Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/III чааһа СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА, ХОЛКУОСТААҺЫН/Партизан... тэриллиитэ

III чааһа СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА ХОЛКУОСТААҺЫН

Партизан, Күҥкү, Дабыыдап холкуостарын тэриллиитэ

Бэйэм Чараҥҥа төрөөбүтүм. Аҕам иккилээхпэр өлбүтүн кэннэ ийэбин тайҕаттан кэлбит Балыыҥка Киргиэлэй кэргэн ылан Чөмчөххө олохсуйбуппут. Биэс-алта сүөһүлээх буоларбыт. Иитийэх аҕам төрүттэрэ Чөмчөххө олорбуттар.

1929 сыллаахха саас кулаактааһыны Ахталба ыытар. Сир реформатын Өлүөхүмэ бааһынайа Полуэктов Иннокентий Бүлүү уокуругуттан тахсан оҥорор. Ол аайы мунньахтар тэриллэллэр. Улахан мунньахтары Баай Дабыыт дьиэтигэр Ырынаҕа оҥороллор. Оттон бэрэстэбиитэллэр мунньахтара буоллаҕына Тыһаҕас күөлүгэр Чүөлбээ (Семенов) эбэтэр Ньукууса Өлөксөйүн дьиэлэригэр оҥороллор. Мунньахтары дьадаҥылар кэмитиэттэрэ тэрийэн ыытар. Бу кэмҥэ Куду сис баайдарынан Карадчиннар — Тиит уонна Испии олороллор. Тиит 40-ча ынахтаах, 30-ча сылгылаах, Испии эмиэ биир оччо баайдаах. Испии уонна Тиит кулаак буолаллар.

1929 сыл Үөдүгэй нэһилиэгин пленумугар чилиэнинэн талыллабын. Онтон Кашлаков Василий Егорович (Чыычаах эһэтэ буолуо) оннугар 1930 сыл олунньу ыйтан Үөдүгэй Сэбиэтин исполкомун председателинэн талаллар.

1930 сыл саас колхозтааһын саҕаланар. «Партизан» колхоз Билиилээххэ тэриллэр. Бастакы председатель Ахталба. Кэлин Болтуо, Тоҕойбо Дьаакып буола сылдьаллар. Күҥкү аҕа ууһа «Күҥкү» диэн холкуос тэринэр. 1931 сыллаахха «Күҥкү» уонна «Бартыһаан» холбоһоннор «Мааркыс» холкуоһун тэрийэллэр. Мааркыска өр сылларга Үрэллэ — Сергей Григорьев үлэлээбитэ.

Тиит хамначчыттара Огдуосаба диэн, Ньурбаттан бырадьаагы сылдьар Онтуонускай, Хоро уола Киргиэлэй диэннэр бааллара. Испии хамначчыттара Бөөччөх кыыһа, Адаарысап, Татаар, Добоо, Ырбай диэннэр бааллара. Бу дьон бары саҥа тэриллибит «Куду» колхозка чилиэнинэн киирэллэр. Дьадаҥылар актыбыыстара Самаайап Мааркап, Самаайап Уйбаан, Ньолбо уолаттара Сааба, Лука, Испирдиэн Аржаковтар, Самыыкка уола Сабыстыйаан, Дабыыдап Сааба, Дабыыдап Мэхээлэ, Андреев Ефрем Николаевич, Бороннуров Ефрем Иванович бары колхозка чилиэн буолаллар. Кинилэртэн үөрэхтээхтэрэ Дабыыдап Мэхээлэ, Ньолбо уола Спиридон, Андреев Ефрем, Аржаков Киргиэлэй.

Арааһа улуус партийнай группатын уонна комячейкатын сорудаҕынан бу үөрэхтээх уолаттар Дабыыдап холкуоһун тэрийбит буолуохтаахтар. Кинилэр бары Үөһээ-Бүлүү 5 кылаастаах оскуолатын бүтэрэн үс бастакы Бүлүүгэ 11 концентрга, ол аата 7 кылааска тэҥнэһэр үөрэххэ үөрэнэ сылдьаллар. Аржаков Киргиэлэй Дабыыдап Мэхээлэттэн, Саабаттан ордук аҕа. Кини Бүлүүгэ үлэлии сылдьан Дьокуускайдааҕы Совпартшколаҕа киирэн үөрэнэр. Ол үөрэх 3 сыллаах.

Колхозка өссө, Нээлбиктэттэн Чоойумда Тэриэнэ, Дороппуун Бүөтүрэ киирбиттэрэ.

Колхоз тэриллиэн иннинэ 1929 сыллаахха кулаактааһын уонна земпередел үлэтэ барар. Ити иннигэр испииһэк бөҕө оҥоһуллар. Онно хас биирдии киһини батараак, дьадаҥы, орто, орто сэниэ уонна кулаак диэн хайыталлар. Ойууттар, аҕабыттар, үспүкүлээннэр баайа да суох буолбуттарын иһин куоластара быһыллар. Сир үллэстиитигэр батараактар 2 өлүү, ортолор 1 өлүү сири ылбыттара. 1 өлүү сир 1 дэһээтинэҕэ тэҥнэһэр. Холобур, миэхэ Испии сирэ Хоту Алыкай түбэспитэ. Сирэ үчүгэйэ бэрт этэ. Онно биир сайын оттоотум.

Холкуоска киирэрбэр биир кунаны холбообутум. Биир сайын аҥарыгар Хорбочукааҥҥа олорор Бакаарай аҕата Саабаҕа оттоон оҕус тыһаҕаһы ылбытым холкуос тэриллэр сылыгар өгүрүмэр кунан буолбута, ол аата 4 саастаах. Ону холкуоска холбообутум.

Кудуга 1931 сыл сайын.

1931 сыл сайын, билиҥҥинэн ыһыах саҕана, Якутскайдыыр буоламмын дьоммун көрсө таарыйа, боломуочунайынан Халбаакыга тахса сылдьыбытым. Бу кэмҥэ Харааччыннар кулаактаммыт кэмнэрэ. Онно Испии дьиэтин тиэргэнигэр, ампаар айаҕар окко киирии мунньаҕын ыыта олордубут. Мунньаҕы председатель Самаайап Уйбаан ыытар. Онно Дэниис Харааччын суох, Боотулууга аҕатыгар таарыйан, Өргүөккэ барыахтаах сураҕа баар үһү. Дэниистээх Ньолбо кыыһын кыыһа диэн бааһынай кыыһы иитэллэр. Дэниистээх дьиэлэрэ Ньээлбиктэҕэ барар аартык диэки баар.

Биһиги киэһэ мунньахтыы олоробут. Кумаар бөҕө. Ол олордохпутуна арай Дэниис кэллэ. Ырбаахыта нэлэккэй, хааннаах курдук. Сүрдьүгэс ааҥҥа кэлэн тиэргэҥҥэ киирдэ.

Самаайап:

— Хайдах-хайдаҕый? Киһибит тугун быһаҕай? — диэтэ, онтон чугаһаан кэлбитигэр кытаанахтык:

— Быһаххын бырах! — диэтэ.

Дэниис быһаҕын бырахта:

— Ойохпун өлөрдүм, миигин дьаһайыҥ! — диэтэ.

Ону Самаайап «хочуоҥхаҕа киир» диэбитигэр тук курдук киирбитин хатаан кэбистэ.

Онтон бары Дэниис дьиэтигэр бардыбыт. Дьиэҕэ көрбүппүт, чэйдии олорбут эбиттэр. Үс чааскы баар, олоппос охтубут. Онтон хочуоҥканы көрбүппүт — дьахтар атаҕа көстө сытар эбит. Түүн киһи сылдьыбатын курдук 2 киһини — Онтуонускайы, Сабыстыйааны харабыллаттылар. Дэриэбинэҕэ наарыһынай барда. Нөҥүө күнүгэр милииссийэ Дабыыдап Мэхээлэ, угрозыск следователэ Иванов (Бүлүү), биэлсэр Припузов таҕыстылар. Манна дьахтары көрүү буолбутугар, дьахтар билэтигэр кур курдук тигиммит мөһөөччүктээх эбит. Онно икки кыһыл көмүс чаһыы, кыһыл көмүс браслет, 20-чэ көмүс солотуунньук, уоннуулаах аҕыс империал харчыны тиктэ сылдьар эбит. Бу дьахтар Сунтаар Хочо улууһуттан эргэ тахсан кэлбит дьахтар үһү. Төрүттэрэ Поповтар диэннэр.

Кини күрүүргэ бэлэмнэнэ сылдьыбыт. Сэллээ Дабыыта ол киэһэ ат аҕалыахтаах үһү. Онон киирэн дьахтар ол сарсыарда кэлэр борокуотунан Сунтаарга күрүөхтээҕэ эбитэ үһү. Мин ол түүн Чөмчөххө бардым. Дьиэбэр утуйа түһэн баран, сарсыарда куораттаары быраабаҕа киирэн иһэн Бахымахтаҕа Дэнииһи илдьэ иһэллэрин көрсө түстүм. Дэнииһи Беломорканал тутуутугар ыыппыттар уонна кэлин кэлэ сылдьыбыта диир этилэр.

Ити дьыл Буут быстыбыт куолаһын туруорса Дьокуускайга сылдьар этэ. Ол сайын аны Буут ойоҕо сүтэн хаалар. Ол дьахтар Бөөччөх кыыһынаан олорбуттара. Көрдөөн бөҕө буолаллар. Онтукайдара ампаарга ыйаммыт эбит. Тиит кулаактанан, өйө алдьанан, киһини кытта кэпсэппэт буолан кэлэн, ойоҕунаан иккиэн ыалдьан сыппыттара. Онтон ойоҕо ол дьыл 1931 сыл өлбүтэ.

Лаврентий үөрэнэ Москваҕа Потаповаҕа барбыт.

Дьокуускай. Съезд.

1930 сыл олунньу ыйтан Үөдугэй Советын Ситэриилээх комитетын председателинэн олорон 1931 сыл ахсынньы ыйга Бүлүүгэ уокурук 2-с съеһигэр делегатынан киирэбин. Үөһээ-Бүлүүттэн Егорова Феврониялыын (Баҕайы Хобороон) уонна Чаҕылҕан Саввинов үһүөбүт. Онтон устунан үһүөн Якутскайга Советтар 7-с съезтэригэр делегатынан талыллан барар буоллубут.

Делегаттар сэттиэбит – Бүлүүттэн өссө түөрт киһи буолла. Алта хаайыылаах барыста. Олору кытта 2 милиционер, 4 куонньук, 1 баһаатай. Оннук 14 күн айаннаан тиийдибит. Хаайыылаахтарбыт илиилэрэ-атахтара кэлгиэлээхтэр. Сууттана баран иһэллэр.

Хонук ыалбыт эрдэтээн истэн олорор буолаллар. Орто Бүлүү ыалларыгар бастаан хотоннорун ааһан дьиэҕэ киирэҕин. Биһиэхэ хотоҥҥо киирэргэр дьиэнэн ааһаҕын. Биһиги тиийэрбитигэр сүөһүлэрин таһырдьа таһаараллар. Дьиэнэн, хотонунан от тэлгээн сиргэ утуйабыт. Бандьыыттарбыт сорохторо биллэр бандьыыттар — Оҕонньоркоон, Басхардыров, Сметанин. Олорбутун хонук сирбитигэр олоҥхолотобут, остуоруйалатабыт. Дьокуускайга киэһэ хараҥаҕа тиийэммит Орджоникидзе таһыгар МВД-га туттардым.

Мунньахпыт национальнай театрга барар. «Дом крестьянина» диэҥҥэ делегаттары түһэрэллэр, 3-с остолобуойга аһаталлар. 12 хоннубут. Дакылааттар нууччалыы бараллар. Ону наушнигынан тылбаастыы олороллор. Мин билэрбинэн Мыкычанов Егор (Ороһу) тылбаастаһар.

Бу съезкэ Ойуунускай тыл эттэ. Онно Москваттаи кэлбитин, Максим Горькайы көрсүбүтүн, «Кыһыл Ойууну» туруорарын көҥүллээбиттэрин, саха литературата сайдыахтааҕын туһунан тыл эппитэ. Бу дакылаат художественнай оформлениетэ дьикти этэ. Дакылаат саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы Партизан Егоров бэстилиэттээх, знамялаах турбута. Дакылаат түмүк-түмүк миэстэлэригэр куба көтөн тахсара, чаҕылҕан дапсыйара, этиҥ этэрэ инсценировкаланан көрдөрүллүбүтэ. Биир түгэҥҥэ уот иччитэ тахса сылдьыбыта. Оннук дьикти доҕуһуоллаах дакылаат этэ.

Олорор сирбититтэн нацтеатрга 2 массыынанан тиэйэллэр. Егорова Феврония ЯЦИК чилиэнэ буолла. Киниэхэ көстүүм, значок, курдаах бэстилиэт биэрдилэр. Хобороон ыалга хамнаска сылдьан аһаан-таҥнан сылдьыбыт, сүрдээх тыллаах-өстөөх, сытыы дьахтар этэ. Былыргы бассабыык. Татаар кэргэннэммитэ, икки уолламмыта. Ол съезкэ холкуостааһын туһунан тыл эппитэ.

Съезтэн кэлэн баран Бүлүү уокуругар сир салаатыгар инструктор буоллум. Онтон күһүн атырдьах ыйыгар Якутскайга 3 сыллаах совпартшколаҕа үөрэххэ ыыттылар. Онно үөрэҕиҥ суох диэн ылбатылар. Онтон икки сыллаах батрацкай курс тэриллэр диэн 60-ча киһини онно-манна үлэлэтэн кэтэһиннэрэ сырыттахтарына обкомол представителэ Ефремов Спиридон Ефремович кэлэн Саха Национальнай Байыаннай Оскуолата баар диэн биллэрдэ. Онно 4 киһини талан ыллылар. Байыаннай оскуоланы бүтэрэн баран Горнай оройуонугар бардым. 1932 сылга партияҕа киирдим. Горнай саҥа тэриллибит оройуон эбит.

Үөһээ Бүлүүгэ.

Үөһээ Бүлүүгэ ити сылларга волревком председателэ — Васильев Петр Адамович – Дьүккэлдьийэ диэн Өргүөт киһитэ. Кинини кытта эмиэ Өргүөт киһитэ Семенов Спиридон үлэлэһэр. Секретарынан Кэнтик киһитэ Михайлов Кузьма.

Колхоз.

Колхозка киириэн баҕалаахтар испииһэктэрэ оҥоһуллар. Онно илии баттатан, колхозка киирбиттэр мунньахтыыллар. Манна правление председателин уонна чилиэннэрин талаллар. Өссө правление үлэтин көрөр-истэр бэрэбиэркэлиир ревизионнай комиссия диэн талыллар. Уокурук киинигэр исполком иһигэр колхоз-секция диэн тэрилтэ үлэлиир. Колхоз секция иһинэн комиссия үлэлиир. Бу комиссия улуустартан киирбит колхозтар бырабылыанньаларын чилиэннэрин састаабын ырыталлар уонна ону тутуһан бырайыак оҥорон Уокурук Ситэриилээх Комитетын мунньаҕар киллэрэн бигэргэттэрэр. Кэлин колхоз-секция земельнай отдел диэн уларыйбыта.

Колхоз тэриллиэн иннинэ Суппирээгэ уонна ТОЗ (Трудовая Обработка Земли) диэн артыаллар тииптэрэ үөдүйэ сылдьыбыттара. Манна баай холбоммот, взнос төлөөбөккүн, арай кыттыһан бурдук ыһаҕын, от оттуугун уонна ону тэҥҥэ үллэстэҕин.

Ликбез.

Ликбезкэ Мэхээлэ, Лэппириэн, Лаврентий Карадчин үөрэтэр этилэр. Онно испииһэктэнэн, алааһынан үллэстэннэр, бириэмэ болдьоон ыалга мунньаннар үөрэтэллэр. Үөрэтэллэригэр тэтэрээт, харандаас түҥэтэллэр.

Батаакап.

1927 сыллаахха сайын Батаакаптар Халбаакыга сайылаабыттара. Испии дьиэтигэр олорбуттара. Батаакаптар оҕонньордоох эмээхсини кытта Дьөгүөрүскэлэрэ уонна эмээхсин аймаҕа Жирков Сергей баар. Батаакап Кулуһуннаахха тиргэлээн кус бөҕөнү кыайар. Миигин соруйдаҕына, мин кэлэ-бара сылдьан, таарыйа сүгэн биэрэбин. Таҥас эҥин сууһааччыбын. Хомустаахха оттообуттара. Сергей охсор. Эмээхсин мунньа турарын көрөөччүбүн. Батаакап бэйэтэ сымнаҕас баҕайы киһи этэ.

Бороннуров Ефрем Иванович