Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөдүгэйдэр уонна боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара

Бикитиэкэ диэн сиртэн ылыллыбыт

Үөдүгэйдэр уонна Боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара[уларыт]

Бу суруйуу сүрүн матырыйаала Л.Ф. Николаев архыыбыгар олоҕурар. Архыыбы Чап уустарын музейын директора А.П. Мачахов уура сытар. Кини көҥүллээһининэн бу матырыйааллары көрөр, ааҕар кыахтанным. Бу архив бар дьоҥҥо тиийэн эрэрин үтүөтэ-өҥөтө А.П. Мачаховка.

Бэйэтин айылҕатынан дьиҥнээх чинчийээччи-ученай дууһалаах, дириҥ өйдөөх-санаалаах, олус үрдүк культурнай таһымнаах киһи Лазарь Федотович ааҕарга-суруйарга бэйэтэ үөрэммит эбит. Дьэ уонна бэйэтин оҕо эрдээҕиттэн истибит сэһэннэригэр олоҕуран, кырдьаҕастары түмэн, кинилэр сэһэннэрин суруйан хаалларбыт тугунан да сыаналаммат улахан өҥөлөөх эбит. Мин саныахпар Лазарь Николаевич личноһын туһунан анаан-миҥээн туспа суруйар сөптөөх буолуо. Атын улуустар былыргы сэһэннэрин эрдэттэн түмпүт буоланнар былыргы төрүттэрин балайда билбэхтэһэр эбит буоллахтарына, Үөһээ Бүлүү былыргыта баай Батаакап олорбут кэминэн эрэ муҥурданар курдук этэ диэтэххэ бука омун буолбата буолуо. Биир бэйэм, биһиги былыргыбыт аны кэлэн тиллэрэ саарбах диэн ытырыктата саныыр этим, онон бу архив көстүбүтэ мин туспар улахан үөрүүлээх буолла.

Үөдүгэй нэһилиэгин төрүттэрэ. Аан маҥнай билиҥҥи Үөһээ Бүлүү сирин булан олохсуйбут өргүөттэр уонна Көбдө баһылыктаах Нам дьоно буолаллар. Кинилэр кэннилэриттэн иккис кэлбит дьон Үөдүгэйдэр.

Өлүөнэ өрүс хаҥас өттүгэр олорбут Үөдүгэйдэр, кыргыс сэриититтэн сылтаан, урукку олохторун хаалларан, кэргэн-чаҕар дьоннорун илдьэ барыта 18 ыал Куорамыкыга кэлэллэр. Өстөөхтөрбүт батыһан кэлиэхтэрэ диэн кылгас кэмҥэ тоһуур оҥорон, кэтэнэн көрөн баран икки бөлөххө арахсаллар. Өрүс уҥа өттүгэр Күҥкү баһылыктаах Быйакы, Чочу, Бакы, Чап, Быыгынас Боотур, Дьаархан, Күүлэ, Халбаакы хаалаллар. Оттон өрүс хаҥас өттүгэр Наакаан баһылыктаах Дэди, Мотуруос, Лүһүрүкээн, Асхабыл, Эгэй, Өбүкэ, Суор Ойуун, Түүлээх Түлэҕэй тахсаллар.

Наакаан дьоно Куорамыкы аннынан өрүһү туораан тэҥкэ иһигэр үс биэрэстэ киирэн биир уһун элгээн ойоҕуһугар тохтоон олоро сылдьыбыттар. Бу элгээн аата Хатар Балаҕаннааҕа диэн үһү. Кинилэр ити тохтообут сирдэригэр 9 ураһа туруора сылдьыбыттарын олоҕо хойукка дылы баар үһү. Күҥкү ураһатын олоҕо Күүлэҕэ турбут. Кини Күүлэнэн, Боруу Көлүйэнэн олорбут. Чочу, Быйакы, Бакы олохсуйбут алаастара билигин кинилэр ааттарынан ааттанан сыталлар.

Чап Куорамыкыттан көс кэриҥнээх сиргэ, Кэнтиккэ олохсуйбут. Халбаакы бастаан билиҥҥи Ороһу сиригэр өрүс арыытыгар олохсуйан иһэн куду буордаах сиргэ Кудуга тахсыбыт.

Быыгынас Боотур Ороһуну төрүттээһинэ кыра остуоруйалаах эбит. Манна урут Хаҥалай Боотур тиийэн олохсуйбут эбит. Кини дьон иһэрин билэн Быракаан үрэҕи туоруур оломҥо тоһуйан сэриилэһэр. Бу миэстэни кэлин Хаҥалас Оломо диэн ааттаабыттар.

Хаҥалай Боотур Ороһу күөл Ураанньык тумулуттан, Быыгынас Боотур күөл хоту тумулуттан ытыалаһаллар. Хаҥаластар Быыгынас биир уолун өлөрбүттэр гынан баран, хотторон көһөргө күһэллэн, Марха өрүс хаҥас өттүгэр олоҕуран икки Хаҥалаһы үөскэппит. Ити кэнниттэн киниэхэ 9 уоллаах Сата эмээхсин кэлэн холбоспут.

Итинник өрүс уҥуор-маҥаар өттүлэригэр икки Үөдүгэйдэр баар буолбуттар.

Күҥкү уонна Халбаакы төрүччүлэрэ. Лазарь Николаев архивыгар Күҥкү уонна Халбаакы удьуордарын схемата көһүннэ.

Маҥнайгы көлүөнэ. Күҥкүттэн Доҕонуур, Өнүкэс, төрүүллэр.

Иккис көлүөнэ. Доҕонууртан Тоорумас, Өнүкэстэн Омукча уонна Бырдьааҕай.

Үһүс көлүөнэ. Тоорумастан Ньынчыгыр Ыстапаан, Доодо Сааба, Байахта Ылдьаа. Омукчаттан Боттоойук Баһылай. Бырдьааҕайтан Сэмэн уонна Киргиэлэй. Төрдүс көлүөнэ. Доодоттон Саабынап Дабыыт баай. Байахтаттан – Ильин Баһылай уонна Ильин Бүөтүр. Боттоойуктан Васильев Петр-Бүөчүккэ. Киргиэлэйтэн Григорьев Дьөгүөр-Сылла.

Бэһис көлүөнэ. Дабыыт баайтан Бүөтүр, Уйбаан, Максим, Дэпсэй, Баһылай, Терентий төрүүллэр. Бүөчүкэттэн – Ефим, Илларион, Онтуон (Кузьмин Антон Петрович). Ильин Баһылайтан – Васильев Марк, Ильин Бүөтүртэн – Петров Испирдиэн-Дьөкөйө, Петров Миикээ, Петров Испирдиэн II. Сыллаттан – Егоров Гаврил-Бытыа.

Алтыс көлүөнэ дьоно – аныгы дьон. Онон төрүччүнү манан түмүктүөххэ да син. Холобур Дэпсэй уолаттара Давыдов Николай Евсеевич, Давыдов Илья Евсеевич диэн Үөһээ Бүлүүгэ балайда биллэр дьон этилэр. Дьөкөйө уола Петров Василий Спиридонович – Дьокуускайга олорон үлэлээбит советскай-партийнай үлэһит, историк. Арай Бытыа былыргы киһи. Кини биир уола Супту, биир уола Баһылай. Баһылай уол Егоров Николай Васильевич биллиилээх педагог. Бу Баһылай биир сиэнэ – Егоров Гаврил Маркович – Дьурантай.

Маны таһынан Лазарь Николаев архивыгар Халбаакы төрүөхтэрин схемата баар. Урут истибит-суруйбут Кырдаҥаам, Багдарыыным туһааннаах миэстэлэрин дьэ буллум дуу диэн үөрэбин, Халбаакыттан Быычыр төрөөбүт. Быычыртан Кырдаҥаа төрөөбүт, Кырдаҥааттан – Багдарыын Хабырылла, Багдарыынтан Гаврильев Иван-Кырдьыбыт төрөөбүт, Кырдьыбыттан – Иванов Данил Иванович – Тайыла төрүүр. Бу Тайыла Испии, Тиит, Ньукулай аҕалара. Тиит уол Карадчин Георгий Титович, Георгий кыыһа Петрова Пальмира Георгиевна.

Халбаакыларга Л. Николаев оҥорбут төрүччүтэ биир эрэ утумунан оҥоһуллубут, онон итэҕэс. Холобур, Кырдаҥаалар үс бырааттыылар буолалларын Иванов Марк сэһэниттэн билэбит. Ол гынан баран Халбаакы, Кырдаҥаалар, Карадчиннар биир ситимнээх буолаллара дьэ чуолкайданна.

Сэтэкэм Боотулута. Амма өрүс хаҥас биэрэгэр олохтоох Боотулуттан XVII үйэтээҕи кыргыстан олохторун хаалларан Үрэн Бөҕө баһылыктаах бөлөх Өлүөнэни туораан, Сиинэни өрө батан, Нуоралдьыманы ааһан, Хатыҥ Үрэҕинэн Танара үрэх баһын булан, ону таҥнары сыыйан Бүлүү сиригэр кэлбиттэр. Кинилэргэ Аллан Маҥааһыттан үс ыал, Дүпсүн Өспөҕүттэн биир ыал кэлэн холбоһон, барыта 20-чэ ыал бөлөхтөөн көспүт эбит.

Боотулуулар Бүлүү өрүһү булан, урут кэлэн олохсуйбут сахалары ааһан иһэн Бөкчөҥөө анараа өттүгэр баар улахан Уотту Күөлүгэр хаалбыт дьон Уотту Боотулуута буолбуттар. Онтон Чочулары ааһан баран Сыралта күөлүгэр дьон хаалан олохсуйбуттар – Сыралта Ботулуулара.

Куорамыкыга кэлэн баран соҕуруу икки аҥаар көстөөх сиргэ улахан күөл баарыгар тиийэн 4-5 ыалы олохсуппуттар. Манна хаалбыттар ортолоругар Лаһаан уонна Лэһэр диэн дьон бааллар эбит. Бу дьону Сэтэкэм Боотулуута диэн ааттыыллар. Оттон Сэтэкэм диэн Лаһаан уонна Лэһэр кырдьаҕас аҕаларын аата буолуо диэн сабаҕалыыллар.

Үрэн Бөҕө дьонун кытта Сэтэкэмҥэ тохтуу түһэн баран Бүлүү уҥуор тахсыбыт. Ол баран Түүкэни өрө батан иһэн хас даҕаны мас арыылардаах күөлгэ тохтоон, ураһа туруоран, икки оҥкучах оҥостон олордохторуна Ньурба диэкиттэн кыргыс дьоно кэлэн Түүкээни туораан тахсан сэриилээбиттэр. Бу сэриигэ Боотулуулар хас да киһилэрин өлөттөрөн хоту диэки көһөллөр.

Бу быһылаан иннигэр эбитэ дуу, кэннигэр эбитэ дуу, Чуукаар уонна Өҥөлдьө Үрэнтэн арахсан Марха өрүскэ тиийэн өрө батан иһэн Өҥөлдьө бэттэх олохсуйан Өҥөлдьө нэһилиэк төрдө буолбут, Чуукаар өссө өрө баран Чуукаар нэһилиэк төрдө буолбут. Бу дьон хастыы ыалы баһылаан сылдьыбыттара биллибэт. Өҥөлдьө да, Чуукаар да төһө да туспа олордоллор 1890 сылга диэри Боотулуу кинээһигэр кэлэ сылдьар эбиттэр. Үрэн бөлөҕүн сорох ыала тоҥус сиригэр ааһан ыраах Күөл Дьэһиэйгэ тиийэн олохсуйбуттара.

Аны Сэтэкэмҥэ хаалбыт дьоммутугар эргиллиэххэ. Л.Ф. Николаев атын суруйуутугар Сэтэкэмҥэ олохсуйбут Түүччэх диэн олорбут күөлүн «Түүччэх» диэн ааттаабыттар диир. Түүччэх уола Лаһаан диир. Бу этии Лэһэр уонна Лаһаан аҕалара Сэтэкэм диэн ааттаах киһи буолуо диэн сэрэйиини утарар. Кэлээччилэр ортолоругар Лаһаан диэн киһи баарын быһыытынан Лаһаан аҕата Түүччэхтиин бииргэ кэлбит буолуохтарын сөп. Онон Сэтэкэм уонна Түүччэх икки улахан сири эр-биир үллэстибиттэрин курдук тахсар. Сэтэкэм уола Лэһэр, Түүччэх уола Лаһаан эбиттэрэ буолуо диэн сабаҕалыыр сөп. Итинник Арҕаа Боотулууга икки улахан ыал олохсуйаллар. Оттон Орто Боотулууга Өнөкөй диэн киһи олохсуйбут буолуон сөп – Өнөкөй диэн аата киин саха сиригэр туттуллар аат. Кини олорбут алааһа билигин Орто Боотулуу Өнөкөйө турдаҕа.

Л.Ф. Николаев суруйуутунан Түүччэҕи өлбүтүн кэннэ көҥдөй маска уган баран олорбут күөлүн ойууругар биир төрүттээх салааланан үүммүт тиит икки салаатын икки ардыгар кыбыппыттара хойукка дылы турбута үһү. Лаһаан бииргэ төрөөбүттэрэ кыргыттар бааллар үһү, ааттара биллибэт. Онон Үрэн бөлөҕүттэн билиҥҥи Сэтэкэмҥэ хаалбыт ыаллар аҕа баһылыктарын ааттара Сэтэкэм, Түүччэх, Өнөкөй буолуохтарын сөп диэн сэрэйиинэн бу түһүмэҕи түмүктүүм.

Боотулуулар туһунан атын суруйууларга. Линденау суруйбутунан сахалар Байкал арҕаа өттүгэр олорор кэмнэригэр сахаларга тойон ууһунан Баатылыы ууһа эбит. Омоҕой – баатылыы. Линденау бэлиэтээһинэ – боотулуулар тустарынан саамай былыргы научнай сибидиэнньэ. Бука Омоҕой уонна Эллэй үйэлэригэр былаас сыыйа уонна эйэнэн хаҥаластарга көспүтүн Эллэй ойох ылыытын, Омоҕой баайын көһөрүүтүн, ыһыах ыһыытын туһунан сэһэннэр кэрэһэлииллэр быһылаах. Нуучча кэлиитин саҕана Баатылыылар Амма хаҥас кытылыгар, билиҥҥи Соморсун, Сулҕаччы нэһилиэктэрин сиринэн олорбуттара биллэр. Баатылыылар былыргыттан улахан уҥуохтаахтарынан биллэллэр эбит. И.Г. Березкин суруйарынан Антон Добрынскай этэрээтэ 1630 сыллаахха Улахан Дьоннордоох яколары (сахалары) көрдүү бастаан Алланы, онтон Амманы өксөйөн тиийэн булбуттар, кириэппэс туттубуттар. Баатылыылар бу кириэппэһи аттаах сэриинэн төгүрүйбүттэр уонна уоттаабыттар.

Иккис улахан өрө турууну 1639 сыллаахха Ойулҕа салайбыт. Манна боотулуулар Лаамы уонна Майда тоҥустарын кытта холбоһон нуучча саарбаһыт булчуттарын кыргыбыттар. Үһүс улахан өрө туруу 1642 с. буолбут. Манна баатылыылар Остафий Михайловскайы бэйэтин уонна этэрээтин суох оҥорбуттар. Кыраайы үөрэтээччи Михаил Алексеев суруйарынан мантан сылтаан боотулууларга Бүтэй Бүлүүгэ, Лаамыга, Үккэ тиийэ күрээбиттэр.

Аны 1660 с. эргин Боотулуу тойоно Ньоҕой улаханнык сэриилэһэн баран Аллан өрүс диэки тэскилээбит. Бу боотулуулар төрдүс өрө туруулара. Аны Харысхал кинигэтин көрөбүт. Кини суруйар: «Бордуолаах кинээс Өймөкөөнтөн халаан-талаан, дьон бөҕөнү кырган иһэр нуучча казактарын этэрээтин кырган баран, Дьокуускай казактарыттан тыынын тэскилэтэн, 2000 сэрииһиттээх, оҕолуун-уруулуун, кулут-чаҕар дьоннуун 6000 киһини илдьэ Майа (Майда–И.Ш.) өрүһүнэн, Дьугдьуур хайатын Дьабадьы аартыгынан Кытайга түһэн хаалбыт. Кытай императорыгар 200 талыы сылгыны ньымааттаан көмүскэл көрдөспүт». Историк Никон Романов суруйар: «В 1694 году князец Ботурусской волости Сетеке Немнеков доносил якутскому воеводе И.М. Гагарину, что якут Скороульской волости Баркулаки Книгин с родниками хотели изменить и бежать в Даурские остроги. По его извету Баркулаки и его родники Дебенек Колдонов с братьями допрошены и сидели в тюрьме много времени¾ Несмотря на это родники Баркулаки: Буканга, Дебенек, Чабда и Колдоновы с родниками в 1695 году ушли». Боотулууларбыт тоҕо Скороульскай буолан хааллылар? Амма киһитэ, краевед М. Алексеев Бөтүҥнэри, Боотулуулары уонна Бороҕоттору барыларын хоролор диэн уопсай аатынан этиэххэ сөп диир. Бөтүҥ, Мээндиги, Абаҕа, Соморсун нэһилиэктэрин хабар сир 1632-1912 сс. устата Короускай, Скороускай, Скороульскай, Скараульскай волость диэн ааттанан турбут.

Бу бэһис өрө турууну салайбыт Бордуолаах тойон нуучча историятыгар киирбит киһи эбит. И.И. Серебренников «Князь Гантимур» диэн кинигэтигэр суруйбутунан «нуучча ыраахтааҕыта Кытай императорыттан «требуют выдать государственного преступника якуцкаго князца Скороульского улуса Бардулаки» диэн ирдэспит. Онуоха Кытай императора «Бардулакины биэрэбин, ол оннугар миэхэ государственнай преступник ван Гантимуру аҕал!» – диэбит. Амыр, Дальнай Восток курдук киэҥ сири Гантимур кинээстэн бэлэхтэппит нуучча ыраахтааҕыта Гантимуру акаарытыгар биэриэ дуо?! Аккаастаабыт. Кытай императора: «Оччотугар Бардулакины мин эмиэ биэрбэппин» – диэн эппиэттээбит. Онтон сылтаан нуучча ыраахтааҕыта «Сахалары Амырга чугаһытымаҥ!» диэн ыйаах таһаарар. Харысхал суруйарынан Бордуолаах дьонноро кытайдар ортолоругар иҥэн-сүтэн симэлийэн хаалбыттар.

Үөдүгэйдэр хойукку историяларыттан. Иннибэр республика национальнай архыыбыттан ыспыраапка копията сытар. Үөһээ Бүлүү улууһун туһунан көстүбүт маҥнайгы докумуон маннык ис хоһоонноох. 1771 сыл олунньу 2 күнүгэр Үөһээ Бүлүү симиэбийэтин 24 саха волостарын уонна тоҥус уустарын кинээстэрэ алтан бэчээт ылбыттар, ол иһигэр икки Үөдүгэй кинээстэрэ Быранагай Унюгесев уонна Батак Бекчеков бааллар.

Бу ыспараапкаҕа этиллэринэн 1776-77 сыллардаахха Бүлүү ведомствотын волостарын кыраныыссалара быһаарыллыбыт эбит. Л. Николаев суруйбутунан бу биэдэмэһи Егор Кычкин Дьокуускайтан кэлэн оҥорор. Кини суруйарынан кинээс Бырдьааҕай Өнүкээсэп дьаһайар сирэ Улгумда, Тахтанда, Чуолҕаны эбиттэр, онтон кинээс Батах Бөкчөөкөп дьаһайар сирэ Кулуһуннаах, Кээнэкээн, Быһыттаах, Кубалаах диэннэр.

Мантан көстөрүнэн төрүччүгэ киирэ сытар Күҥкү сиэнэ, Өнүкэс уола Бырдьааҕай 1771 сыллаахха кинээс буолбута чуолкай курдук. Холобура, кини муҥутаан 50-ча саастаах киһи буолуон сөп, онон Бырдьааҕай 1720 сыл иннигэр төрөөбүт буолуон сатаммат,онтон кини аҕата Өнүкэс быһа холоон 1680 с. төрүөх буолуон сөп. Онон бу судургу барыллааһын көрдөрөрүнэн Күҥкүлээх көһүүлэрэ нуучча кэлбитин кэннэ дьаһаахтан куотуу буолуон сөп.

Г.П. Башарин оҥорбут таблицатынан Үөдүгэй волоһын кинээс Степан Жирков Батаков салайар диэбит. 1825 сыл балаҕан ыйын 7 күнүгэр Саха уобалаһын управляющайа Бүлүү уокуругун сиправнигар суругунан биллэриитигэр II-с Үөдүгэй волость старостатынан Петр Лебедкин, чаччыыналарынан Зосим Рожины, Еремей Яковлевы бигэргэппит.

Түмүк. Көбдө баһылыктаах Намнар билиҥҥи Үөһээ Бүлүү сиригэр ким хайа иннинэ урут кэлбиттэрин кинилэр сир үчүгэйин талан түспүттэрэ туоһулуур. Бу кэнниттэн Үөдүгэйдэр кэлэн Бүлүү өрүс икки өттүнэн киэҥ сири тайаан түһэллэр.

Боотулуулар Үөдүгэйдэр кэннилэриттэн кэлбиттэрэ ырылыччы көстө сытар – маҥнай Куорамыкы Үөдүгэйдэрин нөҥүө өттүгэр, халбаакылары мэһэйдээбэт курдук билиҥҥи Сэтэкэмҥэ тиийэн түһэллэр, онтон сорохторо Мэйигинэн, Далырынан олохсуйбут уҥуоргу үөдүгэйдэртэн уонна ньурбалартан үтүрүйтэрэн ыраах, чиэски сиргэ тиийэн олохсуйаллар.

Боотулуулар нуучча кэлбитин кэннэ Бүлүүгэ көспүт буолуохтарын сөп. Ити биэс өрө турууттан үһүс, төрдүс, эбэтэр бэһис хамсааһын дьалхааныгар Үрэн бөлөҕө дойдутуттан хоҥнубут буолуохтаах.

Линденау суруйуутунан сахаларга тойон ууһа буола сылдьыбыт боотулуулар кэлиҥҥи дьылҕалара олус кытаанах буолан биэрбит. Кинилэр Амматтан хоҥнууларыгар Бүлүү сыһыылара, алаастара киһинэн-сүөһүнэн туолан 6 тыһыынча киһи олохсуйар сирэ-дойдута ханан да суоҕун билэн, чахчы барар сирдэрэ баҕана үүтэ, кэлэр сирдэрэ кэлии үүтэ буолан Бордуолаах ыраах Кытай сиригэр барарга быһаарынар. Бу оччотооҕу сахалар төһө да аҕа уустарынан бытанан олорор курдук көстүбүттэрин иннигэр кинилэри сомоҕолуур уонна халбаҥнаабакка тутуһуллар суруллубатах сокуоннардаахтарын көрдөрөр. Онтон атын эбитэ буоллар бачча элбэх киһилээх, халыҥ сэриилээх уус аҥардас күүһүнэн да үтүрүйэн-хабырыйан олохсуйа сатыан сөп эбитэ буолуо. Төһө да уордаах, кырыктаах аатырдар Бордуолаах сокуонньут буолан атын уустар олохторун аймаабакка тугунан түмүктэнэрэ биллибэт олус ыраах, ыарахан айаҥҥа туруннаҕа.

Лазарь Николаев Лэһэр уонна Лаһаан аҕалара Сэтэкэм диэн ааттаах буолуон сөп диэн сабаҕалыыра оруннаах. Н. Николаев көтөхпүт докумуоннарыттан көстөрүнэн Сэтэкэ(м) оччотооҕу Амма Боотулуутун эргин тарҕаммыт аат эбит: «Сетеко Немнеков доносил ...».

Марк Иванов – Холлой кырдьаҕас сэһэнинэн Багдарыын хамначчыта Чочойо Ньукулай Ыаһайаан оҕонньор байтаһын сылгытын уоран сиэбитигэр Багдарыын Ыаһайааҥҥа маннык сүбэлиир: «Үс сыл хамначчыт гын. Көлөһүнүнэн төлөөтүн, инньэ гыммат буоллаҕына Үөһээ Боотулууга кулубаҕа таһаарыахпыт». Онно таҕыстаҕына таһыйаллар үһү. Үөһээ Боотулуу диэн уҥуоргу Боотулуу аата. Оччотооҕу кулуба Дабыыт кулуба, аатырбыт киһи.

Бу сэһэн эмиэ Сэтэкэм Боотулуута уҥуоргу Боотулууну кытта ситимнээҕин өссө төгүл дакаастыыр. Биир итинник сэһэҥҥэ Чочойо уола Омукчаан чаччыыналыы сылдьан бааһынай уоруйаҕы Үөһээ Боотулууга таһааран сууттатар. Онон Өҥөлдьө уонна Чуукаар дьоно Үөһээ Боотулууга кэлэн мунньахтыыллара диэн Л. Николаев суруйуута эмиэ оруннаах.

Өссө Марк Иванов маннык эппитэ эмиэ баар: «Саамай былыргыга Боотулуулар мунньахтара манна Сэтэкэмҥэ буолара үһү. Онтон дьон үчүгэйэ уҥуоргу Боотулуу өттүгэр буолбутун кэннэ уҥуор тахсан мунньахтыыр буолбуттар».

Мантан көстөрүнэн Халбаакы аҕа ууһун уонна Боотулуу дьонун холбоһуктарынан Куду дьоно-сэргэтэ баар буолбут.

Л.Ф. Николаев сыратынан билиҥҥи Үөһээ Бүлүү саха көһүүтүн үс улахан долгунунан үөскээбитэ чуолкайданна. Маҥнайгы – намнар кэлиилэрэ, иккис – үөдүгэйэр, онтон – боотулуулар. Улуус былыргы историятын салгыы үөрэтэргэ-чинчийэргэ сүрүннүүр барыл баар буолла.

Туттуллубут матырыйааллар:[уларыт]

Николаев С.Г., Алексеев Семен, Михайлов Тарас, Львов Павел, Васильев Марк информациялара, Николаев Л.Ф. архива.

И. Шамаев