна түргэн хамсаныылары оҥоруулар икки өрүтү үөскэтэллэриттэн сөп түбэһэр хамсаныы икки ардыларыгар үөскээн тахсар уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Бу үөскүүр үһүс өрүт сахалар үөрэхтэринэн “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи үөскэтэр уонна бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан соҕус сөп түбэһии өрүтэ үөскүүрүн биллэрэр. (3,10).

Тиэтэйии, ыксааһын үлэни оҥорууга туһалара аҕыйаҕын быһааран сахалар “Тиэтэйимэ, ыксаама” диэн үөрэҕи таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһаналлар. Ол аата, киһи майгынын уратылара оҥорор үлэтигэр улахан дьайыылаахтарын билинии буолар.

Онон үлэни оҥорууну былыргы кэмнэртэн баһылаабыт сахалар хамсаныылары оҥоруу туһунан аналлаах үөрэҕи олохтоон туһана сылдьаллар уонна “Нэми билэн туттунуу” диэн ааттаабыттар.

БААЙ уонна ДЬАДАҤЫ

Өй-санаа сайдан иһиитэ хаһан баҕарар икки өрүтү үөскэтэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиинэн бэриллэр. Дьон ситиһэ сатыыр баҕа санааларынан байыы буолар, олохторугар сөп түбэһэр баайдаах буолуохтарын баҕараллар. Арыычча сайдыылаахтар, эттэрэ-сииннэрэ доруобайдар уонна үөрэҕи, үлэни баһылаабыттар байыыны ситиһэр кыахтара ырыынак кэмигэр биллэрдик улаатар. (12,57).

Дьон хаһан баҕарар үлэлиир үлэлэрин оҥорон таһаарыытынан хай-дах туһаналларыттан уратыланан икки өрүккэ арахсаллар уонна икки ардыларыгар үһүс өрүтү үөскэтэн таһаараллар:

1. Баайдар.

2. Дьадаҥылар.

3. Үлэһиттэр.

Дьон арахсыыларын өрүттэрин арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

1. Баайдар. Дьон барылара кэриэтэ үлэлиир буоллахтарына, үлэни тэрийээччилэр, салайааччылар табан туһаннахтарына байыыны ситиһэн барыахтарын сөп. Үлэ оҥорон таһаарыытын таба туһаныыттан үлэни тэрийээччи дьон байан, баайы мунньунан бараллар. Баай элбээһинэ оҕону атаахтатан иитиигэ тириэрдэр. Кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтыы сылдьыбыт оҕо улаатан истэҕинэ атаахтыыра салҕанан иһэригэр баҕара саныыра элбээн хаа-ларыттан бэйэмсэҕэ аһара баран хаалар. Ол иһин, улаатан баран бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥостуна сатыыра аһара барыыга тиийэриттэн үлэни үлэлээбэккэ бэлэми туһанааччыга кубулуйарыттан баайдар эл-бээн иһиилэригэр айылҕа хааччахтааһына үөскээн тахсар.

Баайдар үгүстүк өйдөрүнэн-санааларынан үлэни үлэлииллэриттэн хас да көлүөнэнэн эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөн-ахсаан барыыта үөскээн тахсарыттан эстиигэ, симэлийиигэ тиийэллэр.

Хас да көлүөнэ солбуллубутун кэнниттэн баайдар мөлтөөн эстэн иһэллэрин үлэһиттэртэн байыыны ситиһэн, кураанахсыйан иһэр миэстэлэри толорон биэрэн иһэллэр. Бу уларыйыы киириитэ улахан хамсааһыны үөскэппэтэр да, дьон солбуйсан биэриилэрин таһааран сайдыы киириитин түргэтэтэн биэрэр. Атын дьон кэлэн иһиилэрэ өй-санаа уларыйарын үөскэтэрэ сайдыыны киллэрэр кыахтанар.

2. Дьадаҥы. Үлэни кыайа-хото үлэлээбэт буолуу, табан, сатаан хамсамматтан ордук улахан тутулуктаах. Ону тэҥэ, киһи атыттар этэн, ыйан биэриилэрин толоро сылдьара дьадаҥы буоларыгар тириэрдэр.

Үлэни кыайа-хото үлэлээбэт, кыайан хамсаммат киһи этэ-сиинэ мөлтүүрэ тиийэн кэлэр. Дьадаҥылар оҕолоро төрөппүттэрин үтүктэр күүстэриттэн үлэлиэхтэрин, хамсаныахтарын баҕалара аҕыйыырыттан чэпчэки үлэни эккирэтэ сатыыллара элбээн хаалар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөрэхтээх буолуу диэн чэпчэки үлэни дьадаҥылар кыайа-хото ситиспиттэрэ. Ол эрээри, бу араас үөрэхтэринэн кыайан туһаммат-тарыттан, үлэни үлэлиэхтэрин баҕарбаттарыттан ас-таҥас тиийбэтэ үөскээн салайар былаас эстибитэ, атыҥҥа уларыйбыта.

Икки өрүттэр эргийэн, солбуйсан биэриилэрэ үөскээтэҕинэ били-гин үчүгэй диэн ааттаммыт куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалара тиийэн кэлэрэ тугу оҥорбуту барытын симэлитэн суох оҥоруон сөп. Ол аата, сайдыыны ситиһии саҥаттан саҕаланара эрэйиллэр кэмэ кэлэр.

Дьон өйүгэр-санаатыгар маннык тосту уларыйыылар киириилэрэ араас өрө туруулартан, революциялартан үөскээн тахсаллар. Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыыта урукку баайдары барыларын үлтү сынньан суох оҥорууга тириэрдибитэ. Дьадаҥылар салайар былааһы сэриилээн ыланнар олоххо туһалаах былыргы үгэстэрин суох оҥорбуттара, “Моральный кодекс коммунизма” диэн лозуну оҥорон саҥа үгэстэри олоххо киллэрэ сатаабыттара.

3. Дьон баай уонна дьадаҥы диэн арахсар икки өрүттэрин икки ардыларыгар үлэһит буолуу үһүс өрүтэ саһан сылдьар. Сахалар үлэһит буолууну сөбүлүүллэр, оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн “Туһа киһитэ” оҥорон үлэлииргэ үөрэтэллэр. Үлэһит буолуу табан, сатаан хамсанары кыайары, үлэни оҥорору тэҥэ, үлэ оҥорон таһаарыытынан таба туһанары үөскэтэр уонна эти-сиини эрчийэ, дьарыктыы сылдьарынан уһун үйэни ситиһэргэ тириэрдэр.

Үлэһиттэр уһун үйэни ситиһэр кыахтара улахан. Ол барыта олоххо үөскүүр икки өрүттэн ортолорун тутуһа сылдьар үлэһиттэр сайдыыны ситиһэр кыахтарын улаатыннарар. Сахалар бу быһаарыыны тутуһан оҕолорун кыра эрдэхтэринэ туһа киһитэ оҥорон үлэҕэ үөрэтэллэр, ол аата үлэлииргэ баҕа санааны иҥэрэн биэрэллэр.

“Киһини санаата салайар” диэн сахалар этэллэр. Ол иһин, үчүгэй санаалардаах буолуҥ диэн этэн үөрэтэллэр. Киһи олоҕун устата кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэриллибит үгэстэрин баҕа санаа оҥостон толоро сатыырга дьулуһарыттан анаан-минээн ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэриини оҥоро сылдьаллар.

Дьон баайга уонна дьадаҥыга арахсар икки өрүттэрин икки ардыларыгар үөскээн тахсар үһүс өрүтү үлэһиттэр үөскэтэллэр. Олоххо үлэһиттэр сайдыыны ситиһэр кыахтара улахана эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүттэн уонна өйдөрө-санаалара туруктааҕыттан үөскээн тахсар. Көрсүө, сэмэй буолууну үлэһиттэр тутуһаллара сыыһа-халты туттуналларын аҕыйатара оҥорор-тутар кыахтарын улаатыннаран туһалыыр.

Киһи сайдыыны ситиһиитин бастакы үктэлинэн айылҕаҕа үөскээн тахсан иһэр икки өрүттэри табатык быһааран, хайа да өрүтү аһара ыыппакка олоххо тэҥнээн биэриини туһана сылдьыыта буолар.

Олоххо икки өрүттэр тэҥнэһиини тутуһан сайдан истэхтэринэ туруктаах өй-санаа, сайдыыны ситиһии үөскүүр. Төһө эрэ кэминэн бу икки өрүттэр икки ардыларыгар бэйэ-бэйэлэрин баһыйса сатааһыннара үөскээн тахсан иһэриттэн уларыйыы киирэр кэмэ тиийэн кэлэр.

Икки өрүттэргэ уларыйыыны киллэрии сөбүлэһии үөскээтэҕинэ эрэ кыаллар кыахтанар. Бу өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсар үһүс өрүтү булан таба туһаныы сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр. Киһи өйө-санаата сайдарынан бу үһүс өрүтү таба быһааран булан олоххо туһана сылдьара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Олоххо үһүс өрүтү булан туһаныы эрэ сайдыыны, тупсууну аҕалар уонна сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр. Ол курдук, биир өрүтү эрэ быһааран баран ону туһана сатааһын хайа эрэ өттүгэр аһара барыыны үөскэтэн, аҥар өрүтүн хаалларан, суох оҥорон кэбиһэр курдук буолуута, бу өрүттэр эргийэн биэриилэрин үөскэтэрэ, тугу оҥорбуту, туппуту барытын суох оҥорон кэбиһиигэ тириэрдиэн сөп.

Айылҕаҕа икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ кэлиитэ урукку кэмҥэ ситиһиллибити барытын кэриэтэ уларытан, барыны-бары саҥаттан саҕалыыры үөскэтэр. Ол курдук, саас кэлэригэр кыһыҥҥы кэмҥэ киирбит уларыйыылар бары кэриэтэ сотуллан, суох буолан хаалаллар. Арай сүрүн төрүттэрэ бэйэлэринэн хаалбыттарын да иһин, айылҕа саҥалыы сайдан тахсара тиийэн кэлэр.

Россия олоҕор саҥа, тосту уларыйыы 1991 сыллаахха сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн кэлбитэ. Ол кэмҥэ дьадаҥылар “үчүгэй” аатыран сылдьыбыттара аны уурайан баайдар үчүгэйгэ кубулуйбуттара, онтон дьадаҥылар куһаҕаннарыгар төттөрү түспүттэрэ. Дьон бары кэриэтэ байыыны ситиһиэхтэрин баҕара саныылларыттан, бу саҥа былаас үгүстэргэ сөп түбэһэриттэн олоххо киирбитэ.

Бу уларыйыы, ырыынакка киирии түмүгүнэн урукку сэбиэскэй былаас ордубут тобохторо, салайааччылара, үөрэхтээхтэрэ бары үлэттэн туоратыллалларын ситиһии кыаллыбакка хаалбыта. Ол хомолтолоох түмүгүнэн билигин, эстибит былааска төннүү баран иһэр.

Онон омугу үлэһиттэр эрэ кыайыылаахтык үлэлээн сайыннарар уонна көрсүө, сэмэй майгылаахтарынан ыал буолуу үгэстэрин тутуһалларыттан ахсааннарын элбэтэр кыахтаахтар.

КӨРСҮӨ, СЭМЭЙ БУОЛУУ

Киһи буолуу үөрэҕэ киһи оҥорор быһыыларыттан тутулуктанан үөскээбит. Ол курдук, киһилии быһыылары оҥорор киһи киһи быһыылаах диэн ааттанара сахалыы таҥара үөрэҕэр киирэн сылдьар. Дьон өйө-санаата улахан кыыллартан сайдан, тупсан киһи буолууну ситиспитин киһи таҥара үөрэхтэрэ бааллара биллэрэр.

Киһи майгынын уратылара оҥорор быһыытыгар дьайыыларын саха дьоно былыр үйэҕэ үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэр:

- Көрсүө диэн тыл көр уонна сүө диэн тыллартан хомуллан үөскээбит. Көр диэн көрөн-истэн үөрэҕи ылынары биллэрэр, онтон сүө диэн тыл Сомоҕотто быһаарарынан олус былыргы кэмнэргэ улахан кыыллары биллэрэр тыл эбит. Ол аата, дьон улахан кыыллартан өйдөрө-санаалара сайдан, оҥорор быһыылара тупсан, киһи буолууну ситиспиттэрин сахалар билэннэр тылларыгар киллэрбиттэрэ сылдьар.

Үөрэҕи көрөн-истэн ылыныы атын дьон оҥорор сыыһаларыттан үөрэнэр, оҥорор быһыыны тупсарар кыаҕы дьоҥҥо биэрэр.

- Сэмэй диэн сэрэхтээх, сыыһа-халты туттубат киһи ааттанар. Кини оҥорбут үлэтэ табыллан, сатанан туһаны аҕалара элбиир. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этии киһи оҥорор быһыыларыгар барыларыгар сэрэхтээх буолара ордугун биллэрэр.

Дьон бары үчүгэй быһыылары оҥордоххо сайдыы, тупсуу кэлэрин билэннэр үчүгэйи, бэйэлэригэр туһалааҕы, барыһы биэрэри оҥоро уонна олохторугар киллэрэн туһана сатыыллар. Ол эрээри, оҥорор быһыы табыллан, сатанан үчүгэй быһыы оҥоруллан тахсара улахан уустуктардаах. Ол барыта киһи сыыһа-халты туттунан оҥорор быһыы-тын куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрэ элбэҕиттэн тутулуктанар.

Киһи майгынын уратылара оҥорор быһыытыгар улахан дьайыыны оҥороллор. Ол курдук, ыксаабыт, тиэтэйбит киһи сыыһа-халты туттунара үксээн хааларыттан куһаҕаны элбэтэрин иһин, үлэни оҥорууга туһаны аҕалбаттар. Туһалааҕы оҥороллорун оннугар атыны; куһаҕаны, алдьатыыны оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп.

Киһи оҥоро сатыыр быһыыта барыта майгынын уратыларыттан тутулуктанан улаханнык уратыланан икки өрүккэ арахсар уонна бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үһүс өрүт үөскээн тахсар:

1. Күүһү, хамсаныыны аһара туттунан кэбиһии.

2. Балары тиийбэт гына туттунуу.

3. Нэми билэн туттунуу.

Оҥорор быһыы бу уратыларын арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

1. Сахалар олохторун үөрэҕэ “Аһара барыма” диэн этиини тутуһан киһи оҥорор быһыыта сыыһа-халты буолан хааларын аҕыйата сатыыр. Бу этии сыыһа-халты туттунуу оҥорор быһыыны үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэриттэн харыстаныыны үөскэтэр.

Массыына кыра гайкатын резьбатын улахан күлүүһүнэн туһанан быһа эрийэн кэбиһии күүһү аһара туттунуу биллэр холобура буолар. Бу күүһү аһара туттунууттан үөскүүр кыра курдук алдьаныы эрээри, көннөрүүгэ улахан уустуктары оҥоруон сөп.

Туохха барытыгар урутаан түһэ сатааһын аһара барыы буолар. Бу быһаарыы дьон туохха эмэ босхоҕо тииһинэ сатыыллара элбээн хааларыгар тириэрдэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр босхону түҥэттии үгүстүк туттуллар кэмигэр урутаан түһүү кырдьык туһалаах этэ. Ол кэмҥэ салайааччылар бастаан иһэллэриттэн, бэйэлэригэр үчүгэйи оҥостуналлара элбэҕиттэн босхоҕо тииһинэллэрэ үгүстүк табыллара. Олохсуйан хаалбыт ол өй-санаа өссө да хаала илигиттэн билигин да урутаан түһэ сатааччылар аҕыйыы иликтэр.

2. Үлэни оҥорууга күүһү тиийбэт гына тутуннахха үлэ кыаллыбат, табыллан оҥоруллубат кэмэ кэлэр. Бу быһаарыы ыараханы көтөҕүүнэн быһаччы дакаастанар. Ол аата, туттуллар күүс бу ыараханы көтөҕүүгэ сөптөөх буоллаҕына эрэ, ыараханы көтөҕүү кыаллан үлэни оҥоруу табыллар. Кыаллыбатах үлэ таах хаалар үлэҕэ киирэн хааларын тэҥэ, куһаҕаны элбэтэн кэбиһиэн сөп.

3. Үлэни оҥоруу бу икки өрүттэрин икки ардыларыгар көрсүө, сэмэй киһи нэми билэн оҥорор быһыыта үөскээн тахсарын сахалар билэллэр. Ол иһин, оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга кыра эрдэхтэриттэн, ийэ куттара иитиллэр кэмиттэн үөрэтэллэр. (13,94).

Көрсүө, сэмэй майгылаах киһи тиэтэйбэтиттэн, ыксаабатыттан, ыгыллан барбатыттан сыыһа-халты туттунан кэбиспэтиттэн оҥорор быһыыта табылларыгар тириэрдэн улаханнык барыстанар. Ол курдук, тиэтэйии, ыксааһын оҥорор быһыыны үгүстүк куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэллэриттэн көрсүө, сэмэй киһи харысхаллаах буолар.

Аһара бара сылдьар өйүн-санаатын кыайан туттуммат киһи ыал буоллаҕына сотору арахсара тиийэн кэлэр. Ол курдук, саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаата өссө улаатан хааларыттан ыал олоҕун таба сыаналаабакка атыны булан солбуйа охсуон сөп.

“Көрсүө-сэмэй быһыы киһини киэргэтэр” диэн өс хоһооно көрсүө-сэмэй киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытын аһара барбатыттан, ордук табылларыттан уонна сыыһа-халты буолан хаалбатыттан дьон хайҕабылын ыларын биллэрэр. (14,63).

Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэригэр уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олорорун туһугар көрсүө, сэмэй буолара улаханнык туһалыыр. Ол курдук, киһи улахан эрэйэ диэн киһи быһыытын аһара туттунан кэбиһэриттэн үөскээн тахсарынан көрсүө, сэмэй киһи барыһа улаатан элбэх туһалааҕы оҥостунуон сөп.

Онон сахалыы таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууну тутуһара киһи оҥорор быһыылара үлэни оҥорууга сөп түбэһэллэрин үөскэтэн сыыһа-халты буолан тахсалларыттан көмүскүүрэ, харыстыыра буолар.

БЫЛДЬАҺЫКТААХ БЫРТА СЫАТА

Былдьаһыктаах бырта сыата диэн этии дьон бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар туох эрэ олус үчүгэй курдук сананыллар уонна сыаналанар үөскээн тахсарын былдьаһа, бэйэлэрин диэки тардыһа сатыыллара үөскүүрүн биллэрэр. Икки омуктар арахсыылара тиийэн кэллэҕинэ, бу ордук санаһыы сири үллэстиигэ тиийэн хааллаҕына кыра сэриитэ суох быһаарсыы кыаллыбата билигин даҕаны үөскүөн сөп.

Төрөөбүт дойду былдьаһыктаах бырта сыатыгар кубулуйарыгар элбэх омуктар бу сиргэ эйэлээхтик бииргэ олороллоро тириэрдэн кэби-һэрин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Бу сиргэ төрөөбүт, үөскээбит араас омуктар бары, бу сири төрөөбүт сирдэринэн ааҕыналларынан атыттарга биэрбэт санааларын аһара улаатыннаран кэбиһэр.

Уһуннук бииргэ олорбут омуктар арахсан тус-туспа барыыларыгар сир үллэстиитэ ордук сытыырхайан хаалар. Төрөөбүт дойду диэн өй-дөбүл аһара барыыта атыттары туората, үүрэ сатааһыҥҥа тириэртэҕинэ үтүрүссүү үөскээн тахсыан сөп.

Бырта сыата диэн сүөһү иһигэр мунньуллар сыа ааттанар. Бу бырта сыата табыллан үллэһиллибэккэ хаалан былдьаһыы төрүөтүгэр кубулуйара элбэҕин иһин, өс хоһоонугар киллэрэн туһаналлар.

Сэбиэскэй Сойуус эйэлээхтик үрэллиитигэр бары саҥа үөскээбит дойдулар 1991 сыллааҕы кыраныыссаларын тутуһан арахсыбыттара. Үчүгэй айылҕалаах Крым тумул арыыта Украина территориятыгар киирэн сылдьара Россияны кытта сыһыаҥҥа былдьаһыктаах бырта сыата буолуутун үөскэппитэ.

Ньиэп уонна гаас атыылааһыныттан түргэнник байбыт, көммүт Россия сэриитин сэбин сайыннаран Украинаны баһылыы сатыыра улааппыта. Ол иһин, онно олохтоох нууччалары бэйэтин диэки тардыыны оҥорон араас хамсааһыннары үөскэппитэ.

Президент Янукович куоппутун кэнниттэн былдьаһыктаах сирдэрин былдьаан ылыыны 2014 сыллаахха саҕалаан бырта сыатыгар кубулуйбут Крымы Россия эйэлээхтик ылбыта. Бу кэмҥэ Украинаҕа былаас уларыйыыта бара турарынан сэриилэһэ сатаабатахтара.

Тайбан арыытыгар урукку кэмҥэ коммунистарга кыаттарбыт гоминдан, Чан-Кай-ши сэриилэрэ хорҕойбуттара. Бу дойду АХШ-ны кытта кыттыһан, демократия тутулун тутуһан үлэ оҥорон таһаарыытыгар үрдүк сайдыыны ситиһэн сылдьар.

Экономикатыгар сайдыыны ситиһэн армиятын күүһүрдэн, тупсаран иһэр КНР Тайбан арыыны бэйэтин бас билиитигэр ылар санаата улаатан сылдьар. Бу баҕа санаа улаатыытыгар Тайбан арыы олохтоохторо аныгы микрочиптары оҥорууга улахан ситиһиини оҥорбуттара ылар буолла. Былдьаһыктаах бырта сыата буолбут Тайбан арыы мантан инньэ эйэлээхтик олорорун туһугар, бу сайдыылаах произ-водствоны АХШ бэйэтигэр көһөрөн ылара буоллар былдьаһыы төрүөтэ аҕыйыа этэ. Ол аата, ордук санааһын аҕыйааһына былдьаһыы үөскүүрүн суох оҥорорун туһаныы буолар.

Киһиэхэ атын дьон үчүгэйдэрин курдугу булунууга баҕара санааһын үөскээһинэ ордук санааһын диэн ааттанар. Дьон икки ардыларыгар ордук санааһын үөскээн тахсара аһара бардаҕына былдьаһыктаах бырта сыатын үөскэтэн таһааран иһэр.

Былдьаһыы үөскээн тахсар төрүөтүн суох оҥоруу ордук санааһын аҕыйыырын, аһара барбатын үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр.

Туох барыта аһара бардаҕына хайа эрэ өттүгэр халыйыыны үөскэтэрэ олоххо куһаҕаны аҕалар. Ордук санааһыны аһара ыытан кэбиһии былдьаһыктаах бырта сыата туохха барытыгар үөскээн тахсарыгар тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Ыалдьыт ханнык эрэ малы аһара хайҕаатаҕына, бу малы бэйэтигэр бэлэхтээн кэбиһии туһалааҕын, ордук санааһынын тохтоторун грузиннар туһана сылдьаллар.

Дьон өйө-санаата аһара барбатын туһугар киһилии быһыыны үөскэтэн сахалыы таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһаналлар. Ыра санаалар диэн аһара барбыт, киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан оҥорон олоххо киллэрбэт санаалара ааттаналлар. Ол аата, ыра санаалар диэн аһара баран халыйбыт санаалар буолаллар уонна элбэх аптаах остуоруйалары үөскэппиттэрин билэбит.

Киһи бэйэтин кыаҕынан оҥорон олоххо киллэрэр санаалара баҕа санаалары үөскэтэллэр уонна киһилии санаалар диэн ааттаналлар. Бу санааларын киһи толорор кыахтааҕа дьолу билэрин үөскэтэллэр.

Киһилии санаалар диэн киһи бэйэтин күүһүнэн, кыаҕынан олоххо киллэрэр санаалара киһилии быһыыны үөскэтэр буоллахтарына ааттаналлар. Санаа уларыйан, солбуйсан биэрэрэ түргэниттэн киһи баҕа санааларын эмиэ киһилии санааларга киллэрэн биэрэрэ эрэйиллэр. Ол иһин, ыра уонна баҕа санаалар икки ардыларыгар үһүс өрүт, киһилии санаалар үөскээн тахсалларын туһаннахха табыллар.

Киһи баҕа санаалара икки өрүккэ арахсан сылдьалларын таһынан икки ардыларыгар үһүс өрүт үөскээн тахсан иһэр:

1. Үчүгэй, туһалаах санаалар.

2. Куһаҕан, буортулаах санаалар.

3. Киһилии санаалар.

Араас элбэх баҕа санаалар киһиэхэ элбэхтэр. Бу баҕа санаалартан сорохторо куһаҕан буолан хаалыахтарын сөп. Ол иһин, киһи баҕа санааларын киһилии санааларга киллэрэн биэрэ сылдьара эрэйиллэр көрдөбүл буоларыттан, киһи бэйэтэ билэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор, оҥорор быһыытыгар туһанара табыллар.

Баҕа санаалар икки өрүттэрин икки ардыларыгар киһилии санаалар үөскээн тахсан үһүс, туһалаах өрүтү үөскэтэллэр. Олоххо хаһан баҕа-рар үһүс өрүтү булан туһана сылдьыы таба быһаарыыны ылынарга тириэрдэн сайдыыны, тупсууну аҕаларга туһалыыр.

Атын дьон ордуктарыгар, үчүгэйдэригэр аһара баран баҕара санааһын киһилии быһыы буолбатах. Ордук санааһын киһилии быһыыны аһара барбатаҕына эрэ былдьаһа сатааһыны үөскэппэт.

Сахалар киһи өйүн-санаатын бу биллэр уратытын былыр үйэҕэ быһааран “Киһи киэнигэр баҕарыма, бэйэҥ киэниттэн матыаҥ” диэн өс хоһооно оҥорон туһана сылдьаллар. (7,111).

Онон дьону кытта сыһыаҥҥа туох туһалааҕы барытын былдьаһыктаах бырта сыатыгар кубулутан кэбиспэтэххэ эрэ этиһии, охсуһуу, онтон сэрии үөскээн тахсара тохтуон сөп.

ИККИ ӨРҮТҮ ТЭҤНЭЭҺИН

Айылҕаҕа, олоххо куруук икки өрүт үөскээн тахсан иһэллэриттэн киһи өйө-санаата сайдар уонна бу икки өрүттэри хайа да диэки аһара ыыппакка кыһанара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол курдук, бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин баһыйсан, аһара бара сатыыллара хаһан баҕарар баар буола турара олоххо хамсааһыны үөскэтэн сайдыыны, уларыйыыны аҕалан иһэрин аһара ыыппатахха табыллар.

Киһи оҥорор быһыытын аҥар өттүгэр аһара ыытан кэбистэххэ халыйыы үөскээн тахсан биир өрүтүн суох оҥорууну тутуһара үөскээн тахсарыттан улахан сэрии, өлөрсүү үөскүөн сөп.

Аныгы олоххо уустук боппуруоһу үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныы үөскэтэр. Ол курдук, дьон бары үчүгэй диэбиттэрин оҥостуна сатыылларыттан омук үйэтэ уһаатаҕына, мөлтүүр кэмэ кэллэҕинэ үчүгэйэ аһара эбиллэн иһэрэ куһаҕан диэн суоҕун курдук сыыһа өйдөбүлү үөскэтэн, барыларыгар иҥэрэн кэбиһиэн сөп. Бары үчүгэйинэн ааҕыналлара тарҕаннаҕына аҕыйах ахсааннаммыт куһаҕаннарын суох оҥоро сатааһын үөскээн тахсарыттан өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон сэрэниэхтэрэ этэ.

Тоталитарнай салайыылаах дойдуга үчүгэйи салайааччылар булан, ыйан биэрэн бас бэринээччилэргэ тириэрдэллэр уонна хайдах туһаналларын ирдииллэрэ “үчүгэй” диэки халыйан барыыны улаатыннаран кэбиһэрэ кэрэ буолууга тириэрдэрэ кэрээнтэн тахсыыны үөскэтэр. Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан сайдарыттан хаһан эрэ субу “үчүгэй” диэн ааттаммыт кэрэ буолууну аһара бардаҕына солбуллан, куһаҕаҥҥа кубулуйан хааларыгар син-биир тириэрдэн кэбиһэр. Дьон бииргэ олорууларыгар кэрээннэриттэн тахсыбыттары бары көмөлөөн оннун булларан кэбиһэллэрэ Германия 20-с үйэтинээҕи холобуруттан быһаарыллан биллэр.

Сэбиэскэй былаас тоталитарнай салайыныылаах этэ. Биир партия уһун кэмҥэ баһылаан салайбыта. Бу кэмҥэ дьадаҥы дьон “үчүгэйинэн” ааҕыллаллара, бары салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара. 1991 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуус эстибитин кэнниттэн ырыынак олоҕо эргийэн кэлбитэ. Аныгы олоххо баайдар “үчүгэй” аатырбыттара, бары байыыны-тайыыны ситиһэ сатыыллара табыллан үлэни үлэлээһин саҥалыы сайдан барбыта.

Салайааччылар бас билиилэригэр киирэн диктатура тутулуктанан хаалбыт арҕааҥҥы таҥара үөрэхтэрэ куһаҕан бу баар диэн ыйан биэрэн итэҕэйэр дьоҥҥо туһаны оҥорор курдуктар эрээри, албыны үөскэтэн сылдьаллар. Ол курдук, “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн сахалар өс хоһоонноро, бу ыйан биэрии улахан сыыһатын, хаһан эрэ балар солбуйсар кэмнэрэ кэлэн хааллаҕына үчүгэй диэки аһара баран халыйыыга тириэрдэрин биллэрэр.

Православнай таҥара дьиэтэ куһаҕан санааны, киһи оҥорор куһаҕан быһыытын “грех” диэн ааттаан туората, суох оҥоро сатыыр үлэни ыытар. Ол аата, салайааччылар тугу “грех”, куһаҕан диэбиттэрин бары туоратыылара ыытылла турарыттан баһылыыр былааһы ылан баран уһуннук салайа олорууну ситиһэн сылдьаллар.

Мусульманскай таҥара дьиэтэ дьон куһаҕаны оҥороллорун “харам” диэн ааттаан симэлитэ, суох оҥоро сатааһыны ыытар. Бу таҥара үөрэҕэ ордук улаханнык диктатура диэки халыйан сылдьарын дьонтон хаптайа-хаптайа үҥүүнү ирдиирэ биллэрэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ бу таҥара үөрэхтэрин сыыһаларын үтүктэн була сатаан үөскэппит элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн секталарыгар куһаҕаны “аньыы” диэн сахаларга суох тылынан ааттаан туората, аҕыйата сатаан кыһанар курдук туттан сахалары барыларын албынныыллар. Ол аата, бары итэҕэйээччилэр үтүктэллэрин үөскэтэн бэйэлэрин диктатураларын олоххо киллэрэ сатыыллар.

Өй-санаа үөрэҕэ сахаларга олус былыргы, саха тыла саҥа үөскүүр кэмиттэн ыла үөскээбит. Ол иһин, айыы диэн киһи оҥорор быһыытын быһаарар тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин холбуу быһаарыыны иҥэринэн сылдьар. Киһи үчүгэй санаата киирдэҕинэ үчүгэйи оҥорорун, онтон куһаҕан санаата киирэн кэллэҕинэ куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин, бу тыл икки өрүттээҕэ чуолкайдык быһаарар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйыыны аҕалар тутулугар сөп түбэһэр.

Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар икки өрүккэ арахсаллар уонна икки ардыларыгар үһүс өрүтү, киһи быһыытын үөскэтэллэр:

1. Үчүгэйи оҥоруу.

2. Куһаҕаны оҥоруу.

3. Киһи быһыыта.

Киһи оҥорор быһыыларын бу икки өрүттэрин икки ардыларыгар үһүс, сөп түбэһиини үөскэтэр өрүт үөскээн тахсарын туһана сылдьыы олоххо сайдыыны, тупсууну аҕалар. Өйө-санаата сайдыбыт киһи бу үөскээн тахсар үһүс өрүтү тутуһан араас быһыылары оҥордоҕуна таба буоларыттан, сөп түбэһиини үөскэтэр кыахтанар.

Икки өрүтү тэҥнээһин диэн бу өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтэр үһүс өрүтү булан олоххо туһаныы ааттанар.

Дьон бэйэлэригэр үчүгэйи оҥостон үчүгэйи элбэтэ сатыыллара баа буолан бобуллубат. Арай бу үчүгэйдэр аһара үксээн үчүгэйтэн үчүгэй үөскээбитин кэнниттэн өссө кэрэ буола сатааһын диэки дьулуһуулара салгыы кэлэрэ өй-санаа улаханнык халыйарыгар, эргийэн, солбуйсан биэрэрэ кэлэригэр тириэрдэр.

Сэбиэскэй былаас үөрэхтээхтэрин “үчүгэй” буолуулара бу кэмҥэ аһара баран сылдьар, оҕолору барыларын үөрэҕи эрэ ситиһэргэ билигин да ыҥыраллар. Ол курдук, үөрэх сынньалаҥ уонна элбэх хамнастаах чэпчэки үлэни биэрэрэ былыргы кэмнэртэн ыла биллэр. Үөрэх дьоҥҥо үчүгэйи аҕалбытын да иһин, киһи бэйэтэ кыайан толорбот аһара барар ыра санааларын үөскэтэр уонна хамсаныылары аҕыйахтык оҥорон этин-сиинин мөлтөтөрүгэр тириэрдэр.

Үлэни салайааччылар үөрэҕи баһылаан туһаналлара сайдыыны ситиһиигэ улаханнык туһалыыр. Салайааччылар аҕыйахтарын быһыы-тынан үөрэхтээхтэр эмиэ аҕыйыа этилэр. Үөрэҕи, билиини баһылаа-быт киһи дьоҥҥо үчүгэй диэн ханна баарын ыйан биэрэн ситиһиини оҥорууга баҕа санааны үөскэтэн элбэхтэргэ туһаны аҕалар.

Үөрэх “үчүгэй” диэн ааттаныыта сайдыыны ситиһэ сатааһынтан улахан тутулуктаах. Киһи барыта “үчүгэйгэ” тардыһа сатыырыттан дьадаҥы дьон үөрэҕи баһылыыр санаалара элбээн хааларын сэбиэскэй былаас табан туһанан “үчүгэй” аатыра сылдьыбыта.

Үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэйи ааһан кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ, кэрэ буолууну ситиспит дьон өйө-санаата кэрээнтэн тахсыыга тиийэн хаалара атыттарга улахан куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Ону тэҥэ, кэрэ киһи үлэлээбэтиттэн үлэ куһаҕан диэн ааттаныыта тиийэн кэлэриттэн омук атыттартан хаалыыта үөскүөн сөп.

“Туох барыта үһүстээх” диэн үөрэҕи тутуһуу үчүгэй уонна куһаҕан диэн өрүттэр икки ардыларыгар үһүс, сөп түбэһии өрүтэ үөскүүрүн булан туһаныыны үөскэтэн үчүгэй да, куһаҕан да аһара баралларын тохтотор. Ону тэҥэ, киһи сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэрин тутуһан куһаҕан диэни билэр буолуута, олору оҥорботун үөскэтэн куһаҕаны аҕыйатарыгар туһалыыр.

Элбэх омуктар биир сиргэ булкуһан өр кэмҥэ эйэлээхтик олордохторуна үгүс бааһынай оҕолор төрүүллэр уонна бу сирдэрин төрөөбүт сирбит диэн ааттыыр, харыстыыр, көмүскүүр санаалара улаатар. Бары бу сиргэ төрөөбүттэр, улааппыттар төрөөбүт сирбит диэн этэр кыахтаналлар. Төһө эрэ кэминэн саҥа үөскээбит омуктар ахсааннара элбээн бардаҕына үтүрүссүү үөскээн тахсар кэмэ тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ хайа эрэ омук этэ-сиинэ мөлтөөн, ахсааннара аҕыйаан, үлэни кыайбаттара биллэн бардаҕына, атыттар мөрөйдөөн барыһы аҕалар үлэттэн туоратан, симэлийиигэ тириэрдэн кэбиһиэхтэрин сөп.

Олох бу кэмигэр саҥа, күүһүрэн, ахсааннара эбиллэн иһээччи омук атыттары баһыйан барыыта саҕаланар. Ол аата, салайар былааһы күүстээх, кыахтаах, этэ-сиинэ бөҕө омук ылар кэмэ тиийэн кэлэн былаас уларыйара ситиһиллэр кыахтанар.

Остуоруйа үөрэҕин табата, кырдьыга сири былдьаһыыны аҕыйатар кыаҕын туһаныахха сөп. Бу сир хайа омук төрүт сирэ буоларын бары билэр буолуулара сири былдьаһыыны аҕыйатыан, кыччатыан сөп. Ол эрээри, саҥа үөскээн сайдан иһэр омук дьоно эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргөөн, элбэхтик оҕолонор кыахтананнар атыттары, мөлтөхтөрү үтүрүйэн, олорор сирдэриттэн сыҕарытан барыыны үөскэтэллэр.

Икки өрүтү тэҥнээн биэрэн сөп түбэһиини үөскэтии үһүс, олоххо сөп түбэһэр быһаарыыны булунуу диэн ааттанар. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан туохха барытыгар үһүс өрүтү булан туһаналларын үөскэтэрэ олоххо сайдыыны аҕалыы буолар. Хайа эрэ өрүт аһара баран хаалыыта ханнык эрэ сайдыы хамсааһынын аҕалар. Арай аһара халыйыыны үөскэттэҕинэ икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ үөскээн тахсара улахан хамсааһыҥҥа, уларыйыы кэлэригэр тириэрдэр.

Мөлтөөһүн кэмигэр киирбит омук дьоно ахсааннара аҕыйаан барара, сайдан, ахсааннара эбиллэн иһээччилэр өттүлэриттэн туоратыыга түбэһэллэригэр тириэрдэрэ үтүрүссүүнү, олорор сирдэрин былдьаһыыны үөскэтэр. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөбүлэһиини оҥорууну өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон олоххо киллэрэр кыахтан-нахтарына сир саарын үрдүгэр эйэлэһиини олохтуохтарын сөп.

Онон киһи өйө-санаата сайдарынан бары оҥорор быһыыларыгар хайа да өрүтүн диэки халыйан хаалбакка, ортолорунан түбэһэр тэҥнэһиини үөскэтэр өрүтү булан туһанара табыллыыга тириэрдэр.

ДЕМОКРАТИЯ ҮӨРЭҔИН ТУТУҺУУ

Билигин Аан дойду үрдүнэн дьон үөрэҕи-билиини баһылааһыннара элбээн демократия үөрэҕин тутуһан дойдуну салайыы үөрэҕэ баһылаан иһэрэ тарҕанар. Бу салайыныы көрүҥэ киһи өйө-санаата киһилии суолунан барарын уонна сайдыыны ситиһии диэки хайысханы тутуһарынан дьон өйүгэр-санаатыгар ордук сөп түбэһэр.

Дьон өйүн-санаатын салайыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүккэ арахсар:

1. Тоталитарнай салайыы.

2. Демократия үөрэҕэ.

Бу дьоҥҥо туттулла сылдьар икки тус-туспа хайысхалаах киһи салайааччыларга бас бэриниитин уратыларын үөскэтэр үөрэхтэри төһө кыайарбытынан дириҥэтэн ырытыахпыт:

1. Өй-санаа үөрэҕэ оҕо өйө-санаата үөскээн, сайдан тахсыытыгар сөп түбэстэҕинэ эрэ табыллар уонна туруктаах өйү-санааны үөскэтэрэ кыаллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин этэр тылларын истэн, оҥорор быһыыларын үтүктэн үөрэнэн улаатар. Төрөппүт тугу үчүгэй диэн этэрин элбэхтик хатылаан оҥорон соннук үгэстэри ийэ кутугар иҥэринэн улаатара, сайдыыны ситиһиитин бу кэмигэр тоталитарнай салайыы өрүтэ баһылаан туттулларын биллэрэр.

Тоталитарнай салайыы диэн ким эрэ этэрин истэн үтүктүү, батыһыы, кини оҥорорун курдук быһыылары оҥоруу ааттанар. Оҕо улаатыар диэри төрөппүттэрин этэллэрин истэрэ, олору толороро кинилэр баһылаан салайар кэмнэригэр улаатарын, оҥорор быһыыларын үтүктэн өйө-санаата үөрэнэрин, сайдарын быһаарар.

Дьон өйдөрө-санаалара кыайбыттары үтүктэн үөрэнииттэн сайдара ордук тиийимтиэтин үөскэтэр. Ол аата, күүстээх, кыахтаах киһини батыһан, үтүктэн үөрэниинэн сайдыыны түргэнник ситиһии кыаллар. Оҕо төрөппүтүн көрөн, үтүктэн үөрэнэрэ өйүн-санаатын сайыннарарын тэҥэ, соннук үгэстэри үөскэтэн өйүн-санаатын төрүттүүр. Оҕо кыра эрдэҕинэ улахан киһини үтүктэн, батыһан үөрэнэрэ тоталитарнай салайыы көрүҥүн үөскэтэрин бары туһаналлар.

Салайыы маннык көрүҥэ уһун үйэлэргэ тупсан, сайдан араас короллар, султаннар, шахтар, царьдар салайар былаастарыгар уларыйан сорохторо билигин даҕаны ордон сылдьаллар уонна биир киһи салайар, тоталитарнай былааһын үөскэтэллэр.

Дьон ким эрэ этэрин истэ, толоро сылдьаллара аһара бардаҕына диктатураны үөскэтэн кэбиһэрэ олоххо улахан халыйыыны үөскэтэрэ атыттары кытта сыһыаҥҥа уустуктарга тириэрдэр. Ол иһин билигин, сайдыылаах кэмҥэ салайыы, бу көрүҥүн уларыта, тупсара, демократия үөрэҕиттэн туһанан уларыта сатыыллар.

2. Оҕо улаатан төрөппүттэрин салайыыларыттан тахсара ойох ыллаҕына эбэтэр эргэ таҕыстаҕына ситиһиллэн олоххо киирэр. Оҕо ойох ылара эбэтэр эргэ тахсара киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэрэ уонна төрөппүттэрин көрүүлэриттэн-истиилэриттэн босхолоноро демократия үөрэҕин туһаныыны үөскэтэн, олоххо салайыныы иккис өрүтэ баарын булларан биэрэр.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олохторугар туһана үөрэммит дьон демократия үөрэҕин тутуһаллар. Хайа эрэ диэки халыйан барыы оҥорор быһыыны, ол диэки салайан куһаҕан быһыыга кубулутан кэбиһэрин киһи билэн оҥорор быһыытын уларытар, тупсарар кыахтаах буоллаҕына, демократия үөрэҕин тутуһар буолар. Ол курдук, оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор таба туһанар кыахтаннаҕына киһи буолууну ситиһэрэ демократия үөрэҕин тутуһарын биллэрэр.

Оҕо улаатан ыал буолан бэйэтэ оҕолонноҕуна үһүс киһини үөс-кэтэрэ олоҕор демократия үөрэҕин тутуһарыгар тириэрдэр. Үһүс киһи улаатан бэйэтин көрдөбүллэрин киллэрэн иһиитэ демократия үөрэҕин олоххо туһаннахха эрэ халыйан хаалбакка табатык быһаарыллар.

Үчүгэйтэн куһаҕаны булан, арааран ылан олоҕун тупсарар, көннө-рөр кыахтаах киһи өй-санаа сайдыытын ситиһэр. Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларыгар, ортолорун диэки үһүс өрүт үөскээн тахсарын быһааран, ону тутуһар киһи демократия үөрэҕин билинэр өйдөөх-санаалаах киһи буолар. Олоххо үһүс өрүтү булан таба туһаныы демократия үөрэҕин тутустахха эрэ кыаллар уонна өй-санаа туруктаахтык, хайа да диэки халыйбакка сайдыытын быһаарар.

Киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билэрэ атын дьон албыннарыгар, ол-бу араас сымыйанан этиилэригэр киирэн биэрбэтин үөскэтэр. Сахалар “Дьон этэринэн сылдьыма” диэн этиилэрэ атыттар бэйэлэрэ үчүгэй буолалларын, ордон тахсалларын туһугар кыһаналлара элбэҕин биллэрэр уонна атын киһи онно киирэн биэрбэтигэр туһалыыр. Ол иһин, киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннарара уонна үчүгэйи, куһаҕаны билэн таба арааран туһана сылдьара эрэйиллэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар сахаларга суох “аньыы” диэн тылы булан куһаҕан манна баар диэн этэн диктатураны, тоталитарнай салайыыны сахаларга албыннаан киллэрэ сатыыллар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһар сахалар үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэр уратыларын билэллэриттэн, ити албыҥҥа киирэн биэрбэттэр.

Тоталитарнай уонна демократическай салайыылар диэн икки өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтэр үһүс өрүт баар буолан тахсарын тутуһа сырыттахха дьон олоҕо табыллар. Ол курдук, бу икки өрүттэртэн тоталитарнай салайыы аһара барыыга тиийэн хаалара элбиир. Ону тэҥэ, салайааччылар олус уһуннук салайа олорууга тиийэн хааллахтарына, киһи өйө-санаата бэйэтин билинэрэ аһара улаатар уратытынан диктатураҕа тириэрдэн, олоххо улахан хамсааһыны үөскэтиэхтэрин сөп. Киһи өр кэмҥэ улахан дуоһунаска олорон үлэлээн мааныга, арбааһыҥҥа түбэстэҕинэ бэйэм үчүгэйбин диэн санаата аһара барарыттан улаатымсыйара уонна улуутумсуйара улаатан кэлэн диктатураны үөскэтэн салайар кэмин уһатыан сөп.

Дьону салайыыны туһаныы бу икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан, уларыйан биэрэллэрэ үөскээһинин ситиһэн истэххэ аҥар өттүгэр халыйан, аһара баран хаалыы тохтотуллан олоххо уларыйыы, сайдыы киирэрин туһана сылдьыы табыллара ситиһиллэр.

Элбэх дьон муһуннахтарына салайыыны үөскэтии кэмэ тиийэн кэлэр. Олус былыргы кэмнэртэн дьон күүстээх, кыахтаах эр киһи баһылаан салайыытынан олохторун олорон кэлбиттэр. Ол кэм тоталитарнай салайыы кэмэ диэн ааттанар. Билигин дьон өйө-санаата сайдан, тупсан уларыйыылар киирэн иһиилэрин үөскэтэр демократия үөрэҕэ баһылыыра үгүс дойдуларга олоххо киирэн иһэр.

Дьону салайыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүккэ арахсар уонна хардары-таары солбуйсан биэрэллэрин тутуһа сырыттахха табыллар. Оҕо улаатан иһэн төрөппүттэрин үөрэхтэрин тутуһар, онтон сааһын ситтэҕинэ тэҥнэһиини үөскэтэр демократия үөрэҕэ туһалыыр.

Салайар былаас оҥорор дьайыыта киһи өйүн-санаатын түргэнник уларытан тоталитарнай салайыы диэки халытан кэбиһэрин иһин, кэмэ кэллэҕинэ бары кыттыһар быыбардарын ыытан, салайааччылары талан ылан атыттарынан солбуйан биэрэн иһиини оҥоро сырыттахха уларыйыы эйэлээхтик киирэрэ ситиһиллэр.

Сайдыылаах дойдулар салайар былаастара тоталитарнай диэки халыйан хаалыыларын кэмэ кэллэҕинэ бары бүттүүн быыбардары ыытан салайааччылары саҥалыы талан ылан уларытан демократия үөрэҕэр киллэрэн биэриини туһана сылдьаллар.

Тоталитарнай салайыы араас көрүҥнэрин салайааччылар оҥороллор. Ол курдук, ким эрэ этэрин истии, соннук толоруу, ханнык эрэ бэлэмҥэ үөрэнии итинник салайыыга тириэрдэр. Үлэҕэ ким эрэ этэрин кэтэһэ сылдьыы сайдыыны, тупсарыыны киллэриигэ хойутааһыны үөскэтэрэ салайыы бу көрүҥэ уһаан хааллаҕына бэйэ дьонун элбэтэн кэбиһэн хаалыыны аҕаларын биллэрэр.

Дьону салайыы бу көрүҥэ аан бастаан тэриллэригэр ситиһиини оҥорууну көҕүлээн баран сыыйа биир киһи баһылааһыныгар кубулуйан хааллаҕына, хаалыыга тириэрдэр. Билигин, 2025 сыллаахха Россия маннык балаһыанньаҕа киирэн сылдьарыттан атыттар туоратыыларыгар түбэстилэр, куһаҕан ааттананнар, аны сайдыыны ситиһэр кыахтара улаханнык кыччаабытын таһынан баһылыыр омуктара, нууччалар уларыйар кэмнэрэ түргэтиир буолла.

Салайыы бу икки көрүҥнэриттэн демократия үөрэҕэ сайдыыны ситиһиигэ оҥорор туһалаах уратыларын туһанар Европа дойдулара уонна АХШ үрдүк сайдыыны ситиһэн иһэллэрэ дакаастыыллар. Ол да буоллар, бу икки өрүттэр олоххо уларыйыылар киирэр кэмнэригэр бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэллэрин туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Омук саҥалыы үөскүүр, уларыйар кэмигэр демократия үөрэҕин тутуһара табыллар. Ол курдук, тоталитарнай салайыы кэмигэр саҥа омук үөскээн тахсара улаханнык уустугурар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини олохторугар тутуһар дойдулар саҥа омугу үөскэтэн таһаарар кыахтара улаатар. Сахалыы тылынан ааттаммыт элбэх омуктар бааллара уонна Европаҕа рустар киэҥник тарҕам-мыттара сахалар уонна украинецтар төрүттэрэ элбэх саҥа омуктары үөскэппиттэрин биллэрэр.

Омук күүһүрэр, бэйэтин билинэр кэмэ кэлэригэр урукку кэмнэргэ тоталитарнай салайыы көрүҥүн тутуһаллар этэ. Бу кэм биир аймахтар, династия салайыытыгар тириэрдэрэ омук мөлтөөн барыытыгар, атыттар туоратыыларыгар түбэһэрин үөскэтэрэ. Ол иһин, династиялар уларыйар кэмнэрэ тиийэн кэлэн солбуйсууну аҕалара.

Омук мөлтөөбүт кэмигэр бэйэтин күүһүрдүнэ сатаан диктатура тутулугун аһара күүһүрдэн кэбиһэн кэрээнтэн тахсыыны үөскэттэҕинэ атыттар, сайдан иһээччилэр көмөлөөн суох оҥорон, симэлитэн, тыал буолбуттарга кубулутан кэбиһиэхтэрин сөп. Маннык халыйыыны 20-с үйэҕэ немец фашистара үөскэппиттэрин бары көмөлөөн тохтоппуттара. Ол иһин, омук куһаҕан ааттаныыта салгыы олоҕор улахан уустуктары үөскэтэрин, атыттар туоратыыларыгар тириэрдэрин сахалар быһааран “Ааты-суолу харыстаа” диэн үөрэҕи туһаналлар.

Демократия үөрэҕин тутуһуу омук кырдьан, мөлтөөн иһэр кэмигэр тутуһулуннаҕына эрэ атыттар симэлитэн, суох оҥорон кэбиһэллэрэ тохтотуллуон сөп. Бу үөрэх “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһарынан кэмэ кэллэҕинэ омукка сөптөөх уларыйыылары киллэрэн биэрэн сайдыы салҕанан иһэрин ситиһиннэрэн үйэтэ уһуурун үөскэтэр.

Олус былыргы кэмнэртэн айылҕа икки өрүттээх тутулугун быһааран олохторугар туһанар сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии олоххо киирбитин кэнниттэн биллибит “Туох барыта үһүстээх” диэн үөрэҕи арыйан олохтообуттар уонна аныгы демократия олоҕор сайдыыны салгыы ситиһэр кыахтара улаатан иһэр.

Онон олох сайдан, тупсан истэҕинэ дьону салайыы икки өрүттэрэ хардары-таары солбуйсан биэрэллэрин туһана сылдьар демократия үөрэҕэ сайдыыны ситиһиини баһылаан иһэр кыахтанар.

ЭЙЭЛЭҺИИНИ ҮӨСКЭТИИ

Дьон олоҕор олус былыргы кэмнэртэн эйэ уонна сэрии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэллэриттэн олох икки өрүттэрин үөскэтэллэр уонна кэмнэрэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэн иһэллэр:

1. Эйэлээх кэм.

2. Сэрии буолуута.

Эйэлээх кэмҥэ дьон үлэни сайыннаран, сайдыыны ситиһэн элбэх баайы оҥорон мунньуналларын тэҥэ, саҥа сэрии сэптэрин оҥостон аныгыскы, кэлэр сэриигэ бэлэмнэнэн бараллар. Ол курдук, дьон туох саҥаны айыыны оҥорбуттарын барытын саҥа сэрии сэбин оҥостууга аныыллара былыргы кэмнэртэн уларыйбакка сылдьар.

Омуктар икки ардыларыгар күөнтэһии хаһан да аҕыйаабат. Бу быһыы омуктар сайдыыны ситиһэллэрэ тэҥэ суоҕуттан, сорох мөлтөхтөрү атыттар баһылыы, салайа сатыыллара баарыттан суох буолара өссө да ыраах курдук. Арай кэлин демократия үөрэҕэ олоххо киирэн иһэриттэн аҕыйаан уонна сымнаан сылдьар.

Күөнтэһии улаатан тэнийэн, тарҕанан барыытын кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар саҥа омук үөскээн тахсан уруккуттан олорор сирдэриттэн үтүрүйэн барыыта таһаарарын тэҥэ, хайа эрэ омук мөлтөөн үлэни кыайбакка уонна ахсааннара аҕыйаан барыыта сайдан иһээччи баттааһыны оҥорорун улаатыннарар.

Өр кэмҥэ эйэлээхтик олорбут омуктар икки ардыларыгар сэриилэр үөскээн тахсаллара дьон олоҕор уустуктар кэлэн иһэллэрин биллэрэллэр. Элбэх уһун кэмнээх сэриилэр саҥа омуктар үөскээн тахсан кырдьаҕас омуктары олорор сирдэриттэн үтүрүйэн, сыҕарытан баралларыттан үөскээн, тэнийэн тахсалларын халабырдаах сэрииттэн арааран гражданскай сэрии диэн ааттыыллар.

Улахан импиэрийэлэр кэмэ кэллэҕинэ эстэллэр, уларыйаллар диэ-ни билигин дьон билэр буоллулар. Ол эрээри бу эстии, симэлийии хаһан уонна туохтан саҕаланан кэлэрин өссө да билэ иликтэр.

Омуктар саҥалыы үөскээн, сайдан, күүһүрэн баран мөлтүүр кэмҥэ киирэн хаалалларын мин үөрэтэн кэккэ быһаарыылары оҥорбутум. Бу ыстатыйаҕа ону кэҥэтэн биэриини оҥоробун.

Омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара хайалара үлэни төһө кыайарыттан, саҥаны оҥорон таһаарар кыахтааҕыттан, ол аата эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүттэн уонна экономикалара төһө сайдыыны ситиспититтэн быһаччы тутулуктанар. Хаалан иһээччи атыттары, инники иһэр сайдыылаах омуктары батыһар, үтүктэр эрэ кыахтанара уларыйыы киириитин уустуга буолан сылдьар.

Бу сыһыаҥҥа омук сайдыы хайа таһымыгар тиийбитэ ордук улахан оруолу ылар. Ол курдук, сайдыы киириититтэн хаалсыбакка барсан иһэр омук дьоно санаалара күүстээҕиттэн уонна эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүттэн кыайыыны ситиһэр кыахтара улаатар. (5,125).

“Кыайбыт киэҥ көҕүстэнэр” диэн олус былыргы кэмнэргэ элбэх кыайыылары ситиһэ сылдьыбыт саха дьонугар өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно кыаттарбыты аһара кыйахалаан, сиэртэн таһынан барар бы-һыылары оҥорууга тириэрдибэти ыйан биэрэрэ улахан суолталаах.

Кыаттарыы кыйахалыыр күүһэ аһара улахан. “После нас, хоть потоп” диэн өс хоһооно кыаттарыы, эстии-быстыы кэнниттэн олус куһаҕан быһыыны кыаттарбыт оҥорон кэбиһиэн сөбүн биллэрэр.

“Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй?” диэн өс хоһооно кыаттарбыт, эстиигэ тиийбит киһи тугу баҕарар оҥорор кыахтанан хааларын биллэрэр. Кыаттарбыты аһара баран ыгыы, хаайыы, атын тумнар суолу хаалларбат буолуу, бу өс хоһооно туолан хааларыгар тириэрдиэн сөбө өйдөөх-санаалаах, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн демократия тутулугун тутуһар дьоҥҥо сөп түбэспэт быһыы буолар.

Былыргы кэмнэргэ кыайбыттар кыаттарбыттары имири эһэллэрэ, күллэри көтүтэллэрэ элбэхтик туттуллара. Ол кэмҥэ дьон өйүн-санаатын уларыта, уһун кэмҥэ тупсара сатаабаттара. “Нет человека, нет проблем” диэн түргэнник быһаарыыны ылынан кэбиһии туһалыырын диэки өттүгэр халыйан хаалаллар этэ.

Сэрии уһаан кырыктанан бардаҕына эйэлэһиини олохтооһун улаханнык уустугурар. Икки утарыта өрүттэр туруорсар көрдөбүллэрэ аһара баран букатын кыаллыбат туругар тиийэн хаалыахтарын сөп.

Икки утарыта өрүттэр туруорсар көрдөбүллэрин кыччатан биэриилэрэ эрэ сөбүлэһиини, үһүс өрүтү булууну үөскэтиэн сөп. Сэрии кэнниттэн эйэлээх буолууну үһүс өрүтү үөскэтэн туһаныы олоххо киллэриэн сөп. Икки өрүттэр сөбүлүүр үһүс өрүттэрин дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан туһанан булан ылар кыахтара улаатан сылдьар.

Кыайбыт өрүт “Киэҥ көҕүстэнэрэ” уонна “Үрүҥү хара диир” диэн этии уларыйара эйэлэһии кэлэрин түргэтэтиэн сөп. Ону тэҥэ, сэриини саҕалааччы сөптөөх эппиэккэ тардыллара, тахсыбыт ороскуоттары төлүүрэ аныгы кэмҥэ эйэлэһиини уһун үйэлээх оҥоруон сөп.

Сэриини саҕалааччыны эппиэккэ тардыы хайаан да эрэйиллэр. Ол курдук, сэриини саҕалааһын диэн олус улахан саҥаны айыыны оҥоруу буоларынан үчүгэйгэ дуу, куһаҕаҥҥа дуу тириэрдэрэ биллибэт ураты-ланан тахсар. Арай “Кыайбыт көҥүлэ”, “Кыайбыттары сууттаабаттар” диэн этиилэр туттуллар былыргы кэмнэригэр кыайбыттар баһылаан талбыттарынан салайыыны оҥорор этилэр. Дьон сайдыыны ситиһиилэрэ кыайыыны оҥорууттан тутулуктанан аныгы үйэҕэ тиийэн кэлбит.

Саҥа омук үөскээн тахсан кырдьаҕас омугу үтүрүйэрэ төрөөбүт сирдэрин былдьаһыыга тириэртэҕинэ утарыта туруу, сэрии ордук кырыктанан тахсар. Ол курдук, хайа да омук төрөөбүт сирим диэн ааттыыр сирин тыыннааҕын тухары көмүскүү сатыан сөбө улаатан тахсарыттан сэрии кырыктанан барыыта үөскүөн сөп.

Чугас дьонун, аймахтарын сэриигэ сүтэрбит киһи эйэлэһэрэ олус ыараан хаалар. Ол иһин, былыргы кэмнэргэ сири былдьаһар сэриилэр хайалара эрэ быста аҕыйаан, кыаттарыар, “Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ” буолуор диэри уһуннук бараллара биллэр. Бу ураты үөскээн тахсарын кыаттарбыттар атын сиргэ көһөргө, олорор сирдэрин уларытарга тиийэллэрэ биллэрэр.

Сахалар “сиргидэх”, “сирэҕэс” диэн дьахталлары үөхсэр тыллара сири былдьаһыыттан үөскээбиттэрэ быһаарыллар. Ол курдук, бу тыллар сир диэн төрүттэрэ туохтан тутулуктаахтарын быһааран биэрэр. Дьахтар эргэ тахсан омук киһитэ күтүөтү аҕалбыта хааны тупсарыыны үөскэтэн оҕолоро, сиэннэрэ элбээһиннэригэр тириэрдибитэ кырдьаҕастары үйэлэрин тухары олорбут төрүт сирдэриттэн үүрэллэрэ, үтүрүйэллэрэ бу үөхсүү тыллара үөскүүллэрин төрүттээбит.

Дьон утарыта турууларын демократия үөрэҕин олоххо тутустахха аһара барыыга, сэриигэ тириэрдибэккэ эрэ тохтотуохха сөп. Ол курдук, икки утарыта сыаллаах кыайбыт уонна кыаттарбыт өрүттэр туруорсар тус-туспа хайысханы тутуһар көрдөбүллэрин кыччатан, тэҥнээн биэрэн сөбүлэһиини үөскэтэллэрэ үһүс өрүтү булан туһаннахха кэлэр. Бары ону тутустахтарына олоххо киирэр кыахтанар.

Икки өрүт өйө-санаата утарыта турууга кубулуйан хааллаҕына, хайа эрэ өрүт, омук национализмҥа оҕустаран атыттары баһыйар санаата аһара улаатан хаалыан сөп. Өй-санаа маннык утарыта турууга, эйэлэспэт, биир тылы булуммат буолууга тиийэн хааларын сахалар “Үрүҥү хара диир” диэн этиилэрэ биллэрэр.

Эйэ уонна сэрии диэн дьон оҥорор быһыыларын икки өрүттэрин икки ардыларыгар эйэлэһии диэн үһүс өрүт үөскээн тахсарын дьон өйдөрө-санаалара сайдарынан булан туһана сылдьыа этилэр.

Эйэлэһии диэн икки утарыта турар өрүттэр икки ардыларыгар сэриини тохтотон, сөбүлэһиини түһэрсии, үһүс өрүтү үөскэтии ааттанар. Ол аата, эйэлэһии үөскүүрүгэр икки өрүттэр араас улахан, субу кэмҥэ кыаллыбат көрдөбүллэрин аҕыйатан, кыччатан биэрэн атын өрүт сөбүлүүрүгэр киллэрэн биэрдэхтэринэ табыллар.

Онон эйэлээх буолууну икки утарыта өрүттэргэ үөскэтэргэ анаан туруорсар, ситиһэ сатыыр көрдөбүллэрин кыччатан биэрэн икки арды-ларынан түбэһэр үһүс өрүтү булан туһаныы эрэ табыллар.

ОМУК САҤАРАР ТЫЛА

Аан дойдуга олус былыргы кэмнэртэн үөскээбит омуктар кэмэ кэллэҕинэ саҥалыы үөскүүллэриттэн ааттара уларыйан, атын ааты ылынан иһэллэриттэн аҕыйах курдуктар. Ол кэмнэргэ икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар саҥа омуктар үөскээн тахсыылара тохтообокко эрэ баран иһэриттэн ахсааннара элбиирэ. Биир сиргэ 100 сыл анараа өттүгэр олорбут, сурукка киирбит омук оннугар атын ааттаах омук олорор буолбута бэлиэтэммитэ биллэр.

Саҥа омук үөскээн тахсыытыгар саҥа тылы үөскэтэн туттуллууга киллэрэр. Бу саҥа тыл кырдьаҕас омуктар тылларыттан хомуллара уонна элбэх саҥа тыллары үөскэтэллэрин таһынан, сайдыыны аҕалар тыллары атыттартан киллэрэн туһаналлар. Ол иһин, саҥа тылы туһанан кырдьаҕас омуктартан биллэрдик уратыланан тахсар саҥа омугу үөскэтэн сайыннаран таһаарыы табыллар.

Сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһа сылдьалларыттан элбэх саҥа омуктары үөскэппиттэр уонна бэйэлэрин тылларынан аат биэрэн иҥэрбиттэр. Кэнники кыра оҕолорунан, Байкал күөл таһыгар уһуннук олорон үөскэппит омуктарынан, буряттар буолаллар. Бу саҥа үөскээбит омук нуучча казактара кэлиилэригэр ким диэн ааттаналларын да булуна иликтэр этэ, братскай диэн ааттана сылдьыбыттара сурукка киирэн биллэр. Бурят диэн кэлин ылыммыт омуктарын аата сахалар бурут диэн, буккуйан саҥарыыны биллэрэр тылларыттан үөскээбитэ атыттар этиилэриттэн быдан таба өйдөбүлү биэрэр.

Төрөөбүт тыл диэн туспа омук буолары бэлиэтиир сүрүн быһаарыы буолар. Мин омуктар тыллара үөскээһинин ханнык үлэни баһылаабыттарынан арааран быһаарабын. Бары омуктар төрөөбүт тылларын харыстыы, уһун үйэлии сатыыллар эрээри, тыл баһылаабыт үлэттэн үөскээн тахсар тутулуктааҕын умнан сылдьаллар. Ол аата, үлэни баһылаан сайыннарбакка эрэ араас саҥа тыллары булан оҥоро сатааһын диэн туһата суох таах хаалар үлэлэр буолаллар.

Сайдан иһэр украинецтар уонна нууччалар 1653 сыллаахтан ыла уһун кэмҥэ бииргэ олороннор саҥа омугу үөскэппиттэрин икки тылы туһаныыны киллэрэ сылдьыбыттара биллэрэр. Икки омук тылыттан холбоммут суржик диэн саҥа тылы үөскэтэн туһана, эйэлээхтик бииргэ олоро сатаабыттара. Россияҕа улуутумсуйуу күүһүрэн 2014 сыллаахха Крымы эйэлээхтик ылбыттарын кэнниттэн омугунан арахсыы улаатан барбыта. Донбасс сирдэрин былдьыы сатааһын дьиҥнээх сэриини саҕалааһыҥҥа тириэрдибитэ.

Омук тылын аһара баран харыстыы, өссө атыттарга тарҕата сатааһын үөскээһинэ куһаҕан содулланан тахсарын уонна сэриилэһиигэ тириэрдэрин биллэххэ табыллар. Экономиката мөлтөөбүт омук тыла өссө күүскэ мөлтөөн, үгүстэр туттубат тылларыгар кубулуйан барарын арааран билии эрэйиллэр. Үлэни сайыннаран баран тылы тупсардахха омук дьоно туох эмэ туһалааҕы, туттуллары, барыһы киллэрэри оҥорон атыттарга тарҕатыыларыттан тэнийэн барыан сөп.

Омук сайдыыны, үлэҕэ саҥаны айыыны киллэриитэ, ситиһиини оҥоруута саҥа тыллары үөскэтэн иһэрин бары туһанан сайдыыга кыттыһаллар. Сайдыыны ситиспит омуктартан саҥа тыллары киллэрэн туһаммат буолуу хаалан, туоратыллан барыыны үөскэтэр.

Былыргы кэмҥэ үөскээн сайдыыттан хаалбыт омук тылын аныгы олоххо аҥардастыы туһана сатааһын тыл үөскүүр төрүтүн билбэттэн тахсар уонна саҥа тыллары була сатаан үөскэтии түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалыыга тириэрдэр быһыы буолар. Ол курдук, саҥа тыл үөскээһинэ уһун кэми ылар уонна үлэни оҥоруу олоххо киирдэҕинэ эрэ туттуллар, атыттарга тарҕанар кыахтанар.

Тимир диэн тылы сахалартан арахсан саҥалыы үөскээбит түүр омуктара бары туһана сылдьаллар. Ол аата, тимири уһаарыыны сахалар саҕалаабыттарын уонна бу үлэни оҥорууну олоххо киллэрэн атыттарга тарҕаппыттарын билинэллэр.

Омук тыла уларыйыыта икки өрүттэнэн тахсар:

1. Сайдыы киириитэ. Атын сайдыыны ситиспит омуктартан саҥа тыллары киллэрэн туһаныыттан олоххо сайдыы, тупсуу киирэр.

2. Сайдыыны киллэрбэт буолуу. Сайдыылаах омуктар тылларын бэйэ тылыгар уларытан, тылбаастаан, саҥа тылы үөскэтэн туһаныы сайдыы киирэрин бытаардар. Ол курдук, саҥа тыл дьон өйүгэр-санаатыгар киирэн үгэс буолара олус уһун кэми ыларыттан атыттартан хойутаан хаалыы үөскүүрэ куһаҕаҥҥа, хаалыыга тириэрдэр.

Тыл киһи оҥорор быһыыта буолбатах. Атын киһиэхэ оҥорор дьайыыта аан бастаан өйүгэр-санаатыгар тиийэр. Ол иһин, үгэһи өр кэмҥэ, хойутаан үөскэтэн туһалыыр. “Тыл уҥуоҕа суох” диэн этии тыл киһи оҥорор быһыытыгар дьайыыта кыратын, суолтата суох улары-йыыга оҕустаран хаалара түргэнин биллэрэр. Ону тэҥэ, тугу барытын булан этэ сатыахха сөбө “Тылга тииһии” диэн этиинэн быһаарыллар.

Олус былыргы кэмнэргэ, экономика сайдыыны ситиһэ илигинэ үөскээбит саха тылыгар саҥа сайдыыны, ситиһиини бэлиэтиир тыллар суохтар. Арай кэлин кэмҥэ нууччалартан сайдыыны, үөрэҕи ылы-ныыттан киирбит тыллар элбэхтэр. Ол иһин, аһара баран сахалыыга төннө сатааһын аныгы олох сайдыытыттан хаалыыга тириэрдэрин биллэххэ табыллар. Омук тыла сайдыылаах омуктартан саҥа киирии тылларынан эбиллэн истэҕинэ эрэ сайдыыны ситиһии үөскүүрүттэн атыттартан хаалсыбат кыахтанар.

Омук тыла сайдан, саҥа тылларынан эбиллэн иһэрэ дьон өйө-санаата сайдыытын үөскэтэр. Сайдыыны ситиһэн иһэр омук элбэх саҥа тыллары киллэрэн туһанан истэҕинэ табыллар. Бииргэ олорор омуктартан ким элбэх сайдыыны, ол аата саҥа тыллары бэйэтин тылыгар киллэрэн туһаммыт түргэнник өйө-санаата тупсуутун үөскэтэн иһэриттэн атыттары баһыйан барара ситиһиллэр.

Атын сайдыылаах омук тылын бэйэтинэн эбэтэр бүтүүтүн эрэ уларытан туһаныы сайдыы киириитин түргэтэтэр. Ол курдук, дьон бу тыл суолтатын баһылааннар түргэнник туһаналлара сайдыыны ситиһэллэрин эмиэ түргэтэтэн биэрэр. Компьютер, сотовай, ватсап диэн тыллар саҥа киирэн туттулла сылдьалларыгар дьон үөрэннилэр.

Иккис өрүтү туһанан сайдыыны аҕалар тылы тылбаастаан саҥа тылы үөскэтии сайдыы киириитин улаханнык бытаардар. Саҥа тылы дорҕоонноро сөп түбэспэтин үрдүнэн үөскэтэн омук саҥарар тылыгар киллэрэн туһаннара сатааһынтан сайдыыны ситиһии лаппа бытааран, атыттартан хойутаан хаалыыга тириэрдэн кэбиһэр.

Тыл үөрэхтээхтэрин ыйыыларынан бу кэмҥэ сайдыыны киллэрэр саҥа тылы омук бэйэтин тылыгар тылбаастаан уонна өссө саҥа тылы үөскэтэн туһаннара сатыыллара, саҥа, маат курдук тыл дьон өйүгэр-санаатыгар киирэн иҥэрэ бытааныттан, түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалан хаалыыны үөскэтэн эрэллэр.

Бу үөскээн тахсар икки өрүттэри таба сыаналаан икки ардыларынан түбэһэр үһүс өрүтү булан туһаныыны инникини таба сыаналыыр дьон туһаныахтара этэ. Атын омуктартан сайдыы киириитэ кэминэн, ол аата икки өрүттэрин тутуһан баран иһэрин үөскэтэн туһаныы сайдан иһэр омуктан эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Омук тыла сайдыыны ситиһиитин икки өрүттэрин икки ардыларыгар сайдыыны киллэрэргэ аналлаах үһүс өрүт үөскээн тахсар. Үһүс өрүтү быһааран таба туһаныы омук үйэтэ уһуурун үөскэтэрин тэҥэ, сайдыыттан хаалан хаалыыны суох оҥорон туһаны аҕалар.

Омук уларыйан хаалыыта сыыйа-баайа хас биирдии төрүт тылла-рын төрдүттэн уларытан, саҥа тылларынан солбуйан иһииттэн үөскээн кэлэр. Сахалар төрүт ийэ, аҕа, эһэ, эбэ диэн тылларын нуучча маама, паапа, деда, баба диэн тылларыгар уларытан кэбиһиилэрэ сахалар оннуларыгар нууччатыйбыт саҥа омук үөскээн тахсарыгар тиийэн хаалыахтарын сөп. Ол курдук, саха буолуу, бу төрүт тыллары туһанартан үөскээн саҕаланарын билиэххэ уонна оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахха сөп буолла.

Киһиэхэ бэйэтигэр, дьиэтигэр-уотугар, айылҕаҕа сыһыаннаах тыллар омук төрүт тылларын үөскэтэллэр. Бу тыллары харыстааһын саха омугу харыстааһын диэн буолар. Ол аата, саха төрүт тылларын уларыппакка эрэ олоххо киллэрэн туһана сылдьыы киһи ханнык омук буоларын быһаарар суолталанар. (15,61).

Төрүт тыллары уларыппатахха үлэ, үөрэх тыллара атын сайдыылаах омук тыла буоллахтарына даҕаны, омук бэйэтэ уларыйан хаалбат. Бу киирии тыллар түргэнник сайдар уонна уларыйан иһэр тылларга киирсэллэриттэн омукка бэйэтигэр уларыйыыны киллэрбэттэр.

Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно элбэх ахсааннаахтар тылларын үөрэтэн билэр буолуулара, икки тылланыыны туһаналлара эйэлэһиини үөскэтэр көрдөбүл буоларын тэҥэ, киһи өйүн-санаатын сайыннарыыга улахан туһаны оҥорор. Ол курдук, киһи мэйиитигэр төһө элбэх өй-санаа, үгэстэр киирэн мунньуллан иһэллэр даҕаны ырытар, быһаарар күүһэ улаатан биэрэрин туһаныыга тириэрдэр.

Икки омук тылын баһылааһын аҕыйах ахсааннаахтар сайдыыны ситиһэр кыахтарын лаппа улаатыннарар. Тыл үгэстэртэн үөскүүр. Ол иһин, элбэх тылы билэр буолуу өй-санаа сайдыытын ситиһиигэ тириэрдэр. Өйө-санаата сайдыбыт омук атыттары баһыйар, сабыры-йар кыахтанара сайдыыны урутаан баһылыырын үөскэтэр.

Эйэлээхтик олорор икки омуктар икки ардыларыгар саҥа омук үөскээн тахсан иһэр кыахтанар. Ыраахтааҕы былааһын уонна сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалары барыларын якут диэн ааттаан уһун үйэлээх, элбэх үлэни, тимири уһаарары уонна уһанары баһылаабыт сахаларын умуннара сатаабыттара. 1991 сыллаахтан сахалар бэйэлэрин саха диэн ааттананнар якуттартан арахсыылара олоххо киирэн сылдьар.

Саха сиригэр олорор нууччалар уонна нууччалыы саҥарар сахалар саҥа, якут диэн ааттаах омугу үөскэтэн эрэллэрэ биллэр буолла. Якут диэн нууччалыы эрэ саҥарар саха киһитэ ааттанар этэ эрээри, билигин олохтоох нууччалар якут буолары сирбэттэрэ тарҕанан эрэр.

Инникини билгэлээһини оҥоруу уустук, хайдах буолан тахсара өссө биллибэт. Билигин, Украинаҕа сэрии кэнниттэн нуучча омук арҕаа диэки куһаҕан ааттанан хаалбыта атын омук буола сатааһыннарын улаатыннарар кэмэ кэлэн иһэр. Ол иһин, Саха сирин нууччалара бары якут буолан хаалыахтарын сөп.

Онон омук сайдыыны ситиһэрин туһугар саҥа тыллары киллэрэн уларыттаҕына табылларын таба сыаналаан үһүс өрүтү үөскэтэн туһаныыны өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон билиэхтэрэ этэ.

ТАҤАРА ҮӨРЭҔИН САЙДЫЫТА

Таҥара үөрэҕэ диэн кырдьыга быһаарыллыбыт олох үөрэҕиттэн үөскээн тахсар өй-санаа үөрэҕэ буолар. Бу үөрэх үгэс буолбут баҕа санаалартан үөскээн дьону инники, сайдыы диэки сирдиир аналлаах. Өй-санаа үөрэҕэ дьон ситиһэ сатыыр баҕа санааларыттан үөскүүр уонна туспа омук буолууну бэлиэтиир сүрүн уратылаах. Ол аата, омук үгэс буолбут олоххо туһаны аҕаларга аналланар өйө-санаата сахалыы таҥара үөрэҕэр кубулуйан сылдьар.

Таҥара үөрэҕин уларыйыыта омук бэйэтэ уларыйарыгар, атын үчүгэй ааттаах омукка кубулуйан хааларыгар тириэрдэр. Бу быһаарыыны сэбиэскэй былаас туһанан бары былыргыттан баар таҥара үөрэхтэрин суох оҥоро, симэлитэ сатаабыта уонна саҥа, сэбиэскэй өйдөөх-санаалаах киһини үөскэтэн, иитэн, үөрэтэн таһаараары “моральный кодекс коммунизма” диэн саҥа үөрэҕи оҥорон туһана сылдьыбыта.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэн иһэр тутаах тутулугар сөп түбэһэн өй-санаа, таҥара үөрэҕэ икки өрүттээх тутулугу тутуһан сайдар:

1. Таҥара үөрэҕэ.

2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ.

Бу сахалыы өй-санаа сайдыыны ситиһиигэ анаан туһанар үөрэҕин икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Таҥара үөрэҕэ. Үөрэх диэн киһи саҥа билэн эрэр билиитэ, ону-маны саҥа билэн боруобалаан көрүүтэ буолар. Ол иһин хайдах; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара биллибэтиттэн улахан уустуктары үөскэтэр. Ону тэҥэ, хайдах оҥорортон улаханнык тутулуктанан тахсара киһи саҥаны айыыны оҥороругар улахан уопуттаах, элбэх билиилээх буоларын ирдиир. Саҥаны айыыны оҥоруу бу уратыларын билэр сахалар “Кэс тыл” диэн этиини туһананнар саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэллэр. Олоххо улахан уопуттаах, киэҥ билиилээх кырдьаҕас киһи саҥаны айыыны маннык оҥордоххо табыллар диэн эдэрдэргэ этэрэ, ыйан биэрэрэ айыыны оҥоруу табылларыгар, сатанарыгар тириэрдэр кыахтанарын туһаналлар.

Саҥаны айыыны оҥоруу уустуктара оҕо саҥа улаатан, бэйэтэ ону-маны оҥорор кэмиттэн ыла саҕаланаллар. Оҕо арааһы, саҥаны билиэн-көрүөн баҕа санаата элбэҕиттэн сыыһа-халты туттунууга киирэн хаалара үксүүрүттэн харыстанара эрэйиллэр. Ол иһин, оҕо өйө-санаата аһара барарыттан аналлаах хааччахтаах буолара туһалааҕын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар таҥара үөрэҕин олохтообуттар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ оҕо кыра эрдэҕиттэн дьон оҥорор 9 эрэ ахсааннаах содулу үөскэтэр куһаҕан быһыыларын билэр, олору оҥорбот буоллаҕына, үчүгэйи оҥороро элбиирин туһанар. Ол аата, таҥара үөрэҕэ оҕо бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыытыгар туһанарын үөскэтэр.

2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ. Итэҕэл бу өрүтэ киһи уруккуну, баары билинэн итэҕэйиитин уонна олоҕор туһаныытын үөскэтэр. Былыргылар билиилэрин аныгы, тупсубут олоххо туһаныыны үрүҥ айыы итэҕэлэ оҥорор. Ол билиилэр үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы арахсан тахсалларыттан үчүгэйин, аныгы олоххо туһаны аҕаларын талан ылан туһаныыны үрүҥ диэн быһаарар тыла бэлиэтиир.

Былыргы дьон оҥорбут куһаҕан быһыылара хара айыылары үөскэппиттэрэ үгэс буолан эмиэ сылдьаллар. Бу хара айыылары үтүктэр аныгы дьон баалларын “Куһаҕанынан аатырыы” диэн өйдөбүл баара биллэрэр. Ол иһин, куһаҕан айыылар хара диэн түһэриллэн ааттаналлара эдэрдэр оҥорботторун үөскэтиигэ туһалыыр уонна ум-нулларга, хааларга аналлаахтара быһаарыллан тахсар.

Былыргылар элбэх араас; үчүгэй да, куһаҕан да билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн, аныгы, тупсубут үйэҕэ сөп түбэһэрин эрэ талан ылан туһаныыны үрүҥ айыы итэҕэлэ оҥорор. Ол иһин, итэҕэл бу өрүтэ дьон куһаҕаны оҥороллорун аҕыйатар уонна сайдыы аһара киирии-титтэн омугу харыстаан бэйэлэрин билинэллэрин үөскэтэр.

Киһи үйэтин устата оҥорбут быһыыларын үрүҥ айыы оҥорууну өлбүтүн кэнниттэн атыттар оҥороллор. Ол курдук, өлбүт киһини ахтыыга тугу үчүгэйи, туһалааҕы оҥорбутун эрэ ахталлар, саныыллар, онтон туох куһаҕаны оҥорбутун умнаннар, хаалларан кэбиһэллэр.

Өлбүт киһини ахтыыга бу уратыны туһаныы кини оҥорбут үчүгэй быһыыларын ахтыыга, дьон өйүгэр-санаатыгар олохсутууга, ол аата үрүҥ айыы оҥорууга аналланар уонна үчүгэйи оҥорууну элбэтиигэ, эдэрдэргэ тарҕатыыга туһалыыр.

Киһи айылҕа иһигэр үөскүүрүнэн, “Айылҕа оҕото” буоларынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн уларыйыыны үөскэтэр тутулугу куруук тутуһа сырыттаҕына эрэ олоҕо табыллар. Хайа эрэ диэки халыйан барыы олоххо табыллыбат, ол диэки аһара барыыны үөскэтэн кэбистэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрин үөскэтэн омук олоҕор улахан уларыйыыга тириэрдэр.

Дьон бэйэлэригэр үчүгэйи оҥостунар санаалара элбэҕиттэн үгүс-түк үчүгэй диэки халыйыыны оҥороннор үчүгэйтэн үчүгэйи үөскэтэн баран, өссө салҕааннар кэрэ буолуу кэлэрин оҥостоллор. Кэрэ буолуу диэн киһи тас көрүҥүн быһаарыы буолар. Киэргэммит киһи кэрэ курдук көстөрүн туһана сатыыллар. Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьарга тиийэр уонна атын куһаҕаннары туоратар, симэ-литэр өйгө-санааҕа киирэн хаалара кэрээнтэн тахсыы диэн өй-санаа улахан халыйыытын үөскэтэриттэн биллэр.

Кэрэ киһи атыттары, куһаҕаннары симэлитэ, суох оҥоро сатыыр өйүн-санаатын уларыйыыта саха тылынан кэрээнтэн тахсыы диэн этиллэр. Ол аата, кэрэ киһи дьон хаһан да оҥорбот ыар, ынырык быһыыларын оҥорон кэбиһиигэ тиийэн хаалыан сөп. Немец фашистара араас элбэх саҥаны айыылары оҥорон атыттары суох оҥоро, симэлитэ сатаабыттара ону быһааран биэрии буолар.

Таҥара үөрэҕэ өйү-санааны саҥаны айыыны, уратыны, урут суоҕу оҥорон киллэрэн сайыннарар, тупсарар аналлаах. Ол иһин, сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аан бастаан туттуллар.

Саҥаны билии, айыыны оҥоруу эрэйдээх, ыл да кыалла, табылла охсубат уустук быһыы буолар. Ону тэҥэ, саҥаны айыыны оҥоруу үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара оҥоруох иннинэ биллибэтэ эбиллэн ордук уустугурдар. Саҥаны айыы үчүгэй, ол аата олоххо туһалаах буолан таҕыстаҕына үрүҥ айыы диэн ааттанар уонна эдэр-дэр, кэлэр көлүөнэлэр тутталларыгар аналланар.

Дьон бары хара айыыны умнан, хаалларан иһэллэрэ хара диэн сирэр, хараардар ааты иҥэриинэн ситиһиллэр. Киһи оҥоро сатыыр саҥаны айыыта туга эмэтэ табыллыбата, сатаммата даҕаны куһаҕаҥҥа кубулуйан хааларын, быраҕылларын бэйэлэрэ айыыны оҥорон боруобалаан көрбөтөх дьон билбэттэр. Ол билбэттэригэр балыттаран саҥаны айыыны оҥоруу “үчүгэй” эрэ буолар диэн сыыһа санааҕа киирэн “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэ сылдьаллар.

Кумааҕыны эрэ бэрийэр, марайдыыр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар айыыны оҥоруу ити уратытын билбэттэриттэн “айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа, албын сектаны айан оҥорон үлэһит сахалары барыларын албынныы сатыыллар.

Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ икки өрүттээх тутулугу тутуһан сайыннахтарына эрэ омук олоҕо табыллан, хайа да өттүгэр халыйан хаалбакка туруктаах сайдыыны ситиһэрэ кыаллар.

Икки өрүттэн хайа эрэ диэки халыйан барыы атын өрүтү мөлтөтөн, суох курдук оҥорон кэбиһиэн сөп. Дьон өйө-санаата таҥара үөрэҕин диэки халыйан аһара барыыта омук былыргы олоҕун умнан, саҥа омук буолан тахсарыгар тириэрдиэн сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ саҥа, урут суох “устуоруйа” диэн тылы булан туһанан сахалар олохторун былыргы остуоруйаларын умналларын үөскэтэ сатыыллара сайдыыны ситиһии буолбатах, саха омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэ сатааһын буо-лар. Былыргы кэмнэргэ олорбут олоҕун, остуоруйаларын умнубут омук уларыйан, атын ааттанан хаалыыга тиийиэн сөбүн оннооҕор арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр билэн сэрэтэллэрин бу дьон билбэттэр.

Итэҕэл үрүҥ айыы диэн өрүтэ аһара барыыта омук бэйэтин билинэр кэмэ кэлэригэр улаатан хаалыан сөп. Бу өрүт аһара барыыта былыргылар диэки төннүүнү үөскэттэҕинэ омук атыттартан хаалан хаалыыта үөскээн тахсара туоратыыга түбэһэригэр тириэрдэр.

Омук туоратыыга түбэһэрэ диэн оҕолор, эдэрдэр төрөөбүт тылларын үөрэппэт, билбэт буолан иһиилэриттэн саҕаланар. Эдэрдэр төрөөбүт тылларын үөрэтэр санаалара улаатара сайдыыны ситиһэн иһииттэн уонна атыттартан, сайдыылаахтартан арахсан хаалбаттан быһаччы тутуллар. Аһара баран былыргылар диэки төннүү оҕолор, эдэрдэр сөбүлээбэт, тылларын үөрэппэт буолууларын үөскэтэр.

Олоххо итэҕэл бу икки өрүттэрин сөбүлэһиилэрэ, аһара барбакка тэҥнэһиини тутуһа сылдьыылара икки ардыларыгар үөскүүр үһүс өрүтү булан туһана сырыттахха ситиһиллэр кыахтанар. Ол аата, туохха барытыгар үһүс өрүтү буллахха эрэ сөбүлэһии үөскээн, сөп түбэһии табыллан сайдыыны ситиһии кыаллар.

Сахалар “Аһара барыма” диэн үөрэхтэрэ олоххо үһүс өрүтү булан ылан туһаныыга туһалыыр. Икки өрүттэн хайалара эрэ аһара бардаҕына, атын өрүтэ симэлийбит, суох курдук буолан хааллаҕына өрүттэр солбуйсан биэрэр кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ быһаарыллар.

Омукка аһара баран сайдыыны ситиһии, элбэх уларыйыылары, саҥа тыллары киллэрии атын омукка уларыйан хаалыыны аҕалыан сөп. Маннык уларыйыы үөскээбэтин туһугар итэҕэл иккис өрүтэ, былыргылар билиилэриттэн үчүгэйдэрин талан ылан туһана сылдьыыны үөскэтэрэ эрэ туһалыыр. Саҥаны, сайдыыны омук олоҕор киллэрии уонна былыргылар билиилэрин туһана сылдьыы икки ардыларыгар сөп түбэһии үһүс өрүтү үөскэтэрин булан ылан туһана сырыттахха эрэ омук уларыйан хаалбакка үйэтэ уһуур кыахтанар.

Билигин сайдыыны ситиһии суолугар киирэн сылдьар саха омукка маннык балаһыанньа үөскээн турар. Сайдыыны ситиһии икки өрүттэриттэн ортотун булан ылан туһаннахха эрэ омук атын омукка уларыйан хаалбата ситиһиллэр кыахтанар. Ол иһин, саха тылын харыстааһын туһунан мин оҥорбут барылбын ылыннахха сайдыыны ситиһии сөптөөх суолунан баран иһэрэ табыллыа этэ. (15,61).

Онон итэҕэл үөрэҕэр сөбүлэһиини үөскэтэр үһүс өрүтү булан ылан тутуһа сылдьыы омук уһун үйэни ситиһэрин үөскэтэр.

ҮРҮҤҮ ХАРА ДИИР

Айылҕа киһиэхэ оҥорор уларыйа сылдьар дьайыыларыттан икки өрүттээх буолуу үөскээн тахсан иһэр. Сахалар ону быһааран “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини оҥорон олохторугар туһаналлар.

Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа кэмнэрэ кэлэ-кэлэ солбуйсан, уларыйан биэрэллэрэ дьоҥҥо үчүгэй уонна куһаҕан диэн тус-туспа арахсыыны, икки өрүтү үөскэтэн өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрбит:

I. Сырдык буолуута үрүҥ дьүһүнү үөскэтэр. Ону тэҥэ, сырдык, үрүҥ дьүһүн киһи хараҕа көрөрүн тупсарарынан киһиэхэ үчүгэй буолууну үөскэтэн, ону бэлиэтииргэ аналлаах эбиискэ өйдөбүллэммит. Ол иһин, үрүҥ дьүһүн үчүгэйи бэлиэтииргэ анаан туттуллар.

II. Хара, хараҥа хаһан баҕарар куһаҕан. Бу куһаҕан киһи хараҥа буоллаҕына хараҕа көрөрө мөлтүүрүттэн, ыыра кыччыырыттан быһаччы сибээстээх. Ол иһин, хара дьүһүн киһиэхэ куһаҕан буолуутун бэлиэтииргэ туттуллар. Хара диэн сирэн ааттааһын хараардары, хоруотууру, куһаҕанын биллэрэргэ аналланан олор аҕыйыылларын үөскэтэрин таҥара үөрэҕэ туһанар.

Бу икки утарыта суолталаах өйдөбүллэри айылҕа бэйэтэ үөскэтэриттэн хаһан да уларыйбаттар уонна суох буолбаттар, киһиэхэ дьайыыны оҥоруулара куруук баар буола турар. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскүүр тэҥнэһиини, сөп түбэһиини, сөбүлэһиини үөскэтэр үһүс өрүтү сахалар быһааран сиэр диэн ааттаабыттар уонна былыргы кэмнэртэн үгэс оҥостон олохторугар туһана сылдьаллар.

Сиэр диэн дьүһүн үрүҥ уонна хара дьүһүннэр бииргэ холбуу булкуллубуттарыттан үөскээбит. Ол иһин, үрүҥү уонна хараны тэҥнээн туһаныыга аналланан олоххо киирэн сылдьар.

Туохха барытыгар сиэри тутуһа сылдьыы икки өрүттэн хайа да өрүтүн диэки халыйан, аһара баран хаалыыны суох оҥорор аналлаах. Сахалар хайа да өрүт диэки аһара халыйан барбат туһугар бары сиэр ханна баарын быһааран олохторугар тутуһа сылдьаллар.

Дьон тугу барытын биирдик өйдөөн, биир тылы булуналлара олус уустук, хаһан ситиһиллэрэ биллибэт. Ол курдук, киһи баҕа санаатын уратыларыттан тутулуктанан тугу үчүгэй эбэтэр, тугу куһаҕан диэн этэрэ тус-туспа буолан тахсан иһэллэрэ хаһан даҕаны суох буолбат. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүттэр өйдөрө-санаалара тус-туспа арахсыылара букатын улаатыыта уонна эйэлэһиини үөскэтэн туһаныы кыаллыбат кэмэ кэлиитэ “Үрүҥү хара диир” диэн этиинэн бэриллэн арахсыы буолбутун биллэрэр. Ол аата, икки өрүттэр өй-дөспөт буолуулара аһара улаатан утарыта быһаарыыны ылынан иһэллэригэр тиийэн хааллаҕына дьон өйүгэр-санаатыгар утарыта турууну, сэриини үөскэтэр кэмнэрэ кэлбитэ биллэн тахсар.

Икки өрүттэн хайалара эрэ аһара баран, “үчүгэйи” былдьаан ылыыта атынын баһыйан бардаҕына өйдөспөт буолуу эмиэ улаатан мөлтөҕү, кыамматы суох оҥоро сатааһыны үөскэтиэн сөп. “Үчүгэй” диэн ааттаммыт аһара арбааһынтан кэрэ диэҥҥэ кубулуйан хаалара кэрээнтэн тахсыыга тириэрдиэн сөп. Ону тэҥэ, “Абааһыга дылы арбаама” диэн этии хайҕааһын, арбааһын аһара барыыта үчүгэй диэн ааттаммыт куһаҕаҥҥа кубулуйарын үөскэтиэн сөп.

Икки өрүттэр утарыта туруулара аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн этиигэ тиийдэҕинэ улахан сэриигэ тириэрдэрин холобурун Россия уонна Украина 2022 сыллаахтан сэриилэһэ сылдьалларыттан булан ылан быһаарыы оҥоруохха сөп.

1991 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуус үрэллиитигэр Россия уонна Украина тус-туспа дойдулар буолууну ситиспиттэрин ООН диэн Аан дойду тэрилтэтэ кыраныыссаларын барытын билиммитэ. Сир баайын элбэхтик атыылыыр Россия түргэнник байыыны ситиһэн улуутумсуйара улаатан атыттары, кыралары хаттаан баһылыыр санаата киирбитэ. Бу баҕа санаа улаатыытын былыргы кэмнэртэн улуу омук буола сатыыр, атыттары баһылыыр санаалара аһара ыытан кэбиспитэ.

2014 сыллаахтан баһылыыр былааһы ылбыт украинецтар урукку батталтан, “хохол” диэн ааттаан үөҕэллэриттэн босхоломмут Украинаны Европа диэки салайбыттара. Россия урукку бас билиитин саҥалыы баһылаары бары күүстэрин уурбута. Бу уһун үйэлэрдээх батталтан босхолонор санааламмыт украинецтар олох бары көрүҥнэригэр Россияттан туспа арахсан Европа дойдуларын диэки бара сатааһыннарын үөскэппитэ. Крымы уонна Донбасс сороҕун былдьаан ылыылара тус-туспа хайысхаламмыт икки өрүттэр өйдөрө-санаалара утарыта турууга кубулуйарыгар тириэрдибитэ.

Арҕааҥҥы сайдыылаах омуктар көмөлөрүнэн армиятын саҥалыы тэрийбит Украина Россия 2022 сыллаахха олунньу 24 күнүгэр соһуччу сэриинэн саба түһүүтүн тулуйан, төттөрү охсору ситиспитэ. Кэлэр сылларга Украина сэриигэ кыаттаран иһэриттэн элбэх сирдэрин былдьаппат туһугар кыһанара эрэйиллэр буолла.

Бу СВО хайдах баран иһэринэн Аан дойду олоҕор икки өрүттээх уларыйыы тахсыан сөбө быһаарыллар кыахтанна:

1. Сэриигэ Россия кыайыыны ситистэҕинэ улуутумсуйар санаата аһара барарыттан ханна эрэ саҥа сэриини саҕалаан барыһы киллэринэр кыахтанан хаалыан сөбө сэрии тэнийэн иһэрин үөскэтиэн сөп.

2. Бу сэрии кыаттарыынан бүтэр түмүгэ Россия дьонун сэриитимсийбит, улуутуйбут санааларын аҕыйатыа этэ диэн баҕа санаа үтүө санаалаахтарга баар буолла. Бу баҕа санааны бары кэриэтэ сайдыылаах дьон туһанан араас санкциялары киллэрэн Россия сэрии сэбин оҥосторун, атыттары сэриилиэн сөбүн хааччахтыы сатыыллар.

“Үрүҥү хара диир” диэн өс хоһооно икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсыбыт утарыта туруу эйэлэспэт буолууга тиийбитин дьон өйүгэр-санаатыгар тириэрдэр. (14,65).

Сахалар “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи таҥара үөрэҕэр киллэрэн улаатан иһэр оҕолору үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран таба туһанарга үөрэтэллэр. “Үрүҥү хараны араарбат” диэн этиилэрэ киһи өйө-санаата ситэ сайдыбатаҕын, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныыга хайа эрэ өттүгэр улаханнык халыйан хаалбытын билиммэккэ сылдьарын биллэрэр.

Икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсар өйдөспөт буо-лууну, тус-туспа быһаарыылары ылыныыны аһара ыыппакка, “Үрүҥү хара диир” диэн этиигэ тириэрдибэт туһугар дьон эрдэттэн кыһаныахтара этэ. Ол иһин, аһара барыы үөскүү илигинэ үһүс өрүтү булан эйэлэһиини үөскэтии эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Үрүҥ уонна хара диэн былыргы кэмнэргэ айылҕа туттулуктарыттан үөскээн олоххо киирэн сылдьар быһаарыылар икки ардыларыгар сиэр диэн үһүс өрүтү үөскэтэр өйдөбүлү сахалар туһаналлар. Икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар үөскүүр сиэр тэҥнэһиини, сөп түбэһиини быһаарар суолталаах уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн үһүс өрүтү үөскэтэн олоххо киллэрэр.

Дьон өйө-санаата тупсан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһар буолан истэхтэринэ үрүҥҥэ уонна хараҕа арахсыы сымнаан, мөлтөөн иһэр. Ол барыта дьон үрүҥ уонна хара солбуйсан биэрэр кэмнэрэ кэлэн хааларын билэн тус-туспа көрдөбүллэрин сымнатан, кыччатан биэрэллэриттэн тутулуктанан эйэлэһии үөскүүр.

Икки өрүттэр хайаларын да диэки аһара баран хаалбакка, бииргэ тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ тэҥнэһиини тутуһан сырыттахтарына эйэлэһиини ситиһэр кыахтара биллэрдик улаатар.

Икки аҥы өрүттэргэ арахсыы билигин сымнаан уҥа уонна хаҥас диэҥҥэ тиийэн сылдьарын туһаныы эрэйиллэр. Сахалар эр киһи уонна дьахтар диэн дьон икки өрүттэрин арахсыыларын аныгы сайдыылаах таһымҥа тириэрдибиттэрэ олус ырааппытын дьиэ иһин уҥа уонна хаҥас диэн тус-туспа араараллара олохсуйан сылдьара биллэрэр.

Дьиэ уҥа өттүгэр эр дьон сылдьар буоллахтарына, хаҥас өрүт дьахталлар өрүттэрэ буолар. Ол аата, сахалар икки өрүттэр арахсыыларын былыргы кэмнэртэн үөрэтэн билэн, саамай сымныыр, уҥа уонна хаҥас диэн арахсар кэмигэр киллэрэн туһаналлар.

Аныгы кэмҥэ үрдүкү мунньахтарга, парламеннарга депутаттар тус-туспа бөлөхтөргө арахсыылара уҥа уонна хаҥас өрүттэр диэн икки аҥы ааттаналлар. Онтон бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, орто-лоругар центристэр диэн ортоку өрүтү тутуһааччылар үлэлииллэр.

Онон тус-туспа көрдөбүллэри тутуһа сылдьар икки өрүттэр икки ардыларыгар утарыта турууну аһара ыытан улаатыннарбакка эйэлэһиини үөскэтэн, тэҥнэһиини тутуһа сылдьыы үһүс өрүтүн булан өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон туһаналлара эрэйиллэр.

АҺАРА БАРЫМА

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспа өрүттэри үөскэтэн сайдыыны атын-атыннык ситиһэн иһэллэриттэн тэҥнээн биэриини туһана сылдьыы хайаан да эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Ол курдук, оҕо этэ-сиинэ улаатыыта, ситиитэ айылҕата биэрбититтэн түргэтиир кыаҕа суох, онтон өйө-санаата сайдыыта аһара барыыта үөскээн тахсара хааччахтаннаҕына табыллар. Ону тэҥэ, өй-санаа сайдыыта хаһан баҕарар аһара бара сатыыра быһаарыллан таҥара үөрэҕэр киллэриллэн сиэр уонна киһи быһыыта диэн аналлаах хааччахтар туттуллаллар.

Сайдыыны ситиһии бу уратытын сахалыы таҥара үөрэҕэ быһааран сиэр диэн аналлаах хааччаҕы олохтоон уонна өйө-санаата аһара бара сатыырын “Аһара барыма” диэн үөрэҕи туһанан тохтото сылдьар. Киһи санаата аһара бардаҕына оҥорор быһыыта эмиэ киһи быһыытын аһара барара үөскээн тахсар. “Аһара барыма” диэн хааччах киһи санаата уонна оҥорор быһыыта аһара баралларын тохтотон киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэргэ туһалыыр. Киһи быһыытын тутуһа сылдьыы эрэ киһи быһыылаах буолууга тириэрдэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ сиэр диэн өй-санаа уонна киһи быһыыта диэн оҥорор быһыы хааччахтарын үөскэтэн киһи аһара туттунарын суох оҥорон киһи быһыылаах буолууну олоххо киллэрбитин бары туһаналлар. Киһи быһыылаах буолууну олоххо киллэрэр хааччахтары “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини тутуһуу үөскэтэрин сахалар олус былыргы кэмнэргэ арааран билэн таҥара үөрэҕэр киллэрбиттэр.

Сахалар олохторун үөрэҕэр “Аһара барыма” диэн этиини куруук туһаналлар. Бу этии киһи тугу барытын оҥороругар күүһүн таба туһаммакка аһара туттунан кэбистэҕинэ үчүгэй да буолуон сөптөөҕү куһаҕаҥҥа кубулутарыттан тутулуктанан үөскээбит.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу айылҕаҕа туох барыта тутуһан үөскүүрүнэн хайа эрэ өрүтэ аһара барыыта улахан халы-йыыны таһаарарынан уларыйыы, икки өрүт солбуйсан биэриилэрэ үөскээн тахсарыгар тириэрдэн иһэр. Ол курдук, оҕо өйө-санаата сай-дан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар буола илигинэ оҥорор быһыылара сыыһа-халты буолан тахсаллара уонна аһара туттунара элбээн хаалалларыттан аналлаах хааччахтары тутустаҕына эрэ киһи буолууну ситиһэр кыахтанар.

Айылҕаҕа үөскээн тахсар икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэн иһэллэр. Онтон киһи оҥорор быһыыларыттан үөскүүр үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар өй-санаа уларыйдаҕына солбуйсан биэрэллэр. Икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ үөскээтэҕинэ субу кэмҥэ “үчүгэй” диэн ааттана сылдьыбыт, аны куһаҕаҥҥа кубулуйара тиийэн кэлэн тосту уларыйыыга тириэрдэрэ уустуктары үөскэтэр.

Биһиги көлүөнэ дьон “үчүгэй” диэн ааттана сылдьыбыт уларыйан куһаҕан буолан хааларын чахчытын биллибит. Сэбиэскэй былаас саҕана маанылана сылдьыбыт дьадаҥылар билигин ырыынак кэмигэр куһаҕаҥҥа кубулуйан хааллылар. Ол курдук, байыыны ситиһэ сатаа-һын дьон баҕа санааларыгар сөп түбэһэринэн, бу кэмҥэ үлэни үлэлээһини тупсарыы уонна сайыннарыы табыллар кэмэ кэллэ.

Икки өрүттэр икки ардыларыгар аһара барыы үөскээтэҕинэ аны тэҥнэһиини оҥоруу кыаллыбат кэмэ кэлэн хаалыан сөп. Ол курдук, хайҕааһын уонна арбааһын кыра ычалаах киһи өйүн-санаатын букатын даҕаны аһара ыытан кэбиһэн “Абааһыны арбаама” диэн этиигэ тириэрдэрэ быһаарыллан өс хоһооно буолбут.

Сахалар оҕону кыра эрдэҕиттэн “Аһара барыма” диэн этэн үөрэтэллэр. Бу үөрэх аһара ытаама диэн этииттэн саҕаланан баран атын туохха барытыгар дьайыыта тиийдэҕинэ табыллар. Оҕо аһара туттунара элбэхтик хайҕааһынтан, арбааһынтан уонна киһиргэтииттэн үөс-кээн тахсыан сөп. Ол курдук, аһара туттунуу оҥорор быһыы сыыһа-халты буолан хааларыгар тириэрдэн кэбиһэрэ сэрэхтээх буолуу улаатарын эрэйэр. “Туох барыта ортотунан буолуохтаах” диэн үөрэх икки өрүттэр хайалара да атынын аһара баһыйан барбаттарын үөскэтэр аналлаах. Бу үөрэх салгыы сайдан “Туох барыта үһүстээх” диэн үөрэҕи үөскэппитин сахалар олоххо киллэрэн туһана сылдьаллар.

Суоппар аһара барыыта диэн бэйэтин кыаҕын таһынан түргэнник айаннааһына буолар. Өйө-санаата ханнык да хааччаҕы билиммэт буолууга үөрэтиллибит, атаахтык иитиллэн көҥүлүнэн бара сылдьыыга үөрэммит эдэр киһи кыахтаах массыынанан түргэнник, атыттары куотан айанныы сатыыра үгүстүк бэлиэтэнэр.

Ыаллар биир эмэ оҕолорун атаахтатан, көҥүлүнэн ыытан иитэллэриттэн Россияҕа массыына абаарыйалара аҕыйаабаттар. Массыынанан айаннааһын икки өрүттэрэ манныктар:

1. Суоппар бэйэтин кыаҕын билинэн айаннааһына.

2. Суол усулуобуйатын таба учуоттаан айанныыра.

Бу икки өрүттэр уратыларын арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Киһи бэйэтин кыаҕа, оҥорор хамсаныыларын түргэнэ этин-сиинин уонна өйүн-санаатын туругуттан тутулуктанар. Ыалдьыбыт уонна аанньа утуйбатах киһи барыта-бары мөлтүүрүттэн түргэнник айанныыр тэриллэри салайара бытааран хаалара сыыһа туттунууну оҥорон кэбиһэрин үөскэтэн абаарыйаҕа тириэрдиэн сөп.

Киһи майгынын уратылара оҥорор быһыытыгар улахан дьайыылаахтар. Ол курдук, ыксыыра, киһиргэһэ, дэбдэйэрэ киирэн хаалбыт киһи аһара туттунан кэбиһэрэ элбиэн сөп.

2. Суол усулуобуйатын таба сыаналаан айаннааһыны үлэҕэ элбэхтик уопутурбут суоппар куруук оҥоро сылдьар. Сахалар көрсүө, сэмэй буол диэн үөрэхтэрин туһаныы суоппардыырга ордук табыллар. Бу үөрэҕи тутуһа сылдьыы абаарыйаҕа түбэһиини аҕыйатан көмөлөһөр. Сахалар көрсүө, сэмэй буолууну сөбүлүүллэр, оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр. Көрсүө, сэмэй киһи оҥорор быһыытын барыларын аһара барбаттарын ситиһэр кыахтанар.

Аһара туттунан кэбиһии диэн дьоҥҥо барыларыгар тиийэн кэлиэн сөптөөх куһаҕаҥҥа тириэрдэр быһыы буолар. Тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах киһи туохха барытыгар аһара бара сылдьарыттан сыыһа туттунара элбээн хаалар. Ол курдук, кыыһыра түстэр эрэ чааскыны элитэн кэбиһэр киһи үчүгэйи оҥороро аҕыйаан хаалыан сөп. (16,69).

Онон киһи быһыытын аһара барбатах быһыы таба буолан тахсара элбэҕинэн дьоҥҥо туһаны оҥорор кыахтанарын сахалар туһаналлар.

ӨЙ-САНАА ҮӨРЭҔИН БУККУЙУУЛАР

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ буолар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ диэн олус былыргы кэмнэртэн олох үөрэҕиттэн хомуллан, таҥыллан үөскээбит үөрэх буолар. Бу үөрэх олоххо саҥаны, урукку кэмҥэ суоҕу киллэрэр аналлаах буолан олус уһун үйэлээх сахалар олохторун уопутунан, үлэлэринэн өр сылларга бэрэбиэркэлэнэн, боруобалаан көрөн табатын, кырдьыктааҕын быһаарбыт үөрэхтэрэ буолан олох ыараабыт, буккуллубут кэмигэр туттуллара эрэйиллэр.

Сахалар таҥара үөрэҕин олоххо киллэриини олус былыргы кэмнэргэ Индия сирдэригэр олоро сылдьан саҕалаабыттар. Ол кэмҥэ үөскээбит джайнизм таҥара үөрэҕэ билигин да баар. Таҥара үөрэҕэ сайдан испитин бэлиэтинэн сахаларга Үрүҥ Аар тойон таҥара баара буолар. Бу бастакы киһи таҥара хаһан үөскээбитэ өссө быһаарылла илик эрээри, сахалар арийдары кытта бииргэ олоро сылдьыбыт кэмнэригэр буолуон сөбө аатыттан быһаарыллан биллэр.

Индия сирдэриттэн хоту диэки көһөн иһэн Тибеккэ уонна Кытай хоту өттүгэр сахалар олохтоох омуктары кытта холбоһон сайдыыны ситиспиттэр. Бу кэмҥэ саҥа таҥара үөрэҕин, улахан киһи таҥараны, Будданы үөскэтэн олоххо киллэрэн онно хаалларбыттар.

Хотугу Кытай сирдэригэр саҥа үөскээбит хууннар киһи таҥара үөрэҕин Европаҕа тириэрдибиттэр. Бу кэмҥэ таҥара үөрэҕэ өссө сайдан, тупсан, еврейдэр үөрэхтэрин кытта холбоһон Христос таҥараны үөскэппитин үгүстэр билигин туһана сылдьаллар.

Сайдан иһии бу таһымнарын ситиһии уонна таҥара үөрэҕэ салгыы туттуллан иһиитэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар үчүгэй киһи буолууну ситиһиитигэр сөп түбэһэрэ сахалыы таҥара үөрэҕэ табатын уонна уларыйан иһэр олох көрдөбүллэригэр сөп түбэһэрин биллэрэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ олоххо киирбит бу уларыйыылары табатык, өйгө-санааҕа сөп түбэһэринэн быһаарар уонна барыларын холбуу туһана сылдьар. Ол курдук, Христос таҥара үөрэҕэ киһи өйө-санаата үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы арахсыытын быһааран икки тыһыынча сыллаахтан туһаммыттарын сахалар былыр үйэҕэ үс дойдуну олохтоон олоххо киллэрэн туһана сылдьыбыттар.

Улахан таҥара үөрэхтэрэ салайааччылар уонна таҥара дьиэтин бас билиитигэр киирэн хааланнар диктатуралары үөскэтэн сылдьаллара сайдан, тупсан иһэллэрин хааччахтыыр. Кинилэр өй-санаа үөрэҕин бэйэлэрин тустарыгар, байыыны ситиһэллэригэр уонна салайыыттан туоратыллан хаалбат туһугар туһаналлар. Бу сыалларын ситиһээри араас саҥаны, урукку кэмҥэ суоҕу булан туһана сатыыллар.

Өй-санаа сайдан иһэр уратылара үлэни оҥорууттан үөскүүллэрин салайааччылар олохторугар туһаммат буолан билбэттэрин арҕааҥҥы таҥара үөрэхтэригэр араас өйтөн булуулар бааллара биллэрэллэр:

1. Ырай диэн ааттаах сымыйа, албын дойдуну айаннар дьону өлбүттэрин кэнниттэн үчүгэй, сынньалаҥ, баҕа санаа курдук олоххо дьэ олоруоххут диэн албыннааһыны туһаналлар.

2. Аад диэн ааттаах бары куһаҕаннар мунньуллар дойдуларын айан дьону олорунан куттуу сатааһын олохсуйуута.

3. Сахалар “Туох барыта үһүстээх” диэн өй-санаа табатын булан туһанар этиилэрин, айылҕаҕа үөскээн иһэр икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһиини үөскэтэр үһүс өрүтүн булууну буккуйан Святая Троица диэн ааттаан атыҥҥа туһана сылдьаллар.

4. Арҕааҥҥы таҥара үөрэхтэрэ “Сначало было слово” диэн этэн итэҕэйэр дьону салайааччылар тугу баҕарар этиилэрин толорууга ыҥыраллара таҥара үөрэҕин диктатуратын үөскэтэн сылдьар.

Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан сайдан иһэр. Ол иһин, киһи тугу оҥорбута барыта икки өрүттэнэн, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара салҕанан иһэр. Киһи бэйэтигэр туһаны оҥорору, барыһы биэрэри “үчүгэй” диэн ааттыыр, онтон тугу сөбүлээбэтэҕин, ыараханын барытын куһаҕан диэн быһаарар. Киһи оҥорор быһыыта барыта икки өрүккэ арахсан иһэрэ хаһан да суох буолбата өй-санаа икки өрүтүттэн тутуллан кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэриттэн тутулуктаах. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии, сөбүлэһии үһүс өрүтэ үөскээн тахсарын сахалар быһааран “Туох барыта үһүстээх” диэн үөрэҕи олохтоон туһаналлар.

“Туох барыта үһүстээх” диэн өй-санаа үөрэҕин тутаах быһаарыыта сахаларга хаһан үөскээбитэ өссө биллибэт. Бу быһаарыыны сахалар үлэни табатык уонна сөптөөхтүк оҥорууну баһылаан бараннар олоххо киллэрбиттэрэ “Нэми билэн туттунуу” үөрэҕэ баарыттан биллэр.

Үлэни оҥоруу сайдан, тупсан иһиитэ тугу барытын табатык, сөп-төөхтүк оҥорууну олоххо киллэрбитэ. Дьон тугу барытын табатык оҥоро сатыырга дьулуһар санаалара улаатан таба таҥараны үөскэтэн туһаммыттара. Туох барыта сөп түбэһиитэ, табыллыыта үөскээн тахсара икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар баар буоларын сахалар быһааран “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппиттэр.

Үлэни оҥорууттан сахалар үөскэппит “Туох барыта үһүстээх” диэн таҥара үөрэҕин быһаарыыта хууннар Европаҕа тириэрдибиттэрин кэнниттэн анараа үөрэхтээхтэргэ, үлэни хайдах оҥорууну билбэт салайааччыларга таба өйдөммөккө эрэй бөҕөнү үөскэппит. Онно таҥара үөрэҕин салайааччылар бас билиилэригэр ыланнар уонна үлэни оҥоруу сөп түбэһиини үөскэттэҕинэ табылларын билбэттэриттэн буккуллууга киирбиттэрэ билигин христианскай таҥара үөрэҕэр туттуллар Троица диэн быһаарыыны үөскэппиттэриттэн уонна туһана сылдьалларыттан биллэн, бу үөрэх сымыйата арыллан тахсар.

Арҕааҥҥы таҥара үөрэхтэрэ сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ киһи үс куттаах диэн этэрин уонна сахалар “Туох барыта үһүстээх” диэн этиилэрин холбуу буккуйан туһана сатааннар таҥара бэйэтэ үс өрүттээх диэн өйдөбүлү эбии үөскэтэн Троицаны айан таһаараннар итэҕэйэр дьону албынныы сылдьаллара быһаарыллар кыахтанна.

Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит христианскай, православнай таҥара үөрэхтэригэр “День Святой Троицы” диэн аналлаах күнү, бырааһынньыгы христианскай таҥара дьиэтигэр Пасха кэнниттэн 57 күнүгэр, онтон православнай таҥара дьиэтигэр 50 хонугар бэлиэтииллэр. Пасха күнэ бастакы күнүнэн ааҕыллар.

Троица диэн таҥараны бэйэтин ааттыы сылдьаллар. Бу быһаарыыны таҥара бэйэтэ үс өрүттээх диэн өйдөбүлү туһанан үөскэппиттэр уонна Христос үөрэҕинэн тупсубут “Новай Заветка” суруйан олоххо киллэрбиттэр. “Ветхай Заветка” бу туһунан туох да суруйуу суох эбит.

Таҥара биир буолан баран үс өрүттээх көрүҥнээҕин быһаара сатаан “Троица” диэн өйдөбүлү үөскэтэн туһаналлар:

а. Аҕа таҥара.

б. Уол таҥара.

в. Святой Дух.

Бу үс тус-туспа таҥаралар биир таҥара үс өрүттээҕин биллэрэллэр диэн этэллэр. Бу быһаарыыны ылыналларыгар маннык холобуру туһаммыттар. Уоттан сырдык үөскээн тахсар, ол аата уот уонна сырдык бииргэ сылдьаллар. Аҕаны кытта уола бииргэ үөскээн тахсаллар. Троица үөрэҕин аан маҥнай Феофил Антиохтийскай диэн таҥара үөрэхтээҕэ иккис үйэҕэ олоххо киллэрбит.

Онон арҕааҥҥы таҥара үөрэхтэригэр салайааччылар өйтөн булан оҥорон киллэриилэрэ баалларыттан сахалыы таҥара үөрэҕэ табата, олох үөрэҕэр сөп түбэһэрэ быһаарыллан тахсар.

ДЬОН ЭТЭРИНЭН СЫЛДЬЫМА

Бары үчүгэй санаалардаах буолуохпутун баҕарабыт. Киһи барыта бэйэтигэр “үчүгэйи” баҕара саныырынан үчүгэй санаата элбиирэ үөскүүр. Ол иһин киһи олоҕун устата бэйэтин “үчүгэйэ” эбиллэн иһэрэ омук үйэтэ уһаан мөлтөөһүн кэмигэр киирдэҕинэ үчүгэйдэрин аһара элбэтэн кэбиһэрэ үөскээн атыттары аннынан саныыра улаатар.

Айылҕаҕа дьон ахсааннара элбээннэр атыттары кытта куруук алтыһыы олоххо киирэн сылдьар. Дьон арыыччалара атыттарга бэйэлэрин үчүгэйдэрин тарҕата сатыыллара элбээн иһэр.

Киһи санаата үчүгэй буоларын туһугар атыттарга үчүгэйи саныыра ордук туһалааҕын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Ол курдук, киһи үчүгэй диэн быһаарара атын киһи үчүгэйиттэн атын, ураты буолан хаалара хаһан баҕарар баар буолар. Киһи бэйэтэ үчүгэй диириттэн атыттарга бэристэҕинэ үчүгэйэ элбээн иһэрин үөскэтэн тарҕатар.

Дьон арааһы барытын этиэхтэрин сөбүн “Дьон саҥата саба тутуллубат” диэн этии быһааран туттулла сылдьар. Бу элбэх этиилэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэл-лэриттэн икки утарыта өрүттэнэн тахсаллара биллэр:

1. Үгүстэр үчүгэйи баҕаран этэ сатыыллар. Арай бу этиилэрэ аан бастаан бэйэлэригэр үчүгэй буолан тахсалларыттан киһи өйө-санаата сайдыбытынан туһанан сиидэлээн, чахчы туһалааҕын быһааран эрэ баран ылынар кыахтаах буолара ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр.

2. Биир эмэ киһи куһаҕан санаата киирдэҕинэ куһаҕаны этэн биэриэн сөп. Ол иһин, бу куһаҕаҥҥа тириэрдэр этиигэ киирэн биэрбэт туһугар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын киһи бэйэтэ арааран билэр буолара хайаан да эрэйиллэр уонна өйө-санаата сайдыбытын, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарын биллэрэр.

Этэр тыл бу икки өрүттэрэ хаһан баҕарар баар буола тураллар. Ол иһин, дьон тугу этэллэрин барыларын истэн, үөрэтэн, үчүгэйин уонна куһаҕанын таба арааран билэн баран, үчүгэйдэрин эрэ талан ылан оҥоруу, туһаныы киһиэхэ туһалаах буолар.

Сахаларга “Дьон этэр тылларын иһит” диэн аналлаах үөрэх баар. Бу үөрэх дьон үчүгэйи тэҥэ, куһаҕаны эмиэ этэллэрин биллэрэрэ киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэрин ирдиир тутаах көрдөбүллээх. Ол курдук, дьон тугу этэллэрин икки өрүттэрин истэн, таба сыаналаан баран үһүс, сөп түбэһии өрүтэ үөскүүрүн булан туһаныыны өйө-санаата сайдыбыт киһи оҥордоҕуна эрэ табыллар. Куһаҕан диэн тугун бэйэтэ арааран билбэт киһи ким эрэ эппитэ диэҥҥэ киирэн биэрэн куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ элбиир буолла.

Этэр тыл өйгө-санааҕа дьайыыта улаханын таҥара үөрэхтэрэ баһылааннар “Сначало было слово” диэн сымыйа этиини оҥорон туһанан итэҕэйэр дьону салайааччылар тугу баҕаралларын этиилэрин толорууга ыҥыраллара диктатуралары үөскэтэн сылдьар.

Дьон тугу этэллэрэ икки өрүттэнэн тахсалларыттан киһи атыттар этэллэрин толороругар бэйэтэ быһааран билинэр үчүгэйин уонна куһаҕанын туһаннаҕына эрэ сыыһаны оҥорумуон сөп. Дьон атыттарга анаан этэллэрин үксүлэрэ бэйэлэригэр туһалаах буолан тахсарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран “Дьон этэригэр киирэн биэримэ”, “Дьон этэринэн сылдьыма” диэн сэрэтэр этиилэри туттаннар тыл уҥуоҕа суоҕун биллэрэллэр. Ол аата, тугу эмэ оҥоруох иннинэ бу этии үчүгэйин, туһалааҕын эбэтэр куһаҕанын, буортуну оҥорорун бэйэ быһааран баран туһалааҕын талан ылан оҥороро табыллар.

Киһи оҥорор быһыыта табыллара, сатанара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын икки ардыларыгар, ортолоругар түбэһэр. Икки өрүттэр икки ардыларыгар ортолоругар үөскээн тахсар үһүс өрүт, сөп түбэһиини, табыллыыны үөскэтэр. Ол аата, олоххо үһүс өрүтү тутуһуу диэн сөп түбэһиини, табыллыыны булан туһаныы ааттанар.

“Киһи этэрин иһит” диэн этии киһи эппитин толорууну ирдээбэт, арай истэн баран бэйэ сыаналаан көрөрүн эрэйэр. Киһи бэйэтэ өйдөөх-санаалаах, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарар буолан, бу этиини дириҥник ырытан үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһааран билэн баран туһалааҕын талан ылан оҥордоҕуна туһаны аҕалынар кыахтанар. Онтон бу этиини ырыппакка, туохха тириэрдэрин таба быһаарбакка эрэ оҥоро оҕустаҕына анараа киһиэхэ быһаччы бас бэриниигэ тиийэрэ тутулуктанан хааларын үөскэтиэн сөп.

“Тыл уҥуоҕа суох” диэн өс хоһооно тыл оҥорор быһыыга ылар оруола кыратын биллэрэр. Ол курдук, тыл дьайыыта оҥорор быһыыга сабыдыалы эрэ үөскэтэриттэн уларыйан хаалара элбиир.

“Дьон этэринэн сылдьыма” диэн этии атын киһи тугу эмэ этэрин тутатына оҥоро охсума диэн быһаччы өйдөбүллээх. Ол аата ким эрэ, тугу эрэ эппитигэр киирэн биэримэ диэн киһини харыстыыр аналлаах этии буолар. Киһи оҥорор быһыытын үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын, туһалааҕын, туһата суоҕун бэйэтэ арааран билэн баран оҥордоҕуна таба буолан тахсарын туһана сылдьара табыллар.

Диктатура тутулуктанан хаалбыт улахан таҥара үөрэхтэрэ “Сначало было слово” диэн этиини туһана сылдьаллара салайааччылар тугу эппиттэригэр итэҕэйээччилэр киирэн биэриилэрин үөскэтэн диктатураҕа тириэрдэр. Бу этии таҥара үөрэхтэрэ тарҕаналларыгар төһө да туһалаабытын иһин, дьон өйдөрүгэр-санааларыгар салайааччылар тугу эппиттэрин толорон бас бэриниигэ киирэллэригэр тириэрдэн кэбиһэр.

“Айыы үөрэҕэ” диэн ааттанар тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна сэбиэскэй былаас учуонайдара була сатаан оҥорбут сымыйа үөрэхтэрэ, секталара “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан куһаҕаны туспа арааран ааттыы сатыыра барыларын албыҥҥа киллэрэр. Ол курдук, айыы диэн саха тыла киһи оҥорор үчүгэй да, куһаҕан да быһыыларын холбуу ылан быһаарара өйгө-санааҕа сөп түбэһэрин суох оҥоро сатыыллар. Киһи үчүгэй санааланнаҕына үчүгэй быһыыны, онтон куһаҕан санаата киирдэҕинэ куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин сахалар былыр үйэҕэ быһааран айыы диэн тыллара икки өрүттээх өйдөбүллэнэн сылдьарын субу кэмҥэ суох оҥоро сатыыр тыл үөрэхтээхтэриттэн харыстааһын ирдэнэр буолла.

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар сэбиэскэй былаас ордон хаалбыт тобохторо буолаллар. Сахалары суох оҥорон сэбиэскэй норуоту үөскэтиигэ кыахтара баарынан үлэлээбиттэрин билигин даҕаны салҕаан иһэллэрэ хомолтолоох. Ол аата, дьадаҥылар үөскэппит былаастара “айыы үчүгэй” диэн этэр сыыһатын үтүктэн өй-санаа үөрэҕин буккуллууга тириэрдэн сылдьаллар. Ону тэҥэ, бу сымыйаларынан оҕолор саҥаны айыыны оҥороору элбэхтик сыыһа-халты туттуналларын үөскэттилэр.

Онон дьон этэр тыллара икки өрүттэнэн тахсалларыттан киһи өйүн-санаатын бэйэтэ сайыннаран, үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, сөп түбэһии үһүс өрүтүн булан туһана сылдьара табыллар.

ИТИИ уонна ТЫМНЫЫ ДЬАЙЫЫЛАРА

Айылҕаҕа күнүс уонна түүн, сайын уонна кыһын хардары-таары солбуйсан кэлэн иһиилэрэ киһиэхэ итии уонна тымныы дьайыыларын икки өрүттэрин үөскэтэрин тулуйа үөрэннэҕинэ, табан туһаннаҕына, этин-сиинин дьарыктыы сырыттаҕына олоҕо табыллар. Бу дьайыылар солбуйсан биэриилэрэ киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар утарыта хайысхалаах, икки өрүттээх хамсааһыннары үөскэтэннэр тулуурун, туттунар күүһүн тохтоппокко эрэ салгыы эрчийэригэр, дьарыктыы сылдьарыгар туһаны оҥороллор:

1. Итии дьайыытыттан киһи тириитин капиллярдара аһыллан биэрэннэр көлөһүнүн кытта этигэр-сииригэр мунньуллар араас кирдэри, туустары таһаарынар, ыраастанар. Ону тэҥэ, көлөһүнүн кытта итиини таһааран этин-сиинин сойутунара туһалыыр. 2. Тымныыттан киһи тириитэ бүүрэ тардарынан, кыра капиллярдара сабылланнар тымныыны киллэрбэт кыахтанар уонна тириитин анныгар сыаны мунньунан тымныыны тулуйара улаатар.

Итиини даҕаны, тымныыны даҕаны тулуура элбэх киһи холкутук тулуйан олоҕун олорор, тугу эмэ туһалааҕы оҥорор, тутар кыахтанар. Итии да, тымныы да утарыта дьайыыны оҥороллоруттан араас суол таҥастары тиктэннэр итииттэн да, тымныыттан да харыстаналлар. Айылҕаттан киһи этэ-сиинэ 36,6 кыраадыс итиигэ сылдьар аналлаах. Ол иһин, киһи элбэх аһылыгы этин-сиинин ити кыраадыһын тутарга анаан сиэтэҕинэ табыллар. Тымныы кэмҥэ элбэх иҥэмтэлээх аһылык наада буолара киһи бэйэтин ититинэрэ улаатарыттан тутулуктанар.

Элбэх белоктаах, сыалаах, арыылаах астары аһааһын киһи тымныыны тулуйар кыаҕын улаатыннарар. Идэһэни хас да сылга лаппа уотан баран сииллэрэ биллэр. Уһун кыһын устата элбэх эти, сыаны сиэһин холестерин элбииригэр тириэрдэрин иһин, сахалар сайыҥҥы кэмҥэ эти аҕыйахтык сиэн ыраастаныыны туһаналлар.

Сайын итии кэмҥэ киһи аҕыйахтык да аһаатаҕына этэҥҥэ сылдьыан сөп. Саха дьоно бу уратыны үөрэтэн билэн сайыҥҥы кэмҥэ эти хара диэн ааттаан аҕыйахтык сиэн эттэрин-сииннэрин кыһыҥҥы кэмҥэ мунньуллар кирдэртэн, сыалартан ыраастанан кэбиһэллэр.

Айылҕа итиитэ киһи аҕыйахтык аһыырыгар тириэрдэринэн уонна эт-сиин бу кэмҥэ ыраастанара туһатын быһаараннар сайыҥҥы кэмҥэ элбэх иҥэмтэлээх эт, сыа аһылыгы сиэбэккэ сылдьаннар кыһыны быһа сиэбит эттэрин, сыаларын тобохторуттан, кирдэриттэн ыраастаналлар. Бу быһаарыыны олоххо киллэрэн тутуһалларын чуолкай бэлиэтинэн сайыҥҥы кэмҥэ эти хара диэн хараардан ааттаан туораталлара, биирдэ-эмэтэ эрэ сииллэрэ буолар.

Сэбиэскэй былаас иннинэ аһааһын бу уратытын олохторугар тутуһар эрдэхтэринэ үйэлэрэ быдан уһун эбитин былыргыны суруйааччылар бэлиэтээбиттэр. Ол кэмҥэ 100 саастарын ааспыт эрээри, хоп курдук сылдьар кырдьаҕастар элбэх эбиттэр.

Киһи этэ-сиинэ биир тэҥ кыраадыһы тутуһа сылдьарыттан аһара барбатах, сөптөөх кээмэйинэн дьайыыны оҥорор итии эбэтэр тымныы туһаны оҥороллор. Сайын чараас таҥастаах сылдьаллар, онтон кыһыҥҥы кэмҥэ араас итиини тутар таҥастары тиктэн таҥналлар.

Айылҕа итиитин уонна тымныытын тулуйар буолууга эрчиллэ сылдьыы киһиттэн эрэйиллэр тутаах көрдөбүл буолар. Ол иһин, киһи айылҕаттан тэйбэккэ итиигэ уонна тымныыга элбэхтик сылдьан тулуурун дьарыктыа, туттунар күүһүн улаатыннарыа этэ.

Итии уонна тымныы утарыта дьайыыларын табан туһаныыны итии уонна тымныы уунан хардары-таары куттуу түргэнник үөскэтэр. Маннык дьарыгы куруук оҥоро сылдьар буолуу киһи кыра, быстах дьаҥнары, тымныйан ыарыылары тулуйар кыаҕын улаатыннарар.

Итии уонна тымныы дьайыылара киһи аһыыр аһылыгар уратылары киллэрэллэр. Ол курдук, тымныы кэмҥэ киһи тоҥон хаалымаары аһыырыгар иҥэмтэлээх аһылыктары туһаннаҕына табыллар. Украинецтар үөскэтэн уонна Христос үөрэҕин кытта холбоон сайыннарбыт православнай таҥараларын үөрэҕэ ахсынньыга, саамай тымныы кэмҥэ итэҕэйэр дьон эти сиэбэттэрин тутуһуннара сатыыра сахаларга сөп түбэспэтиттэн төһө да улахан ыгыы баарын иһин, бу итэҕэл үөрэҕин букатын ылыммакка сылдьаллар.

Итии, куйаас кэмҥэ элбэх иҥэмтэлээх аһылык эрэйиллибэт, ол иһин ууну иһэн уонна хааһы, бурдук, үрүҥ аһылыктары аһаан этэҥҥэ сылдьыан сөп. Аһааһын бу киһи этигэр-сиинигэр оҥорор туһалаах уратытын сахалар быһааран сайын эти аҕыйаҕы сииллэр.

Ууну иһии диэн киһи айылҕатын, этин-сиинин көрдөбүлэ буолар. Уу киһи этин-сиинин ыраастаан таһаарар ураты аналлааҕын быһааран сахалар туһаммыттара ырааппыт. Ол иһин, олус ыраас ууну истэххэ табылларыттан сылы быһа муус уутун иһэллэр. Муус уута ханнык да туустара суоҕунан олус ыраас уу буоларыттан эти-сиини ыраастаан таһаарар кыаҕа улаханын туһанан уһун үйэни ситиһэллэр.

Тоҥмут киһи тымныы ууну иһэрэ өссө тоҥоругар тириэрдэр. Тоҥмут киһини түргэнник ириэрэр туһугар тоҥ сыаны, балыгы, эти сиэтэллэр. Үгүстүк тымныыга сылдьар сахалар тоҥнохторуна итии чэйи иһэн истэриттэн ититэри туһаналлар.

Киһи куйаас кэмҥэ ууну иһэригэр аналлаах хааччахтары киллэрэн этин-сиинин харыстаннаҕына табыллар. Ол курдук, тиритэн баран эмискэ тымныы ууну иһии уруттаан хаалыыга тириэрдэн кырата киһи итиини тулуйбат буолара үөскээн хаалыан сөп.

Тириппит, улаханнык итииргээбит киһи ууну сойон, уоскуйан баран иһэрэ табыллар. Үлэһиттэр итии, куйаас кэмҥэ сылаас ууну иһэри ордороллор. Үлэлээн тириппит аты, аны ууну иһэн кэбиһиэ диэн сэргэҕэ хантаччы баайан туруоран уһуннук сойуталлар.

Олох сайдан, тупсан иһиитэ киһи айылҕа дьайыытыгар утары хайысхалаах быһыылары оҥорор буолуутугар тириэрдэр. Аныгы үйэҕэ араас холодильниктар уонна минньигэс, тымнытыллан баран иһиллэр утахтар элбээһиннэрэ онно тириэрдэр буолла. Ол курдук, куйааска буспут, тириппит киһи холодильниктан ылан тымныы ууну иһэрэ элбээбитэ ыарыыларга ылларарын үксэтэр буолан хаалла. Араас тымнытыллан баран иһиллэр минньигэс утахтар онно тириэрдэллэр.

Айылҕа уларыйа сылдьар итиитэ уонна тымныыта киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар оҥорор икки өрүттээх дьайыылара эти-сиини уонна өйү-санааны бөҕөргөтөллөр, тулуурун, туттунар күү-һүн улаатыннаран оҥорор быһыытын тупсараллар.

Онон киһи олоҕун устата итии уонна тымныы хардары-таары дьа-йыыларын табатык туһана сылдьара, этин-сиинин дьарыктыыра, тулуурун улаатыннаран иһэрэ айылҕа көрдөбүлэ буолар.

ИККИ СААРЫ ИККИ АРДЫНАН

Сахалар айылҕа төрүт тутулуктарын үөрэтэн өй-санаа үөрэҕин олус былыргы кэмнэртэн ыла дириҥник баһылаабыттар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэн иһэр тутулуктарын быһаарар. Ол аата, киһи хайа да өттүгэр аһара барыыны оҥорбокко айылҕа икки өттүттэн тутулуктарын икки арды-ларыгар сөп түбэһэринэн сайдан, тупсан иһэри ситистэҕинэ олоҕо табыллар. Айылҕа бу солбуйсан биэрэн иһэр уратытын Сир саара Күнү тула эргийэр киинигэр иҥнэри түһэн сылдьара үөскэтэр.

Сир саара бэйэтин киинин тула эргийэрэ күнүс уонна түүн ула-рыйан биэриилэрин, онтон Күнү тула эргийэ көтөрө сайын уонна кыһын хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрин үөскэтэр. Ол аата, киһиэхэ үчүгэйэ уонна куһаҕана солбуйсан, уларыйан биэрэллэрэ Күн уонна Сир тутулуктарыттан, айылҕаттан тутуллан кэлэн иһэллэр.

Сахаларга “Икки саары икки ардынан” диэн биллэр өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно туохтан төрүөттэнэн үөскээбитин быһаара сатааһын, бу үлэ суруллуор диэри кыалла илигэ. Сир Күнү тула эргийэриттэн үөскээн тахсан иһэр икки өрүттээх буолууну уонна бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии үһүс өрүтэ үөскээн тахсарын арааран билии, “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини бары өттүттэн үөрэтии, таба өйдөөһүн кэнниттэн, бу өс хоһоонун дириҥ өйдөбүлүн табатык ырытан быһаарыы кыаллар буолла.

Саар диэн саха тыла, аһара улаханы, улууну бэлиэтиир ураты суол-талаах. Саар ыаҕас диэн олус улахан ыаҕаһы ааттыыллар. Ол аата, ыаҕастартан барыларыттан улахана анаан-минээн бэлиэтэнэр.

Былыргы кэмнэргэ “русьтартан” арахсан саҥа үөскээбит нууччалар саар диэн тылы аһара улахан суолтатынан туһанан “царь пушка”, “царь колокол” диэн этиилэри үөскэтэн туһана сылдьаллар.

Царь диэн улахан салайааччыны быһаарар нуучча тыла сахалар саар диэн тылларыттан үөскээн туттуллууга киирбит. Бу быһаарыы саар диэн тыл улахан диэн быһаарыыта царь диэн тыл суолтатыгар сөп түбэһэринэн уонна дорҕооннорун дьайыылара бииринэн чуолкайданар. Саҥа үөскээн, сайдан эрэр Россияҕа саҥа салайар династия үөскээн тахсарыгар нууччалар арыычча сайдыбыт, тупсубут курдук сананыылара улаатан, урукку кэмҥэ дойдуну салайааччылара хаан диэн ааттанар улахан дуоһунастаах киһи эбитин уларытан, тупсаран саар диэн саха тылын “царь” диэн ааттаан ылыммыттар. Ону тэҥэ, монгол хааннарыттан тэйиччи туттунар санаалара баһыйбыт.

Нуучча омуга саҥалыы үөскээн тахсарыгар хаан диэн дойдуну салайааччы аатын саар диэн саха тылыгар уларыппыттар. Хаан диэн тылы солбуйар кыахтаах саар диэн тылы булан туһаммыттар.

Олох сайдан, тупсан истэҕинэ икки өрүттэрэ иккиэн тэҥҥэ сайдан тахсан иһэллэр. Ол курдук, киһи үчүгэйи оҥороро эбиллэн, күүһүрэн истэҕинэ, куһаҕаны оҥороро эмиэ хаалсыбакка улаатан биэрэр. Бука бары экономика сайынна, күүһүрдэ дии-дии үөрэбит, олохпут тупсуоҕа диэн кэтэһэбит. Ону баара дьон сайдыбыт экономиканы туһанан улахан атомнай, термоядернай буомбалары оҥостон кэбиспиттэриттэн билигин кэлэн куттаналлара улаатан ханна саһан быыһаналларын кыайан быһаарыммакка эрэйдэнэ сылдьаллар.

Дьон бары сайдыыны, тупсууну ситиһэ сатыыллара аҕыйаабат. Экономика сайдыыта олус улахан куһаҕаны, атомнай буомбаны оҥостууга тириэрдибитин кэнниттэн билигин, олохторугар улахан куттал суоһаабытын бары биллилэр уонна сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ табатын билинэн тутуһа сылдьар кыахтара улаатта.

Икки өрүттэр сайдан, күүһүрэн истэхтэринэ улаатан бараллара биллэр. Бу аһара улаатыыны быһааран сахалар өс хоһоонугар саар диэн тылы туһаммыттара ордук табыллыбыт. Ол иһин, өс хоһоонун саҕаланыыта икки өрүттэр аһара улааппыттарын биллэрэн “Икки саары...” диэн буолбут. Икки өрүттэр иккиэн аһара улааппыттарын кэнниттэн хайалара эрэ аһара баран баһыйара үөскээн, солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэн эргийэн биэриини үөскэтэрэ айылҕа сайдыыны, тупсууну ситиһэрин тутаах көрүҥэ буолар.

Өс хоһоонун бүтүүтэ “... икки ардынан” диэн этиллэрэ сөп түбэһии, табыллыы өрүтэ, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар баарын уонна үһүс өрүтү үөскэтэрин быһааран биэрэр. Үһүс өрүт үөскээн тахсыыта “Туох барыта үһүстээх” диэн этиинэн толору бэриллэр. Ол аата, икки өрүттэр икки ардыларыгар сөбүлэһии, сөп түбэһии үһүс өрүтэ баарын булан туһаныыны ыйан биэрэр аналлаах өй-санаа сайдыытыгар, тупсуутугар улахан туһаны оҥорор өс хоһооно эбит.

Аһара улахан икки өрүттэр диэн эттэххэ утарыта баран сэриилэһэ сылдьар дойдулары быһаарыыга сөп түбэһиитэ үөскүүр. Эйэлэһиини үөскэтии, бу икки өрүттэр туруорсар көрдөбүллэрин икки ардыларынан буолара табыллыыны, сэрии тохтооһунун үөскэтиэн сөп.

“Икки саары икки ардынан” диэн өс хоһооно төһө былыргы кэмнэргэ үөскээбитэ биллибэт. Арай сахалар киһи өйүн-санаатын уратыларын олус былыргы кэмнэртэн үөрэтэн, таба, сөп түбэһэр быһаарыыны, үһүс өрүтү булбуттарын уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини туһанарга үөрэммиттэрэ ырааппытын биллэрэр.

Онон дьон бары сахалыы өй-санаа үөрэҕин билэн, олохторугар туһана сылдьаллара таба, сөптөөх, икки өрүттэргэ сөп түбэһэр быһаарыыны булан сайдыыны ситиһэн иһэллэригэр туһалыыр.

СИРГЭ ДЬОН ОЛОҔУН УҺАТЫЫ

Айылҕаҕа туох барыта саҥалыы үөскүүрэ уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн кэмэ кэллэҕинэ солбуллан биэрэн иһэрэ тиийэн кэлэрэ өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьоҥҥо санаарҕабылы үөскэтиэ этэ. Ол курдук, туох барыта үйэтин уһунуттан тутулуктанан эргийэн, атын өрүтүнэн солбуйсан биэрэн иһэллэрэ салҕанан барарыттан сайдыы кэлэн иһэрэ тохтообот.

Биир киһи олоҕун уһуна син биллэр, биир үйэҕэ тэҥнэһэр. Ол иһин, дьон кэмэ кэллэҕинэ кэлэр көлүөнэлэрин үөскэтэн аймахтара сайдан, салҕанан иһэллэрин ситистэхтэринэ эрэ табыллар.

Элбэх аймахтар, араас үлэһиттэр бииргэ түмсэннэр омуктары үөскэтэллэр. Биир хаан аймахтар үйэлэрин уһунун 300 сылга, 12 көлүөнэ олоҕун устата тиийэрин сахалар билэллэрин тутуһан мин омуктар үйэлэрин уһунун быһааран 9 үйэҕэ тиийэр эбит диэн түмүгү оҥоробун. Омук үйэтин уһуна дьонун эттэрин-сииннэрин төһө бөҕөтүттэн тутулуктанан ортотунан 900 сыл буолуон сөп.

Кырдьан үйэтин моҕообут омук дьоно хаан тупсарыытын туһанан эттэрин-сииннэрин саҥалыы, атын хааннаах аймахтарынан солбуйан биэрдэхтэринэ сайдыыны, ахсааннара эбиллиитин салгыы ситиһэр кыахтаналлар. Омук саҥалыы үөскээһинэ, ол аата, атын омуктуун холбоһуутун кэмэ 300 сыл курдук кэми ылара сахалар нууччалардыын холбоһон бииргэ олорууларын уһунунан дакаастанар.

Саҥалыы үөскээбит омук 300 сыллар курдук кэмҥэ сайдыыны күүскэ ситиһэр кэмэ кэлэр. Бу быһаарыы Романовтар династиялара Россияны сайыннарбыт кэмнэринэн чуолкайданар. Эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргөөбүт омук дьоно ахсааннара эбиллэр уонна олох бары өрүттэригэр, туохха барытыгар ситиһиини оҥороллоро элбиир.

Салгыы 300 сыллар усталара омук мөлтүүр кэмэ эргийэн кэлэриттэн эмиэ саҥалыы, атын, туспа хааннаах омуктуун холбостоҕуна табыллар кэмэ тиийэн кэлэр. Ити курдук, сиргэ омуктар солбуйсар кэмнэрэ 900 сыл курдугунан эргийэн кэлэн иһэр.

Омуктар солбуйсан, уларыйан биэриилэрин өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон салайан үөрэх, билии, киһи быһыыта этэрин тутуһан син этэҥҥэ аһаран иһиэхтэрин сөп. Сиргэ дьон барылара кэриэтэ солбуйсан, уларыйан биэриилэрэ кэлэрин өй-санаа аһара барыыта, ол аата, үгүстэргэ өйдөрө көтүүтэ оҥоруон сөп.

Дьон үөрэҕи-билиини баһылаан сайыннаран экономика сайдыытын, күүһүрүүтүн ситиһэннэр улахан атомнай буомбалары оҥостон мунньунуулара өйдөрүгэр-санааларыгар “Бэстилиэнэй тыһыынча” хайаан да кэлэрин курдук быстах санаалары киллэрэн кэбиһэрэ элбээтэҕинэ улахан кутталы үөскэтиэн сөп.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ этэринэн “Киһини санаата салайар”. Ол аата, дьон үгүстэрин санаалара хайа диэки салаллар, ханнык эрэ хайысханы тутуһар даҕаны, ол санааларын толорууга туһуланан бары кыахтарын онно уураннар оҥорор быһыыларын уларыталлар.

Дьоҥҥо туохха барытыгар биир санааланыы үөскүүрэ өссө да олус ыраах буолуон сөп. Ол курдук, үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэр киһи таҥара Христос үөскээбитэ 2 тыһыынча сыллартан ордон сылдьар да, куһаҕаны оҥорор дьон аҕыйаабыттара эрэ биллэр.

Дьон олохторо табыллыбакка ыараан хааллаҕына бэйэлэригэр эрэ “үчүгэй” буоллун диэн санааҕа ылларан хаалан куһаҕаны оҥоруу диэки өйдөрө-санаалара халыйан барыан сөп. Ону тэҥэ, “Үрүҥү хара диир” дьон баар буолан иһиилэрэ икки аҥы арахсан хайдыһыы букатын өйдөспөт буолууга, сэриигэ тиийэн хааларын биллэрэр.

Улахан атомнай буомбалар эһиннэхтэринэ сиргэ алдьархайдар буолалларын дьон билэ сылдьаллар эрээри, өйдөрүгэр байыыны ситиһэр санаалара бастаан иһэриттэн үчүгэй санаа буолара уларыйбат. Бу кутталы оҥорор буомбалары аҕыйатар, суох оҥорор кыахтара төһө эмэ баарын үрдүнэн бэйэлэригэр “үчүгэйи”, барыстааҕы оҥостор санаалара аҕыйаабат. Ол курдук, бары дойдулар сирдэрин, баайдарын атыттартан көмүскүүр санаалара элбээн сылдьарыттан атомнай буомбалары оҥосто сатыыллара тохтообокко салҕанан иһэр.

Аан дойдуга атомнай сэрии сэбиттэн 1994 сыллаахха аккаастаммыт Украина норуотун территориятын, сирин харыстыырга, көмүскүүргэ анаан 4 улахан дойдулар гарантия биэрбиттэрэ эрээри, ол кумааҕы таах хаалбыта. Будапешт куоракка илии баттаммыт мемо-рандумҥа Б.Ельцин президеннээх Россия эмиэ сурулла сылдьар.

2022 сыллаахтан Россия Украина сирин былдьаһан сэриилии сыл-дьара барыс киллэрэр санааламмыт дьоҥҥо ханнык да меморандум, докумуон туһалаабатын атыттарга барыларыгар биллэрдэ.

Атомнай сэрии сэптээх буолуу олох бу кэмигэр атын дойдулар саба түһэллэриттэн эрэллээх харысхал буолара бу, Россия Украинаҕа сэриинэн саба түһүүтүнэн чуолкайдык дакаастанна диэххэ сөп. Ол курдук, Украина атомнай сэриитин сэбин суох оҥорон кэбиспэтэҕэ буоллар, бу сэриини тохтотор кыаҕа баар буолуо этэ.

Сиргэ дьон олохторо уһуурун туһугар сахалар “Туох барыта үһүс-тээх” диэн үөрэхтэрин тутуһа сылдьыы ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол аата, киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыытыгар иккис өрүт үөскээн тахсарын быһааран баран, бу икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэр быһаарыыны ылыныы эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Дьон бары саҥаны айыылары оҥоро охсон сайдыыны, тупсууну ситиһэн туох эмэ барыһы ылыахтарын баҕараллар. Бу баҕа санаа төһө да үчүгэйин иһин, саҥаны айыыны оҥоруу диэн сиэри таһынан барар быһыы буоларынан олоххо улахан уларыйыылары киллэрэр. Бу киирэр уларыйыылар аҥардастыы “үчүгэй” буолан хаалбакка, куһаҕан эмиэ буолан тахсалларыттан киһи өйө-санаата сайдарынан үһүс өрүтү тутустаҕына харыстаныыны үөскэтэр кыахтанар.

Айылҕа киһиттэн атын тыынар-тыыннаахтара мөлүйүөнүнэн сылларга уларыйбакка эрэ сылдьаллар. Итилэр олохсуйбут үгэстэринэн салаллан сылдьалларыттан саҥаны айыыны оҥорботтор, ол иһин уһун үйэлээхтэрин дьон арааран билиэхтэрэ этэ.

Дьон өйдөрө-санаалара, салгын куттара сайдарынан араас элбэх саҥаны айыылары булан оҥоро сатыыллар. Бу саҥаны айыылартан биир эмэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥороро, онтон атыттара барылара сыыһа-халты буолан хаалан куһаҕаны элбэтэллэрэ биллэр.

Сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ киһи ол-бу, буолар-буолбат, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэт саҥаны айыыны оҥоро сатыырын хааччахтыырынан былыргы кэмнэртэн олоххо үөскээбит үчүгэй, туһалаах үгэстэри харыстыыр, сиргэ дьон олохторун уһатар аналлааҕын таба өйдөөн туһаныахтара этэ.

Киһи оҥорор быһыытыгар хаһан баҕарар эппиэттиирэ тиийэн кэлэрин билэ сылдьыахтара этэ. Дьон олоҕун уларытар улахан саҥаны айыыны оҥоруу, сэриини саҕалааһын иэстэбилэ аһара уһаабакка эрэ тиийэн кэлэрин олоххо кэлэн ааспыт быһыылар биллэрэллэр:

- Улуу Өктөөп өрө туруута кыайан дойдуну салайар былааһы дьадаҥылар сэриигэ кыайан ылыыларын иэстэбилэ, үлэҕэ сүрэҕэ суох буолуу тиийэн кэлэн, бу былаас атынынан солбуллубута.

- Икки Аан дойду сэриитин саҕалаабыт немецтэр сэриигэ кыаттарымаары араас элбэх саҥаны айыылары оҥорон элбэх дьону өлөртөөһүҥҥэ тиийэн хаалбыттарын бары көмөлөөн тохтоппуттара.

- Араас ыраах көтөр ракеталарынан улахан куораттары ытыалыы сатаабыттара да туһаны аҕалбатаҕа.

Сэбиэскэй былаас дьахталлары үөрэхтиир аатыран көҥүллэринэн эргэ тахсалларын үөскэппитэ кэлэр көлүөнэлэр үөскээһиннэригэр улахан халыйыыны таһааран Россияҕа саҥа омук сайдан тахсарыгар тириэрдэрэ уларыйыылары аҕалыан сөп. Урукку кэмнэргэ сэриигэ кыайыылар үөскэппит иэстэбиллэрэ төлөнөр кэмнэрэ кэлэн эрэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕин олоххо киллэрэн туһаныы дьон ол-бу, араас саҥаны айыыны оҥоро сатыылларын аҕыйатан баран, олоххо туһалаахтарын эрэ оҥорорго ыҥырарын туһаныы эрэйиллэр.

Онон сир үрдүгэр дьон олоҕо уһуурун туһугар сахалыы таҥара үөрэҕин олоххо киллэрии уонна оҥорор быһыылар икки өрүттэрин икки ардыларыгар, ортолорун диэки үөскээн тахсар үһүс өрүтү булан туһана сылдьыы эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Каженкин И.И. Өй көтүүтэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2018. – 152 с.

2. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуус-кай: Ситис, 2024. – 104 с.

3. Каженкин И.И. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2023. – 108 с.

4. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.

5. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.

6. Каженкин И.И. Орто дойду олоҕо. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2019. – 158 с.

7. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

8. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

9. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. – Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. – 92 с.

10. Каженкин И.И. Өй-санаа аһара барыыта. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2025. – 108 с.

11. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.

12. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

13. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 112 с.

14. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

15. “Чолбон” сурунаал. 2 / 2004.

16. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл...............................................................................................3

Өй-санаа үөскээһинэ.........................................................................4

“Туох барыта үһүстээх”....................................................................9

Оҕо өйө-санаата сайдыыта.............................................................13

Аймахтар элбээһиннэрэ..................................................................15

Үс дойдулар.....................................................................................18

Үс дойдулары үөскэтии..................................................................22

Сиэр үөскээһинэ..............................................................................25

Омуктар сайдыылара......................................................................27

Сөптөөх быһаарыы..........................................................................30

Киһи буолуу.....................................................................................33

Киһи быһыыта.................................................................................36

Нэми билэн туттунуу......................................................................39

“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх”..............................................42

Үһүс өрүтү туһаныы.......................................................................45

Саҥаны айыыны оҥоруу................................................................48

Өй-санаа аһара барыыта.................................................................51

“Кэс тыл”.........................................................................................54

Үлэни оҥоруу уратылара...............................................................56

Баай уонна дьадаҥы.......................................................................59

Көрсүө, сэмэй буолуу.....................................................................62

Былдьаһыктаах бырта сыата..........................................................64

Икки өрүтү тэҥнээһин....................................................................67

Демократия үөрэҕин тутуһуу........................................................71

Эйэлэһиини үөскэтии.....................................................................75

Омук саҥарар тыла.........................................................................78

Таҥара үөрэҕин сайдыыта.............................................................82

Үрүҥү хара диир.............................................................................86

Аһара барыма..................................................................................90

Өй-санаа үөрэҕин буккуйуулар.....................................................92

Дьон этэринэн сылдьыма...............................................................95

Итии уонна тымныы дьайыылара.................................................98

Икки саары икки ардынан...........................................................100

Сиргэ дьон олоҕун уһатыы.........................................................102

Туһаныллыбыт литература.........................................................106

Иһинээҕитэ...................................................................................107