Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/III чааһа СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА, ХОЛКУОСТААҺЫН/Үйэ уларыйыыта Кудуга

Үйэ уларыйыыта Кудуга

Миигин Бууттаах ииттибиттэрэ.

Ииппит ийэбин кытта биир эрэ сыл олорбутум. Быһаас кэллэҕим күһүнүгэр кини бэйэтигэр тиийинэн өлөн хаалар. Ийэм өлбүтүн истэн аҕам миигин ылаары кэлэ сылдьыбыта. Ону Буут булкуйан биир сыарҕа бурдугу кытта харчыны биэрбитигэр сөп буолан миигин ылбакка төннөн хаалбыта. Ол биэрбит харчыта сороҕото эргэ харчы буолан биэрбит этэ.

Ийэм өлбүтүгэр убайдаах саҥаһа кэлбиттэрэ. Маҥан Баттахтар мин аҕабын: «Кыыскын илдьэ бар», — диэн хаайа сатаабыттар. Онтукайдара кыаллыбакка дьахтар баайын үллэстиилэригэр Буукка 3 ирээт, Маҥан Баттахтарга биир ирээт — бокуонньук ирээтэ тиксибит. Баай үллэстэн этиһээри хаайа-хаайа иллэһэн, бэрт өр дьаппаҕаһырбыттара. Аны ийэм дьоно, куһаҕаннык көммүккүт буолуо диэн, хостоон көрөөрү гыммыттара.

Кулаактааһын.

Испии ойоҕор быыстала суох үстүү дьахтар таҥас тигээччи — Тырай кыыһа Аана, Ньолбо Сааба ойоҕо, Марба ойоҕо, Кыҥнары кыыһа Аана. Уолаттар кэтиэхтэрэ диэн туой түүэҕи аттаран тахсаллар. Онон түүлээх арааһа кинилэргэ элбэх этэ.

Өлөксөөндөрөнү табаарыстаһан Чочунуобускай Тэриэннээххэ хоно сыттахпына түүн туруоран илдьэ барбыттара. Түүн туордууллар. Испиилээх тугу да булларбатахтарыттан учууталым Трофим Устинович кэлэйэр да этэ:

— Дьэ, дьикти да дьон буолар эбит. Туох гыныахпыт диэн кистиир баҕайыларый.

Ол иннигэр Испиилээххэ аттаах киһи кэлэн дьиэҕэ киирбэккэ ааһар этэ. Кини кэллэ да эмээхсин тахсан сүтэн хаалар. Ону батыһан тахсан көрөр бобуулаах. Тоҥуоҕа Чөкөр диэн табаарыс оҕонньордоох этилэр. Кини уола Испиилэргэ олоро сылдьыбыта. Биһиги курдук хамначчыттар дьиэлэригэр буолбакка, маанытык, саалаҕа олорбута. Чөкөр да кэллэ да саалаҕа ааһааччы. Баайдарын ол Чөкөргө ыытан саһыарбыт буолуохтаахтар. Араас көмүс иһиттэрин Куолайап Тэриэн ойоҕо диэн симириҥнээн көрбүт дьахтар илдьэ барбыта.

Уоппустааһыны Тимофеев Хабырыыл, учуутал Трофим Устинович салайан ыыппыттара. Эмээхсин учууталы: — Бэйэҥ кулаак уола эрээригин дьорҕойо сылдьаҕын,— диир этэ.

Чөкөр даҕаны, Куолайап Тэриэн ойоҕо да кэлин мэлдьэһэн кэбиспит сурахтаахтара.

Манна оройуоҥҥа ыал олордохпуна Испии ойоҕо дьиэбэр сылдьан кэтэн өлөр хара солко булууһабын устан ылаары кэбилэммитэ. Оччотооҕуга солко суох этэ, көмүс туттарбыт киһи эрэ ылар. Ону:

— Чөкөргө уурбут түүлээҕиҥ, солкоҥ элбэх буолуо дии, онтон ылан кэт ээ, — диэбиппэр:

— Чөкөр барахсан күлүүһүнньүктээн баран мэлдьэһэн кэбистэ. Киһи төрдө буолара буолуо, — диэбитэ уонна икки илиитэ-атаҕа итинник-маннык буолуохтара диэн дэлби кыраабыта-таныйбыта. Чөкөр элбэҕи хапалыйбыт буолуохтаах.

Тиити эмиэ кулаактаабыттара. Кини ампаарын барытын тэлэйэн биэрбитэ:

— Туохпар таҥыннараары. Ити биир уол баар да, наадыйбат — сэбиэскэй таҥаһы да таҥнан сылдьыаҕа.

Ол кэмҥэ Тиит ойоҕо суох. Кини баайын бүтүн күнү быһа туордаабыттара.

Холкуос.

Холкуоһу, төрдүскэ үөрэнэ сырыттахпытына, Сааба кэлэн тэрийбитэ. Онтон Мэхээлэ Дьокуускайга үөрэнэ баран, ыалдьан төннөн кэлэн, колхозка суотчуттаабыта. Саабаны сүрдээх киһи диэн көрөр этибит. Өлөр охтуутун охтон баран оронугар сытан эрэн салайа сыппыта. Сааба өлбүтүн кэннэ Мэхээлэ бириссидээтэл буолбута. Колхозка киирии буолбутугар учууталым миэхэ эппитэ:

— Эн аккаастанар кыаҕыҥ суох, колхозка киирбэтэххинэ тулаайаҕыҥ быһыытынан барар-кэлэр сириҥ да суох.

Онон улахан дьону кытта табах буруотун быыһыгар тэҥҥэ мунньахтыы олорорбун улаханнык саныыр этим.

Сээчиикэп Дьэкиим баппат этэ. Биирдэ Кыталыктаахха бурдук быһыытыгар сырыттыбыт. Салайааччыбыт Чочуновскай. Дьэкиим тоһоҕо ылбыт уонна: «Урут илиибитинэн да быһан сылдьыбыппыт», — диэбит даҕаны бурдук быһар массыына тииһин тоҕу солоон кээспит. Мин сүүрэн кэлбиппэр ким эрэ:

— Ити оҕонньорбут массыынатын дэгэйэн кээһэн баран турар — диэтэ. Ким эрэ бириссидээтэл Мэхээлэҕэ тыллыы барда. Биһиги «Мин сиэрпэбин аҕалаар, мин сиэрпэбин илдьэ кэлээр»,— дии хааллыбыт. Мэхээлэ онно кэлэн дьэ ыыстаан имиппитэ:

— Төрдүҥ өтөн, төбүрэҕиҥ күөрэйэн бу буолаҕын дуо? Бачча кырдьаҕас, улахан оҕолордоох киһи буолан баран бу туох буола сылдьаҕыный? Дьикээр эбиккин, — диэн үчүгэйдик өтөрү-батары саҥарбытын Дьэкиим туох да диэбэтэ. Оном илиибитинэн быһан бардыбыт. Бууттуун бурдук олоҕун быһабыт. Бурдугу Кудуну, Хомустааҕы эргийэ уонна Кыталыктаахха ыһабыт.

От үлэтэ буолла да Чоҥороҕо барабыт. Биһиги кыргыттар Ньолбо Саабатын биригээдэтигэр талаһабыт. Сааба «таһыйталыам!» диир да кинини ордоробут. Сымнаҕас баҕайы киһи этэ.

Колхоз тэриллиитигэр Андреев Ефремы төһө да үөрэххэ киирдэр, киһи тиийбэт буолан, испииһэккэ киллэрэ сылдьабыт.

Мэхээлэ оройуоҥҥа өлбүтүн эмиэ Кудуга таһааран төрөөбүт алааһыгар Хорбочукааҥҥа көммүппүт. Кини кэнниттэн арааһа Чочунуобускай, онтон Самаайап бириссидээтэллээн көрбүттэрэ. Хочуурап Хабырыыл эмиэ үлэлээн көрөр этэ. Кыайбаккалар уурайан испиттэрэ.

Самаайап Алдаҥҥа киирэ сылдьан итээн тахсыбыта. Эбиэһи ылла диэн расписката баар. Биһиги ШКМ-ҥа үөрэнэ сылдьан тахсан Кудуга колхоһу ревизиялаатыбыт. Ол аата колхоз дохуотун чөкөтөбүт. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри суоту тарт да тарт. Ол кэмҥэ счетоводтара Харах Барылаан. Сыыһата-халтыта сүрдээх элбэх.

Мунньахха Самаайап итэҕэһэ арыллыбытыгар:

— Ити кэннэ үлэлээбэппин, — диэн аккаастанан кэбиһэр.

Оскуола.

Испии Кудуга турбут дьиэтэ колхозка барбыта. Онно оскуоланы аспыттара. Бастакы кылааска Данилов Василий Романович диэн сахалыы хоп курдук билэр нуучча киһитэ үөрэппитэ. Учууталбыт кылааска чээйдээн күдээритэ олорон үөрэтээччи. Эт да сиир, көбүөрдээх алаадьы да сиир. Ол буукубаҕа үөрэтэн дуомнаабыта, букатын бүтэрбит саҕана кыраны, «барбыт-кэлбит» диэн курдугу суруйар буолбуппут. Оҕонньор «оҕолорум суруйар буолан эрэллэр» диэн үөрэр этэ.

— Бүгүн уруһуй уруога. Уруһуйдуур диэн хайдаҕын билиэхпит. Бу кинигэҕэ киһи уруһуйа баар. Дьэ, маны үтүгүннэрэн уруһуйдааҥ. Биһиги уруһуйдаан барабыт. Сорохторбут син маарыҥнаталлар.

Суолбутугар Хаппараал оҕолорун кытта аргыстаһабыт. Хаппараалтан Такыр уолаттара Тоҥсоо уонна Ылдьаа. Кулун өлбүттэн мин, Испирдиэн уонна Настаа. Настааны Дэниис ойоҕо өй-мэйин иһин сөбүлээбэт, ылбатаҕа. Хата миигин көрдөөбүтүн Испиилээх биэрэн бэрт.

Өссө Хабырыыл, Дьэлиһиэй, Куолай Дэпсэйин уола Хоноһо, Кубайыы Мааркабын уола Саввинов Онтуон аргыстаһаллар.

Айаннаан иһэн суолга олорон бүгүн үөрэппит буукубаларбытын "ким төһө өйдөөбүтүй" диэн хатылыыбыт. Биһигиттэн Саввинов Онтуон билбэлэһэр.

Кылааспытыгар бас-көс киһибит Чаалаха уола Ульянов Тэриэн.

Иккис кылааска үөрэнэрбитигэр учууталбыт Осипов диэн боллойбут Сунтаар киһитэ этэ. Били урукку учууталбыт уруһуйдаппыт киһитин "бу норуот учуутала, сирдьитэ Ленин мэтириэтэ буолар" диэн соһуппута. Ол ону билэн арай учуутал Даниловтан кэлэйбиппит даҕаны, "хаһан сатаан уруһуйдуу үөрэммит оҕолорго Ленини уруһуйдатар" диэн. Кэлин билбиппит Данилов уруккута Бүлүү аҕабыта эбит.

Дэниис ойоҕун өлөрбүтүн кэннэ, Осипов Дэниистэн куттанан баран хаалбыта. Дэниис ойоҕун Осиповка күнүүлээбит этэ.

Үһүс кылааска Тараяров Василий Георгиевич үөрэппитэ. Кини оскуола аан дьиэтигэр олорбута. Бу киһи Бүлүүттэн испиир ылан арыгылаан нэдиэлэни быһа итирэн хаалар. Онон туох баар кылааһы барытын Үстүүн уола үөрэтэр буолбута. Тиит Харааччын кыыһа Аана эмиэ учууталлаан көрбүтэ. Өр үлэлээбэккэ сыл аҥарыттан уурайбыта.

Били Данилов аҕабыт уола Коля эмиэ бастакы кылаастары үөрэтэн иһэн сүтэн хаалбыта.

Куду оскуолаларын Трофим Устинович нэһилиэнньэ күүһүнэн туттарбыта.

Хомсомуолта киирбиппэр Испиилээх сэттэбин ылбыттара: «Бассабыыктар ойохторо буолаары гынныҥ дуо?». Үөрэнэ сырыттахпына, саас, учууталым эттэ: «Мэхээлэҕэ тахса сырыт»,— диэн. Онно Мэхээлэ эттэ: «Ити Сааба ата тиэргэҥҥэ күүлэ баҕанатыгар бааллан турар. Дьиэҕэр бараҥҥын таҥаскын ылан Саабалаахха көс. Эн билигин хомсомуоллааххын, холкуостааххын, туһунан киһигин, онон мөҥөллөрө, тыыталлара сатаммат. Алыкайынан быһа бараар, манан эргийээйэҕин».

Онон мин Ньолбо Саабалаахха көһөн хаалбытым.

Комсомолга киирэн баран төннөн иһэн, Бахымахтаҕа кэлиэхпитигэр диэри тоҥнубут. Били ырыабыт-тойукпут хаптайда. Арай Сардырдар эрэ уоттара кылайар. Биһиги үөрдүбүт.

— Хата бу ыалга иттэн ааспаппыт дуо?

— Кырдьык, сылдьан иттэн, чэйдээн ааһыахха. Аттарбытын баайан, кырыалаабыт маарыҥнаттыбыт, ааны тоҥсуйдубут. Онуоха дьиэ иһигэр оҕус харсан эрэрин курдук тыас тилигирии түстэ.

— Охсуһан эрэллэр дуу?

Родион эттэ:

— Суох, охсуһуу тыаһа буолбатах, арааһа хаартыһыттар бааллар быһыылаах.

Ааннарын кэмниэ-кэнэҕэс астылар. Сардыр ойоҕо оһоҕун оттоору турар.

— Ээ, бэйэбит оҕолорбут сылдьаллар эбит дуу. Хата, тоойдоруом, хомсомуолга киирдигит дуо?

— Киирэн.

Онтон ороннор анныларыттан, хотон иһиттэн саспыт дьоннор:

— Бу оҕолор сылдьаллар эбит дуу, хата киһини куттаатылар,— дии-дии тахсан кэллилэр.

Ону кэлин Родион эппитэ:

— Итиччэ тахсан биэрбит дьону тутаахтаабатыбыт ээ! Родион комсомолга киирбиппит кэннэ эппитэ:

— Дьэ, оҕолор, уонна мэниктээбэккит. Комсомол буолуу диэн сүрдээх эппиэттээх дьыала. Туох итэҕэһи көрдүбүт да, ону утары охсуһуохтаахпыт.

Биһиги кылааспытыгар үөрэммит оҕолор.

Барыта сүүрбэ оҕо: Ульянов Терентий (Чаалаха уола), Михайлов Родион Ефимович, Михайлова Агафья Ефимовна, Кузьмин Антон, Карадчин Спиридон Спиридонович, Карадчин Георгий Титович – врач, Лазарев Елисей Гаврильевич — колхоз председателэ, Лазарев Гаврил Гаврильевич, Николаев Егор Терентьевич (Чочу Тэриэнин уола), Саввинов Илья (Такыр уола, бухгалтер буолбута), Такыр уола Тоҥсоо. (Кулаактааһын, земпередел саҕана активнай кыттыыны ылбыта, дьөппөҥкөлөөн сүрдээх киһи этэ, сөтөл буолан өлбүтэ), Мохордоонобо Биэрэ. (ШКМ-ҥа үөрэнэн иһэн ыалдьан өлбүтэ.), Мордовская Настаа (Нэккэлэр диэн оҕонньордоох эмээхсин сиэннэрэ), Карадчина Настаа Денисовна, Карадчина Варвара Тимофеевна, Николаева Александра Терентьевна. (Чочу Тэриэнин кыыһа. Кэлин балыыһаҕа санитаркалыы сылдьыбыта.), Харах Барылаан, Давыдов Афанасий Афанасьевич, Хоноһо — Куолай Дэпсэйин уола, Саввинов Антон — Кубайыы Мааркабын уола.

Комсомол.

Арааһа, тоҕус сааспар үөрэнэ барбытым. Оскуолаҕа бастакы сыл үөрэнэрбэр мин эрэ торбос ыстааннаахпын, торбос сонноохпун. Хата, олох да кыһаллыбаппын. Кудуга төрдүс кылааһы бүтэрбитим. Учууталбыт Петров Трофим Устинович диэн эдэр киһи, төрдө Өргүөт этэ. Кини Самаайап Мааркаптаахха аһаан олорбута. Мааркап ойоҕо, уруккута Хордур ойоҕо, оскуола остуораһа этэ. Мааркап дьиэ таһыгар үлэлиир буолар этэ.

Мин оскуолаҕа сылдьыам инниттэн ынах ыыр буоламмын, оскуолаҕа да үөрэннэрбин 15 ынахпын ыан, саахпын күрдьэн таһааран балбаахтаан бүтэрэн баран оскуолабар барабын. Эмээхсин үөрэнэрбин абааһы көрөр:

— Мин үөрэҕэ суохпун да аҕа баһын тосту олордум. Кыыс оҕо баҕас эмиэ тугуҥ үөрэҕэй-тайматай. Хата баай киһиэхэ эргэ биэриэхпит, кимнээҕэр ордук байан-тайан олоруоҥ.

Киэһэ уруок ааҕаары гыннахпына эмээхсин уоту былдьаан ылар. Оччоҕуна ынах дьиэтигэр тахсан көмүлүөккэ хатырык оттон, онно кинигэбитин кыһыйа көрөн, ааҕа сатыы олордохпутуна саала дьиэттэн киһи киирэн:

— Маһы оттубат үһүгүт. Утуйар үһүгүт. — диир. Уруокпутун ааҕан бүттэхпит ол.

Бастакы кылааска тарбыйах сонноох, тарбыйах ыстааннаах үөрэнэрбинэн киирэннэр Бууту оройуоҥҥа ханнык эрэ мунньахха кириитикэлээбиттэр. Дьэ, онтон уордайан, Буут быраабаттан тахсан, дьиэтигэр ийэтин сырбаппытынан киирбитэ:

— Мин ити кыыска ыыппыт таҥаспын сиэбитиҥ дуо? Таҥаһынан аһыыр буолбутуҥ дуо?! Кыыһы сиэбиккин да ситэри сиэ! Аны киһини сиэ! — диэн үөгүлүү-үөгүлүү миигин ийэтигэр утары анньар. Мин ол үлүгэрдээхтэн куота сатыыбын.

Онон иккис кылааска үчүгэйдик таҥнан үөрэнэр буолбутум. Ол гынан баран ынахпын ыы сылдьабын. Ыы олорон ынах анныгар утуйан хаалбыт буолабын. Ону дьахталлар баттахпыттан үргээн уһугуннараллар. Үөрэниэхпин баҕарарым сүр.

Оскуолаҕа Испии уола Испирдиэнниин аргыстаһабын.

Төрдүс кылааска үөрэнэ сылдьан 1931 сыллаахха комсомолга киирбиппит. 18 оҕоттон 14 ылбыттара.

Үс-хас атынан оройуоҥҥа киирбиппит. Киирэрбитигэр аны «хомсомуолга ылыахтара суоҕа» диэн сүрдээҕин кыбыстабыт. Кими саарбаҕа суох ылыахтарын сөбүй диэн таайа сатыыбыт. Родион: «Балбаара батараак, онон ылыахтара», — диир.

Онно үөрэхтэригэр мөлтөхтөр диэн Харах Барылааны уонна Хордур уола Түмэппийи, били Мааркап ойоҕун уолун ылбатахтара. Комсомол секретара Васильев Митрофан (Кэнтик киһитэ) «тыа оҕолоро» диэн элбэх боппуруоһу бэрдэрбэтэҕэ. Төннөрбүтүгэр үксүбүт комсомолга киирбит буолан, үөрүү-көтүү, ырыа-тойук бөҕө буолан айаннаабыппыт. Сыарҕаҕа олорон оһоохойбут диэн, иҥин диэн. Комсомолга киирэрбитин учууталбыт Трофим Устинович агитациялаабыта.

Комсомол чилиэннэрин манныктары өйдүүбүн: Давыдов Афанасий, Михайлов Родион, Михайлова Агафия, Лазарев Елисей, Мохордоонобо Биэрэ.

Дэниис ииппит кыыһа Настаа Аржакова мөлтөх комсомолка этэ — үөрэҕи ылбат, саатар комсомольскай билиэтин сүтэрэн кээспитэ.

Карадчина Варвара Тимофеевна ахтыыта