Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара ( Каженкин И.И.)

И. И. Kаженкин - Уйбаан Хааһах

САХАЛАРГА ОҔОНУ ИИТИИ, ҮӨРЭТИИ УРАТЫЛАРА

Дьокуускай 2023

“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс”- cахаларга оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ туттуллар аналлаах өc хоһооно.

Хас биирдии төрөппүт оҕото бэйэтинээҕэр ордук олоххо олоруон баҕара саныыр. Арай бу үтүөкэн баҕа санаа хайдах ситиһиллэрин сахалар эрэ билэллэрин “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс”,- диэн өс хоһооно баара бигэргэтэр.

Арыгы уонна наркотик дэлэйэн иһиилэрэ кэлэр көлүөнэлэр ураты тулуурдаах уонна дьулуурдаах буола улаатыыларын эрэйэр, ол аата сахалыы өһөстөрө улааттаҕына эрэ, ити умсары түһэрэр абылаҥнары тулуйар кыахтаналлар.

ААН ТЫЛ

Былыргы сахалар ойууннара түүллэри үөрэтэн, Кут-сүр үөрэҕин айан, сайыннаран, киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэппиттэр. Ол үөрэхтэрин кэлин кэмҥэ сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан, билигин быстах-остох ордон хаалбыттарын биһиги сурукка киир¬бит кэпсээннэртэн эрэ билэбит.

Сахалар Кут-сүр үөрэҕин билигин да туһана сылдьаллар, түүллэри итэҕэйэллэр. Мин өй-санаа уратыларын быһааран Кут-сүр үөрэҕин олоххо киллэрэри ситистим.

Кут-сүр үөрэҕэ киһи этэ¬-сиинэ уонна үс: буор, ийэ уонна салгын куттара тус-туспала¬рын бэлиэтииринэн атын омуктар таҥараларын үөрэхтэриттэн улаханнык уратыланар.

Хас биирдии киһи барыта тыынар-тыыннаах, эттээх-сииннээх, өйдөөх-санаалаах, олоҕун дьоһуннаахтык, уһуннук олоруон баҕарар. Саха дьонун баар-суох баҕа санааларынан “Биирдэ бэриллэр олоҕу киһилии олоруохха” диэн буолар.

“Олоҕу киһилии олоруохха” диэн этиини быһаарыыга биһиги бу үлэбитин барытын анаатыбыт. Итини тэҥэ, үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр оҕо иитиитигэр олус улахан оруолу ылалларын, өйө-санаата сайдыытын төрүттүүллэрин быһаара сатаатыбыт.

Оҕо – “аймах-хаан салгыы сайдар кэскилэ” диэни билигин бары билэбит. Ол эрээри, бу кыра киһини хайдах көрөн-истэн ииттэххэ, үөрэттэххэ хаһан киһилии өйдөнөн-санааланан аймаҕы-хааны салгыы үөскэтэр, үлэни-хамнаһы өрө тутан баайы-малы элбэтэр киһи буолан тахсарый? Билиҥҥи кэмҥэ олус уустугурбут, иннэ-кэннэ биллибэт буолбут курдук боппуруоска сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ олус таба эппиэти биэрэр. Ол курдук, оҕо ийэ кута үөскээн, сайдан барыытыгар төрөппүттэр, ордук ийэтэ ылар оруоллара ордук үрдүгүн, эппиэтинэстэрэ улаханын бу үөрэх быһаарар.

Сахалар “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа” диэн өс хоһооннорун саҥалыы ырытан көрдөхпүтүнэ уонна улахан суолтаны “хатарыы” диэн тылга уурдахпытына, уол оҕолорбут кырдьык буһан-хатан, элбэхтик эрчиллэн, үлэлээн-хамсаан улааттахтарына эрэ, киһилии киһи өйө-санаата кинилэргэ киирэр. Ону баара биһиги “социализм” сымнаҕас олоҕор өйөнөммүт уолаттарбытын маанылаан, атаах¬тык, сынньалаҥнык иитэр, үөрэтэр суолу тутуспуппут сыыһатын билигин ырыынак кэмигэр билинэн эрэбит. Аһара тымныылаах, сыралҕан куйаастаах дойдубутугар үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутан үлэлииргэ күүһү-кыаҕы таһынан, кытаанах, дьэ¬бир, өһөс майгы хайаан да ирдэнэрин сэбиэскэй былаас кэмигэр умуннаран кэбиһэ сыстылар.

“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕо төрөппүттэринээҕэр бары өттүнэн барытынан ордук, баһыйар буола улаатыахтааҕын, күүстээх санааланыахтааҕын бэлиэтиир. Кими эмэ баһыйарга, кыайарга өссө кытаанах, ыарахан эрчиллиини барыллыахтааҕын бары спортсменнар билэллэр. Сымнаҕастык иитилли¬бит, сылааска, бэлэмҥэ сыта үөрэммит, атаахтык улааппыт оҕоттон төрөппүтүнээҕэр мөлтөх киһи улаатан тахсара саарбаҕа суоҕун, ити өс хоһооно өйдөтөр.

Былыргы сахалар киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн айыы диэн өйтөн-санааттан тутулуктаах тыл икки утарыта суолталаах өйдөбүллэрдээҕэ буолар. Кырдьаҕастар билигин даҕаны бу тылы үчүгэй да, куһаҕан да айыыны оҥорууну бэлиэтииргэ анаан тутталлар. Бу тыл ити өйдөбүллэрэ киһиэхэ ханнык өй-санаа иҥэриллибититтэн быһаччы туту¬луктаахтар уонна киһи өйүнэн-санаатынан толкуйдаан оҥорор быһыыла¬рын үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн арааран бэлиэтииргэ аналлаахтар.

“Түннүгүнэн чыычаах көтөн ааспытын курдук” олоҕум ааста дииллэр кырдьаҕастар. Кырдьа баран иһэн ааспыт олоҕу санаан кэллэххэ киһи ааспыт олоҕо “Мутугунан быраҕар муҥур үйэҕэ” тэҥнэнэрэ олус сөп курдук. Киһи олоҕун устата өйө-санаата уларыйыытын быһаара сатыырбытыгар былыргы сахалар үөскэтэн олохторугар туһаммыт этиилэрин, өс хоһооннорун туһанныбыт.

Kиһи үөрэҕи ылынарын аҥардастыы үөрэхтээһин эрэ курдук өйдүүрбүт оҕолорбутун иитиибит уонна үөрэтиибит мөлтөөһүнүгэр, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиигэ суолта биэрбэппититтэн өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутугар тириэртибит.

Саха дьоно үөрэх үгэс буолуор диэри элбэхтэ хатылаатахха эрэ умнуллубатын уонна үгэстэр киһи этин-сиинин эрчийэннэр үөрүйэх буолан иҥэрин билэллэр. Үөрэҕи ылыныы бу курдук баран иһиэхтээҕин оҕону үөрэтиигэ хайаан да туһаныы эрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыны хааччыйар кыахтааҕын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Сахалар оҕону иитэр уонна үөрэтэр ньымалара эрэ аныгы үйэҕэ олох иһин дьулуурдаах, тулуурдаах, өһөс майгылаах дьону иитэн улаатыннарар кыахтаах. Ол курдук, сахалар “Олох ыарахан” диэн этиилэрэ күн-түүн табата быһаарыллан, сымнаҕас, мөлтөх өйдөөх-санаалаах дьон арыгыһыт эбэтэр наркоман буоланнар өйдөрө-санаалара көтүүтүгэр, ол аата эрдэлээн өлүүлэригэр тиийэллэрэ чугаһаан иһэр. Kэлэр көлүөнэлэр өбүгэлэрин бары өттүлэринэн баһыйар буола улааталларын ситиһэргэ сахалар өстөрүн хоһооно “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс”,- диэн эрэ туһалыыр кыахтааҕын аахайбакка, туһаммакка сылдьабыт.

Бу өс хоһоонун таба өйдөөн, кытаанахтык тутуһаммыт кэлэр көлүөнэлэрбит чахчы кыахтаах, дьулуурдаах уонна тулуурдаах буола улааталларын ситиһиэхпитин, омукпутун сайыннарыахпытын сөп.

Каженкин И.И - Хааһах Уйбаан атын үлэлэрин интернеттэн, Национальнай библиотека сайтыттан, Сахалыы Википедия иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан ылан туһаныахха сөп.

САХАЛАР ҮӨРЭХТЭРЭ

ССРС-ка экономика сайдыыта лаппа бытаарбытын, дьон олохторун таһыма олус аллараа түспүтүн түмүгэр, 1991 сыллаахха уларыта тутуу буо¬лан Россия атын республикалартан туспа арахсыбытыттан улахан дойду үрэллибитэ. Уларыта тутуу кэнниттэн Россияҕа салайар былаас улары¬йыыта, дьон социализм кэмигэр үйэлэрин тухары олорбут олохторун сиэрин уларытан, аны капиталистардыы олоҕу оҥостууну саҕалаабыттара.

Саҥа үөскээн эрэр ырыынак сыһыаннаһыыларын ыар баттааһына, “сынньалаҥнык”, салайааччылар эппиттэрин эрэ толоро сылдьыбыт социализм дьонугар соһуйууну, санаа түһүүтүн, бутуллууну таһаарбыта. Барыта ким эрэ бэлэмигэр уонна ыйан биэриитигэр үөрэнэн хаалбыт үлэһит дьон бэйэлэрэ булан-талан, баһылаан, үлэни-хамнаһы тэрийиигэ кыахтара кыра буолара биллэн таҕыста. Маннык саҥа олох, ырыынак көрдөбүллэригэр толору эппиэттиир иитиилээх уонна үөрэтиилээх таксистар курдук дьон биһиэхэ отой аҕыйахтара кэнникинэн билиннэ. Саҥа олох, үлэҕэ капиталистардыы сыһыан, саҥалыы иитиилээх эдэр дьоҥҥо наадыйар. Социализм олоҕун кэмигэр биһиэхэ үөһээттэн соҥнооннор, соҕуруу, сылаас дойдулаах дьон сымнаҕас көрдөбүллээх үөрэхтэрин аҕалан сыҥалааннар, үөрэхтээһин төһө да киэҥник тарҕаммытын иһин хаачыстыбата мөлтөҕө арылынна. Дьоҥҥо барыларыгар биир тэҥ көрдөбүллээх мөлтөх үөрэҕи, үлэни киэҥник тарҕатыы түмүгэр “улугуруу” кэмэ тиийэн кэлбитэ.

Онон, “социализм” кэминээҕи иҥэриллибит үөрэх, кытаанах айылҕалаах хоту сир дьонун үөрэтиигэ сөп түбэспэтэ кырдьык буолла. Маннык дьоҕура суох үрдүттэн үөрэх, олохтоох омуктар оҕолоро үлэни-хамнаһы кыайар буола үөрэнэллэригэр, сайдан-үүнэн барыыларыгар көмөлөспөтө.

Биһиги хотугу дойдубут дьон-сэргэ олохсуйан олороругар олус кытаанах усулуобуйалаах. Манна дьаныардаахтык үлэлээн-хамсаан туох эмэ ситиһиини оҥорорго, сымнаҕас айылҕалаах соҕуруу дойдулардааҕар кырата икки, үс төгүл элбэх күүһү-кыаҕы ууруохха, үбүлээһини угуохха наада буолар. Ол иһин хоту сир усулуобуйатыгар сөптөөх идэни баһылаан таһаарыылаахтык үлэлииргэ, эдэр көлүөнэни иитэр, үөрэтэр ньымабыт былыргы ырыынак кэминээҕи сахалар оҕолорун үөрэтэр ньымаларын ылыннаҕына эрэ табыллар. Октябрьскай революция иннинэ сахалар олохторугар көҥүл эргиэн кэмэ баара элбэх суолу-ииһи хаалларбыта. Сүүһүнэн сыллар усталары¬гар бэйэлэрин көрүнэн-дьаһанан, уһанан, эргинэн уонна өссө дьаһаах төлөөн олорорго үөрэммиттэрэ. Статистика бигэргэтиитинэн революция иннинэ саха дьонун үгүс өттүлэрэ бэйэлэрин кыанан олорор туспа хаһаайыстыбалардаах эбиттэр уонна ол кэмҥэ ахсааннара биллэрдик эбиллибит. Хоту сир ыарахан усулуобуйатыгар оҕолорун ханнык баҕарар үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутарга, киэҥ билиилээх-¬көрүүлээх, сайдыылаах эдэрдэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга кыһаналлара.

Саха дьоно оччотооҕу кэмнэргэ оҕолорун үөрэтэр ньымаларын өс хоһооно оҥостон өйдөрүгэр-санааларыгар илдьэ сылдьаллар. Билигин олох уларыйбытынан сибээстээн, оҕолору үөрэтиигэ өбүгэлэрбит ол ньы¬маларын сөргүттэхпитинэ табыллар. Ырыынак кытаанах, ыарахан усулуобуйатыгар дьаныардаахтык үлэлиир-хамсыыр, барыга-бары дьоҕурдаах эдэр дьону үөрэтэн уонна иитэн улаатыннарарга өбүгэлэрбит үтүгүннэрэн уонна өсөһүннэрэн үөрэтэр ньымаларын туттуу эрэ көмөлөһүөн сөп.

Ити үөрэхтэри таһынан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар Үрүҥ айыы өйдөбүлэ былыр-былыргыттан иҥэн сылдьар. Бу өйдөбүл аныгы араас таҥара үөрэхтэрэ айыллыахтарын быдан иннинэ чочуллан оҥорул¬лубут. Ол иһин Үрүҥ айыы өйдөбүлэ киһи өйүн-санаатын ордук дириҥник баһылаабытынан, атын омуктар өй-санаа туһунан үөрэхтэринээҕэр уратылардаах. Үрүҥ айыы өйдөбүлүн ити уратыларын аныгы чинчийээч¬чилэр бэйэлэрин арыйыыларынан бигэргэтэн эрэллэр. Ол курдук, Кут-сүр үөрэҕэ киһи бэйэтэ тулалыыр Айылҕаттан олус кытаанах, хан¬на да халбаҥнаабат тутулуктааҕын бигэргэтэрэ учуонайдарынан да-каастанан эрэр. Сотору кэминэн Аан дойду дьоно Айылҕаны кытта биир ситим буолалларын билиннэхтэринэ, сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин бэйэлэрэ ылынан барыахтара.

Саха тылыгар үөрэх диэн тыл былыр-былыргыттан баар. Ол эрээри сахалар үөрэхтэрэ ханна баарый диэтэххэ, бу диэн суруллубута соччо суох эрээри “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн” диэн өс хоһооно олох үөрэҕэр киһи үйэтин тухары үөрэнэ сылдьарын быһаарар.

Сахалар киһи үөрэҕи ылынар дьоҕура икки араастааҕын билэннэр: “Үөрэҕи ылынымтыа киһи атын дьон сыыһаларыттан, онтон ыараханнык үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр” эбэтэр “Kулгааҕынан истэн үөрэммэт буоллаҕына илиититтэн тиийиэҕэ”,- диэн эмиэ этэллэр. Бу этиилэр үөрэнии икки араастарын уонна олору киһи хайдах ылынарын быһаараллар:

1. Хараҕынан көрөн, кулгааҕынан истэн үөрэнии.

2. Үтүктэн, үлэлээн-хамсаан үөрэнии.

Бу быһаарыылары кыратык арыйан өссө чуолкайдаан биэриэхпит:

1. Kиһи ханнык баҕарар үөрэҕи хараҕынан көрөн уонна кулгааҕынан истэн ылынар. Түргэнник өйдөөн иһэр кыахтаах умнугана суох киһи үөрэҕи ити курдук ылынара кыаллар. Kэлин кэмҥэ биһиэхэ киһи үөрэҕи ылынар кыаҕа бу эрэ өттүнэн сайдарын курдук этэллэр. Өссө эбэн киһи үөрэҕи-билиини баһылыыр кыаҕа букатын муҥура суох диэн этэллэр эрээри, ол сымыйа. Киһи өйө-санаата компьютерга кыаттарара саахымат оонньуутуттан биллэр.

2. Саха дьоно оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэн иһэрин туһунан билэллэр. Өссө киһини “Олох үөрэтэр” диэн этии баар. Бу этии киһи бэйэтэ олоҕу олорон, олохтон эрэйдэнэн, үлэлээн-хамсаан, үлэттэн үөрэнэн, олоҕу билэн-көрөн иһэрин быһаарар. Олохтон үөрэнэр туһугар ыараханы тулуйар, дьулуурдаах буолуу ордук эрэйиллэр. Маннык үөрэнии чиҥ, хаһан да умнуллубат гына иҥэр уратылаах.

Биһиги бэйэбит өйбүтүн-санаабытын билиммэккэ сылдьан эрэ атын дьону үөрэтэ сатыыбыт. Он¬тукабыт кинилэргэ кыайан тиийбэт, үтүгүннэрэн биэрэр кыаҕа суох буоллахха, ханнык да үөрэх ситэ өйдөммөт. Үтүгүннэрэн, батыһынна¬ран биэрэр күүһэ суох буолан кинигэ үөрэҕэ үгүс дьоҥҥо кыайан то¬лору өйдөммөккө хаалар. “Ханна эрэ аахпыппыт ээ”,- диэн этиини киһи элбэх боппуруоска истэригэр тиийэр. Манна саха дьонун “Тутан-хабан көрдөххө эрэ өйдөнөр”,- диэн этиилэрин эбэн биэрдэххэ үөрэнии дьэ толору буолар. Ол аата киһи бэйэтэ боруобалаан көрө илигинэ табан өйдүүрэ уустук. Оскуола программатыгар аналлаах лабораторнай занятиелар эмиэ ити этиигэ олоҕураллар, көрдөрөн биэрэллэриттэн ордук тиийимтиэлэр, өйдөнүмтүөлэр.

Киһи үйэтин тухары, өйө-санаата; буор, ийэ уонна салгын куттара сайдан иһэллэр. Би¬лиитэ-көрүүтэ кэҥээн, уоппута эбиллэр, сатаан табан хамсанара үөскүүр. Бу сайдан иһэр өй-санаа, этин-сиинин эрчийэн, өр сыллар усталарыгар бу билии¬тигэр-көрүүтүгэр үөрэтиитэ, үгэс, үөрүйэх оҥоруута эрэйиллэр. Ол аата, киһилии өйү-санааны салгын кут ылынан, үөрэтэн баран, аны бэйэтин этин-сиинин ол өйгө-санааҕа, билиигэ, хамсаныыга эрчийиитэ, киһилии өйгө-санааҕа үөрэнии, үөрүйэх буолуу, буор куту сайыннарыы диэн буолар.

Манна холобуру аҕаллахха, быраас киһи бэйэтэ тымныйан ыалдьа сылдьан атын дьону эмтии сатыыра тиийимтиэтэ суоҕа чахчы. Кини¬гэттэн билбит билиитин бэйэтин этин-сиинин дьарыктыырга, эмтииргэ ситэ туһамма¬таҕа таайыллар. Тымныы уунан атаҕы кутта сырыттахха киһи тымныыны тулуйара эбиллэр диэн бары этэллэр, суруйаллар, армияҕа сырыттахха ыган туран оҥотторо сатыыллара туһалаах этэ.

Эти-сиини эрчийии диэни хас биирдии бэйэтин доруобуйатын туһугар кыһанар киһи үөрэ-көтө оҥорор дьыа¬лата буолуон сөп курдук. Тымныйан ыалдьыы төһө да элбэҕин иһин куруук итинник дьарыктанар киһи бэрт аҕыйах.

Үөрэх киһи үйэтин тухары тохтообокко баран иһэр диэн сахалар этэллэр. “Кыр¬дьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн”,- диэн бары билэр өс хоһооммут өйдөбүлэ киһи куруук үөрэнэ сылдьыахтааҕын быһаарар. Бу этии үөрэхтээһиҥҥэ буолбакка, киһи олох үөрэҕэр үөрэниитигэр быһаччы сыһыаннаһарын ситэ өйдөөбөккө сылдьа-быт. Үөрэхтээһин, атын омуктар билиилэрин-көрүүлэрин үөрэтии, эко¬номика саҥа төрүттэрин киллэрии олох үөрэҕиттэн букатын атынын биһиги бу үлэбитигэр дакаастыы сатыахпыт.

Олох үөрэҕэ диэн киһи киһилии майгыга, киһилии быһыыга үөрэнии¬тэ уонна бэйэтин этин-сиинин ол билиитигэр эрчийиитэ буолар. Киһи сылайар, этэ-сиинэ сынньалаҥ көрдүүр. Сыта түһэн, этин-сиинин босхо ыытан, сынньанан баран эмиэ күүс киирэн үлэлээн-хамсаан ба¬рыыта хайаан да ирдэнэр. Утуйбакка, сынньаммакка эрэ киһи этэ-сии¬нэ уһуннук тулуйан сылдьыбат.

Былыргы хараҥа кэмҥэ үлэ-хамнас кэминэн сырдык буолуута ааҕыллар этэ, онтон хараҥа буо¬луута дьиэҕэ-уокка сынньаныы кэмэ буолара. Сөптөөхтүк сынньанан, кэмигэр үлэ¬лээн, дьарыктанан туох эмэ туһалааҕы оҥоруу киһилии киһи олоҕун сиэрэ буолар.

Олох үөрэҕэ диэн баарын кэлин кэмҥэ үөрэхтээһиҥҥэ буккуйан букатын да умна сыстыбыт. Олох үөрэҕэ саха дьонун “Kиһи буолуу” диэн этиилэригэр, кыһалҕа кыһарыйарыгар, үлэ-хамнас уонна дьиэ-уот туһунан өйдөбүллэригэр иҥэн сылдьар.

Киһи буолуу сүрүн өйдөбүлэ эт-сиин уонна өй-санаа көрдөбүллэрин тэҥнээн биэриигэ олоҕурар. Киһи буолууга оҕо төрөппүттэрин үтүктэн, кинилэр тугу оҥороллорун, хайдах сылдьалларын көрөн, үтүктэн үөрэ¬нэр, ол иһин киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар, оҕо барыта ситиһиэхтээх үөрэҕэ буолар.

Уол улаатан истэҕинэ “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа” диэн өйдөбүлү быһалыы ылына сатыыбыт эрээри, көннөрү туйах буолбакка өссө эбии хатарылыннаҕына табылларын умнан сылдьабыт. Ол аата оҕо эбии хатарыллан, өссө күүһүрдэҕинэ аҕатын баһыйыахтааҕа, киниттэн хайаан да ордуохтааҕа быһаарыллар. Хатарыы диэн кыһа уотугар кытардан баран эмискэ ууга уган тимири ураты кытаатыннарыы ааттанарын тимир уустарбыт суох буоланнар умнан кэбистибит.

Сылайбыт, элэйбит кэмҥэ сытынан, эти-сиини көҥүл босхо ыытан кэбиһии киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Ол курдук, киһи буолуу сүрүн көрдөбүлүнэн тулуурдаах, дьулуурдаах буолуу ирдэнэр. Киһи хайаан даҕаны эт-сиин кыра мөлтөөһүнүн, сылайыытын, быстах ыарыыларын кыанар, тулуйар, кыра аайы сытынан кэбис¬пэт кыахтанара ордук. Кыаллар буоллаҕына эти-сиини эбиискэ эр¬чийэн биэрэри өйүнэн-санаатынан ситиһэрэ ирдэниллэр. Ол аата ханнык баҕарар дьыалалары оҥоруулар киһиттэн элбэх күүһү-кыаҕы эрэ¬йэллэр. Өһөс буолуу - тулуурдаах буоллахха эрэ ситиһиллэр. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно тулуурдаах буолууга быһаччы сыһыаннаах. Оҕо төрөппүтүнээҕэр бары хаачыстыбалара ордук, ол иһигэр тулуурдааҕа өссө баһыйарын, бу өс хоһооно быһаарар уонна саха дьонугар өйдөтө сатыыр.

Кырдьаҕас киһи бэйэтэ эдэр эрдэҕинэ олус элбэх ыараханнары көрүстэҕинэ уонна олорун кыайдаҕына, бэйэтин оҕото эмиэ соннук ыарахаттары кыайан туоруур кыахтанарын, ол аата бэйэтин олоҕор эмиэ соннук ыараханнары көрсөн туоруурун, кыайарын ситиһэ сатыыра ордук. Оҕону маннык үөрэтии сүрүн көрдөбүл буолара хайаан да ирдэниэ этэ. Ол курдук, наука уонна тиэхиникэ сайдан иһиилэрэ дьон олохторо чэпчээн, ас-үөл, таҥас-сап дэлэйиитин таһаараннар олох барыта чэпчээн иһэрин курдук сымыйа өйдөбүлү үөскэтэллэрэ, дьону албыҥҥа киллэрэр. Бу албын өйдөбүл үөскээһинэ олох чэпчээбитэ эккэ-сииҥҥэ быһаччы сыһыаннааҕа өйү-санааны албыннааһыныгар олоҕурар. Бу албын санааҕа дьон киирэн биэрбэтэхтэринэ эрэ салгыы сайдар кыахтаналларын үөрэх, билии сайдыбытынан туһанан билиэхтэрин сөп этэ.

Бу албыҥҥа киирэн биэрбэт туһугар сахалар “Олох ыарахан” диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаһарын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ. Ол аата өйү-санааны өссө бөҕөргөтүү, тулуурдаах, өһөс оҥоруу эрэ киһи этин-сиинин өссө күүскэ дьарыктаан мөлтүүрүттэн харыстыырыгар олоҕурар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэн дьон сайдыыны ситиһиилэрин түмүгэр өйү-санааны буккуйар алыптар эмиэ эбиллэн иһэллэр. Бу эбиллии биир көрүҥүнэн дьон арыгыны сатаан оҥостууларын ааҕыахха сөп. Онтон арыгыга ылларбат туһугар киһи өйө-санаата күүстээх, өссө тулуурдаах буолара ирдэнэр.

Наука сайдыытын түмүгэр аны күүстээх наркотик дэлэйэн иһэр. Дьон өссө күүстээх тулуурданыылара эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Ол иһин сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооннорун ыйыыта ордук таба буолан хайаан да тутуһуллара ирдэниллэр. Итини тэҥэ, өйү-санааны буккуйааччылар эмиэ күүһүрэн иһэллэриттэн, көөнньөрүллүбүт кымыстан сайдан арыгыга, испииргэ тиийбиттэрин, онтон наркотиктар хаппыт көлөпүнэттэн саҕалаан ЛСД диэн аһара күүстээх наркотигы айбыттарыттан сахалар “Олох ыарахан” диэн этиилэрэ олус таба буолан иһэрэ дакаастанар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһиэхэ өй-санаа хайдах эбиллэн иһэ¬рин үөрэтэр. Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук киһи өйө-санаата икки аҥылар, тус-туспа тутулуктаахтар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйө-санаата иитиллэр, сай¬дар. Онтон улаатан истэҕинэ 5 эбэтэр 6 сааһыттан саҕаланан салгын кута сайдан, бэйэтэ умнубат буолуута үөскээн олохсуйар.

Киһиэхэ өй-санаа хайдах үөскээн мунньуллан иһиитин былыргы са¬халар дириҥник үөрэтэн билэннэр тылларыгар киллэрэн тутта сылдьаллар. Саха ты¬лыгар өй-санаа сайдыытын таһымнара үс тус-туһунан тылларынан маннык бэриллэллэр:

1. ҮӨРЭХ. Салгын кут үөрэҕи ылыныыта.

2. ҮГЭС. Үгэстэргэ үөрэнииттэн ийэ кут иитиллэр, сайдар.

3. ҮӨРҮЙЭХ. Буор кут үөрэнэн, эрчиллэн үөрүйэх буолар.

Мантан салгыы үөрэнии бу көрүҥнэрин биир-биир төһө кыайарбыты¬нан дириҥник быһаарыахпыт:

1. Ханнык баҕарар билии-көрүү өйгө-санааҕа киириитэ үөрэх диэн тылынан бэриллэр. Үөрэх диэн тыл маннык тыллартан хомуллан үөскээбит:

- Үөр. Үөр диэн элбэхтэри биллэрэр.

- Ээх. “Ээх” диэн сөбүлэһии бэлиэтэ.

Ол аата үөрэх диэн элбэхтэр этиилэригэр сөбүлэс диэн сахалыы дириҥ өйдөбүллээх тыл эбит. Бу тыл өйдөбүлэ билигин демократия элбэхтэр этиилэрин тутуһар үөрэҕэ сайдан, тэнийэн иһиитигэр туһалыыра кэлэн иһэр.

Киһи үөрэҕи ылынара өйө-санаата, салгын кута сайдыытыттан ыла саҕаланар. Kинигэни ааҕан, истэн-билэн, көрөн үөрэнииттэн үөскээн эбиллэр. Үөрэх киһи этигэр-сиинигэр сыһыана суох, эти-сиини быһаччы салайбат. Киһи мэйиитин тас хаҕар, сарыытыгар олорор. Киһиэхэ салгын куту үөскэтэр. Олох араас уустук, ыксаллаах кэмнэригэр, доргуйууттан, хамсааһынтан, итирииттэн сороҕор көтөн, ба¬ран хаалыан сөп. Ол иһин аҥардастыы үөрэх киһи өйө-санаата кэлтэйдии, аҥар өттүн диэки халыйыытын үөскэтэр.

2. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри тугу саҥаны, уратыны билбитэ, оҥорбута сонно үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Онтон киһи үөрэҕи хос-хос элбэхтэ хатылаан үөрэнэн үгэс үөскүүрүн ситиһэр. Олус өр кэмҥэ биир быһыыны хос-хос хатылаан, үөрэннэххэ үгэс буолан умнуллубат гына иҥэн ийэ кут өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Улаатан баран үгэстэргэ үөрэнии олус уһун кэми ылар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө киириэн иннинэ үгэстэргэ үөрэнэрэ олус түргэн, төрөппүттэрин үтүктэн тугу саҥаны билэн испитэ үгэстэри быһалыы үөскэтэрэ ийэ кутун сайыннарар.

Ийэ кут киһи мэ¬йиитигэр дириҥник олорор, өйтөн-санааттан хаһан да көппөт, умнул¬лан хаалбат. Түөһэйбит да кырдьаҕастар кыра эрдэхтэринээҕи өйдөбүллэрин умнубаттар. Киһи ханнык баҕарар дьыалаҕа үгэс буолбут өйүнэн-санаанан салайтардаҕына кыайыыны ситиһэригэр кыаҕа улаатар.

3. Өй-санаа уонна эт-сиин бииргэ үлэлээһиннэрин, эрчиллиилэрин, элбэхтик хамсаныыларын түмүгэр, үгэс эти-сиини хамсатарыттан үөрүйэх буолуу ситиһиллэр. Киһиэхэ олус туһалаах да, наа¬далаах да хаачыстыба. Үөрүйэх диэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтаммыт, ол аата эти-сиини үөрэппит үгэс аата. Олус уһуннук үөрэнэн, дьарыктанан, эти-сиини эрчийэн эрэ үөрүйэх буолуу ситиһиллэр.

Киһи хараҕын быһа симэн эбэтэр былаатынан саба баанан баран уустук хамсаныылары оҥорор буолары ситиһиитэ этин-сиинин эрчи¬йиини үрдүк таһымҥа тириэрдибитин, үөрүйэх буолбутун бэлиэтиир. Саллаат үгүстүк дьарыктанан көрбөккө эрэ автоматын хомуйа үөрэннэҕинэ үөрүйэх буолбута биллэр. Үгүстүк дьарыктаныы кэнниттэн эт-сиин эмиэ үөрэнэн үөрүйэх буолара ситиһиллэр. Манна спордунан дьарыктаныы, эти-сиини итиинэн-тымныынан эрчийии барыта киирсэллэр. Үөрүйэх буолуу буор куту үөскэтэр.

Киһи бэйэтэ үөрэммит үгэһин үөрүйэх оҥоһуннаҕына, ол аата, буор кукка кубулуттаҕына биир¬дэ, кэлэр көлүөнэлэригэр бу үөрэҕэ бэриллэр кыахтанар. Үөрүйэх буолбут буор кут киһи мэйиитин, этин-сиинин бэйэтигэр сөп түбэһэр гына уларытан кэбиспитэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанарын төрөппүттэр билэн олохторугар туһаныа этилэр.

Киһилии быһыылаах, бары баҕа санааларгытын толорор кыахтаах, тулуурдаах уонна дьулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн уонна үөрэтэн улаатыннараргытыгар сахалар үөрэхтэрэ ордук улахан туһаны аҕалыаҕа.

Онон, киһи үөрэҕи ылыныыта уларыйан иһэр кэмнэрдээх. Сахалар бу кэмнэри тус-туспа араараннар олус табатык ааттаабыттар. Киһи үөрэ¬нэн-үөрэнэн үгэстэри үөскэтинэр, онтон этин-сиинин эрчийэн үөрүйэх буолар. Холобур, куруук тымныыга сылдьар киһи тымныыны тулуйа үөрүйэх, онтон үлэлии үөрэннэххэ, элбэхтик хамсаннахха эрэ үлэҕэ үөрүйэх буолуу үөскүүр. Бу киһи өйүн-са¬наатын сайдыытыгар олус таба түбэһэр быһаарыылар. Саха дьоно кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ киһи өйүн-санаатын бу уратыларын табан туһаналлара эрэйиллэр.

КИҺИ ТУТУЛА

Айылҕа саамай өйдөөх, кыахтаах харамайынан киһи буолар. Мэйии¬тигэр өй-санаа түргэнник сайдар кыахтааҕыттан билигин Сири- дойдуну барытын баһылаан, аны Космос куйаарыгар тахсан эрэр. Дьон бары төһө да үөрэҕи-билиини сайыннардаллар даҕаны бэйэлэрин эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара хайдах бииргэ кыттыһан үлэлииллэрин ситэ арааран би¬лэ иликтэрэ оҕону иитиигэ уустуктары, атаахтатыы өттүгэр халыйыыны үөскэтэр.

Сахалар былыр-былыргыттан киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туһунаннарын билэннэр, үөрэтэннэр Кут-сүр үөрэҕин оҥорон туһаналлар. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспалара киһи өйө-санаата сыыйа сайдан испитэ диэн наука этиитигэр кытта сөп түбэһэллэр. Ол курдук, олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата ситэ сайда илигинэ улахан кыыл өйүн-санаатын саҕа таһымнааҕынан олус өр кэмҥэ олорбут. Киһи өйө-санаата кыыллар өйдөрүттэн сайдан тахсыбыта диэни наука эмиэ билинэр.

Биһиги инники үлэлэрбитигэр олоҕуран уонна сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин сүрүн өйдөбүллэригэр сөп түбэһиннэрэн киһини бэйэтин маннык тус-туспа көрүҥнэртэн хомуллан оҥоһуулаах диэн билинэбит:

1. Киһи этэ-сиинэ - баар-суох сүрүн көрүҥэ буолар. Эт-сиин ба-рыта Айылҕа эттиктэриттэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэн, удьуордаан иһэр чааһа буолар.

2. Киһи өйө-санаата үс сүрүн таһымнарга арахсар:

1. Бастакы таһым. Сахалыы буор кут диэн ааттанар. Саамай кыра таһымнаах өй-санаа. Үүнээйилэртэн саҕалаан Айылҕа бары тыыннаахтарыгар бары¬ларыгар баар. Эти-сиини көрөргө-харайарга, харыстыырга, хамсатар¬га-имсэтэргэ аналлаах эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр үөскүүр өй-санаа буолар. Сайдыылаах буор кут утумнаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтаах.

2. Иккис таһым - ийэ кут таһыма диэн ааттанар. Өй-санаа сайдыы¬тын иккис таһыма. Айылҕа тыынар-тыыннаахтарыгар барыларыгар сайдар. Өй-санаа кыра таһыма, эти-сиини көрөрүн-истэрин таһынан, эт-сиин бары баҕа санааларын толорорго аналлаах өй-санаа буолар.

Тыынар-тыыннаахтарга ийэ кут сайдарын сахалар эрэ арааран би¬лэллэр. Атын омуктар итэҕэллэрин үөрэхтэрэ ийэ кут өйүн-санаатын көтүтэн, быһалыы салгын куту эрэ, дууһа диэн аатынан билинэллэр. Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн ат, ыт, улахан кыыллар бары тыыннаах ийэ куттаахтар. Остуоруйаларга, олоҥхолорго аттар, көтөрдөр бары тыыннаах куттаах гына ойууланан көрдөрүллэллэр. Ийэ кут таһымар үөрэҕи үөрэтии олус уустук уонна уһун кэми ылар. Бары кыыллары, көтөрдөрү, оҕолору үөрэтиигэ хос-хос хатылаан, манньалаан, үөрэҕи үгэс оҥорон иҥэрии эрэ туттуллар. Ол иһин оҕо ийэ кутун эрчийиигэ үгэстэргэ үөрэтии, өр кэмҥэ хос-хос хатылаан, батыһыннаран үтүгүннэрии эрэ туттуллара туһалаах.

Ийэ куту оҕо, улахан да киһи аан маҥнай оҥорбут быһыылара быһалыы үөскэтэллэр. Бу быһаарыы аныгы наука киһи мэйиитин үөрэтиитинэн дакаастаналлар. Ол курдук, саҥаны билии киһи мэйиитигэр нейроннар саҥа холбоһуктарын үөскэтэрэ, бу саҥаны билии, саҥаны айыы хаһан да умнуллубат буола өйдөнөн, мэйиигэ суруллан иһэллэрин биллэрэр. Ол иһин сахалар үөрэхтэрэ ханнык да айыыны оҥорууга олус улахан сэрэхтээх буолууну эрэйэр уонна оҕолору кыра эрдэхтэринэ “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Оҕо куһаҕан айыыны оҥордоҕуна, ол быһыыта ийэ кутугар иҥэн куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатыан сөп. Сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин биһиги итинник ааттаах үлэбититтэн булуохха сөп. (1,21).

3. Үһүс таһым - салгын кут таһыма. Өй-санаа бу таһыма дьоҥҥо эрэ сайдар, үөскүүр кыахтаах. Үөрэҕи-билиини баһылааһын, көрөн-истэн, ааҕан үөрэнии барыта бу таһымҥа киирсэллэр. Арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин тутуһааччылар өй-санаа бу таһымын сайыннарыыга кырдьык кыһанан үлэлииллэр.

Киһи үс куттара сүр диэн айылҕаттан, төрөппүттэртэн бэриллэр санаа күүһүнэн холбуу тутулла сылдьаллар диэн сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Итини тэҥэ, киһи этэ-сиинэ куттарын кытта ыарыы диэн санаа ситимнэринэн холбоно сылдьаллар. Эт-сиин туга эмэтэ табыллыбата даҕаны сонно ыарыы үөскээн куттарга тарҕанан өйгө-санааҕа тиийэр. Киһи субу үөскээбит ыарыыны суох оҥоро, симэлитэ сатыырга кыһаммытынан барар.

Кэлин киһи өйүн-санаатын сайдыыта биллэрдик түргэтээн билиҥҥи таһымын, урукку сайдан иһиитин кэмигэр тэҥнээн көрдөххө, олус түргэнник ситистэ. Кэнники 2 тыһыынча сыл иһигэр дьон-аймах сай¬дыыларын таһыма букатын туруору өрө таҕыста. Өй-санаа, салгын кут сайдыыта хаһан да буолбатах үрдүк таһымҥа тахсан эрэр.

Өй-санаа олус күүскэ сайдыыта, бэйэтин билиниитин үөскэтэр. Былыргы са¬халар үөрэхтэринэн Үөһээ дойду диэн аҥардас өй-санаа мустубут уонна мунньуста турар сирэ баар. Бу сиргэ киирдэххэ эбэтэр сырыттахха букатын былыргы да дьон өйдөрүн-санааларын, куттарын тэҥэ, кэлэр кэмҥэ буолуохтаах быһыы¬лар тустарынан билиэххэ сөп диэн былыргы ойууннар үөрэхтэрэ эмиэ баар.

Киһи сирдээҕи олоҕо олус уустук. Этэ-сиинэ Айылҕа бэйэтин усу¬луобуйатыгар баар эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэ¬риттэн быһаччы бэриллэр буор кутунан тутулуктанар, онтон өйө-санаата; ийэ уонна салгын куттара улаатан истэҕинэ саҥалыы сайдан иһэллэр. Өй-санаа бу уратыта көлүөнэлэр өйдөспөттөрүн үөскэтэрэ олоххо сайдыы киириитин түргэтэтиэн сөп.

Олох кыра эрдэҕиттэн оҕо төрүт өйө-санаата, ийэ кута иитиллэн улаатар. Бу өй-санаа үгэстэртэн, биир быһыыны олус элбэхтэ хос-хос хатылааһыннартан үөскүүр ийэ кут төрүт өй-санаа буолар. Былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэр мунньусталларыттан киһи, бу күннээҕи өйүгэр, салгын кутугар кыайан өйдөммөттөр. Ийэ кут өйө-санаата атын мээрэйдээх сиргэ сылдьар, түһээтэхпитинэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар киирэн ылабыт. Ол курдук, түүллэр үгэстэри быһаарыыларынан табатык тойонноноллоро элбэх.

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата тугу саҥа билбититтэн сонно үгэһи үөскэтэн ийэ кутугар уурунан иһэр. Тугу саҥа билбитэ соҕотохто үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ийэ кут умнуллубат уратылаах.

Салгын кут өйө-санаата диэн оҕо улаатан иһэн 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла билиитин-көрүүтүн, бэйэтэ өйүгэр-санаатыгар тутан, умнубат буолбут кэмиттэн ыла биһиги ааттыыбыт. Салгын кут билиитэ олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына эмиэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан ууруллар уонна киһи майгынын тупсарыан, уларытыан сөп. Психолог Г.Миллер киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолууну тус-туспатык ылыналларын бэлиэтиир. Киһи эти¬гэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар санаарҕабылы үгүс¬түк үөскэтэллэрин быһаарар. (2,205). Ол аата, киһи өйүгэр-санаа¬тыгар үчүгэй буолуута, этигэр-сиинигэр үчүгэйи оҥорбот эбит. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспаларын үчүгэйи уонна куһаҕаны хайдах арааралларыттан быһааран билиэххэ сөп. Холо¬бурга арыгыны ылыахпытына:

- Арыгы иһиитэ киһи өйүгэр-санаатыгар түргэнник дьайарыттан үөрүүнү, чаллайыыны, дэбдэйиини үөскэтэр. Өй-санаа арыгы иһиэҕин баҕарар. Эл¬бэхтик арыгылааһын, арыгыһыт буолуу кэнниттэн киһи этэ-сиинэ, доруобуйата мөлтөөн ыарыһах буолан хаалар. Ол аата, өйгө-санааҕа үчүгэй буолуута кэлин эт-сиин эрэйдэнэригэр тириэрдэр.

- Киһи минньигэс аһылыгы элбэҕи сиэн баҕарар. Иһэ тотуор диэри. Топпут киһи санаата көнөр дииллэр. Олус элбэҕи аһыыр буолуу кэнниттэн эт-сиин эбиллэн, уойан барар. Уойбут киһи көрүҥэ мөлтөөн, хамсанара аҕыйаан барыытыттан өй-санаа санааргыыр, хайдах эрэ аһыыр аһылыгы аҕыйатан, эти-сиини диетаҕа, кээмэйдээн аһааһыҥҥа киллэриэн баҕара саныыра улаатар. Бу утарыта турсууга хайа¬лара кыайара өссө биллибэт, киһи өйө-санаата, салгын кута бөҕө, өһөс буоллаҕына, тулуура уонна дьулуура күүһүрдэҕинэ эрэ этин-сиинин баҕатын кыайыан сөбө быһаарыллар.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата утарыта турар санаалаахтарын киһини үөрэтэр үөрэхтээхтэр эмиэ бигэргэтэн эрэллэр. Биллиилээх физиотерапевт Поль Брэгг киһи улахан тулуурданнаҕына эрэ этин-сиинин көрдөбүллэрин сатаан салайарга үөрэнэрин быһаарар. (3,53).

Онон, киһи бэйэтин уһун олоҕун устатын тухары ис санааларын кы¬тары охсуһан, туруулаһан тахсар. Этин-сиинин быстах баҕа санаала¬рын кыайан, сабырыйа тутан салайдаҕына эрэ, этэ-сиинэ доруобай, күүстээх буолан өй-санаа салгыы сайдыытын ситиһэр, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар.

Сахалар кыылтан уратыларын, киһи буолан өй-санаа үрдүкү таһымын ситиһэр кыахтаахтарын бэйэлэрин тылларыгар кытта арааран этэллэр. Ол курдук, киһиэхэ сыһыаннаан тугу эмэни этэллэригэр: “Ким”, “Kини” дииллэр, “Кимий?” диэн ыҥыраллар, онтон кыылларга эбэтэр туохха эмэ атыҥҥа сыһыаннаатахтарына, туспа арааран: “Ол”, “Бу”, “Туох” диэн этэллэр, “Тугуй?” диэн ыҥыраллар.

Тылбыт бу курдук уратыланыыта саха дьоно былыр-былыргыттан, саха тыла үөскүөн инниттэн киһи өйүн-санаатын сайдыыларын кэрдиистэрин, үс тус-туспа куттарын арааран билбиттэрин бэлиэтиир. Атын, саҥа үөскээбит омуктар тылларыгар маннык уратылар туттуллубаттар. Холобурга, нууччалар бары тыынар-тыыннаахтары; кыыллары, көтөрдөру барыларын “кто”, “кому” диэн киһи курдук ыҥыраллар, киһиэхэ өйдөрүн-санааларын тэҥнээн кэбиһэллэр. Бу холобур нууччалар өйдөрө-санаалара сахалартан улаханнык хаалан иһэрин биллэрэр.

Онон сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарарын туһанаммыт сайдыыны ситиһэр кыахтанабыт.

ОҔО

Саха дьонун олохторун биир сүрүн сыалынан ыал буолан оҕо төрөтөн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн, иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы, бэйэни солбуйааччылары салгыы хаалларан иһии, киһи быһыытын тутуһан омук сайдыытын ситиһии буолар. Бу быһаарыы “Олох салҕанан иһэр” диэн этиинэн бэриллэр. Кэлэр көлүөнэлэр олоҕу салҕаан, салгыы илдьэн иһэллэрэ быһаарыллар.

Оҕо саҥа төрүөҕүттэн ыла улаатан киһи буолуор диэри олоҕор кэлэн иһэр уларыйыыларын саха дьоно олус таба бэлиэтээн тус-туспа кэрдиис кэмнэргэ араараллар:

1. Сахалар оҕо саҥа төрүүрүн кытта кыһыл оҕо диэн ааттыыллар. Бу ааты дьүһүнэ олус кыһыл буоларын бэлиэтии көрөн иҥэрбиттэр. Оҕо бу кэмҥэ олох кыамматын уонна көрүүтэ элбэҕин бэлиэтээн “Кыһыл оҕо көрүүтэ”- диэн арааран бэлиэтииллэр. Онон, оҕо кыра бэйэтэ кыам¬мат, төрөппүттэрин көрүүлэригэр-харайыыларыгар ордук наадыйар кэ¬мигэр “кыһыл оҕо” диэн ааттанар.

2. Олорор оҕо. Оҕо этэ-сиинэ урутаан сайдан 6 ыйынан бэйэтэ олорору ситиһэр кыахтанар.

3. Хаамар оҕо. Оҕо киһи буолууну ситиһэр бастакы таһымынан биир сааһын ааһан иһэн атаҕар туран хаамары баһылыыра буолар.

4. Кыра оҕо. Өй-санаа күүскэ сайдыыта бу кэмтэн саҕаланар. Оҕо улахан киһи тугу оҥорорун барытын үтүктэ сатааһына, үгэстэрэ үөскээн ийэ кута сайдар. Кыра оҕо диэн арааран ааттааһын оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайда илигинэ, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри ааттанар. Бу кэм сүрүн уратытынан оҕо тугу гыммытын, оҥорбутун үксүн умнан, бэйэтэ өйүгэр тутан өйдөөбөккө хаалар. Өйө-санаата ийэ кута хайдах хамсанарыттан, тугу оҥороруттан, быһыытыттан быһалыы үөскээн мунньуллан, үгэс буолан хаһан да умнуллубат буолар.

5. Обургу оҕо. Туһа киһитэ буолан көмөлөһөн, үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинии кэмэ. Обургу оҕо буолуу өй-санаа эбиллэн, салгын кута үөскээн иһиитин бэлиэтиир. Оҕо сар¬сын тугу оҥоруохтааҕын умнубакка өйдүүр, бэйэтэ быһаарынан быстах дьыалаларын оҥорор буолуута өйө-санаата эбиллибитин биллэрэр. Бу кэмтэн ыла оҕо өйө-санаата үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билиигэ үөрэннэҕинэ улаатыар, улахан оҕо буолуор диэри баһылыан сөп.

6. Улахан оҕо. Алта сааһын кэнниттэн өйө-санаата, салгын кута күүскэ сайдан барар. Улахан киһи буолууну ситиһии саҕаланар кэмэ. Оҕо өйө-санаата олус түргэнник сайдар, салгын кута үөскүүр кэмэ улахан оҕо буолуунан ааҕыллар. Бу кэмҥэ төрөппүт оҕотун өйүгэр-санаатыгар улахан киһи буолууга дьулуһар өйү-санааны иҥэрдэҕинэ, эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх киһи буолуо этэ. Ол иһин бу кэмҥэ оҕоҕо “Улахан киһи” буолуу өйдөбүлүн, төрөп¬пүтүн үтүгүннэрэн, тугу барытын кини курдук оҥорорго, ол аата кини курдук буолуу өйүн-санаатын иҥэрии ирдэнэр. Төрөппүтэ түһэн биэрбэтэҕинэ оҕото улаатан иһэн кинини баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар ку¬булутар кэмэ буолар. Бу кэмҥэ оҕо төрөппүтүн курдук буолуон баҕара саныыра ордук күүстээх кэмэ.

Киһи саҥа төрөөбүтүн кэнниттэн улаатан бэйэтин кыанар, өйө-санаата сайдан бэйэтэ көрүнэр буолуор, ол аата киһи буолууну ситиһиэр диэри оҕо диэн ааттанар. Оҕо буолуу эмиэ кэмэ кэлэн истэҕинэ уларыйан иһиитэ этэ-сиинэ, өйө-санаата сайдыытыттан тутулуктанар. Оҕо улаатан, уларыйан иһиитэ өйө-санаата эмиэ эбиллэн улахан дьон оҥорор бары дьыалаларын сатыыр, кыттыһан иһиитин бэлиэтиир.

Улахан киһи буолууну ситиһии кэнниттэн үчүгэй киһи буолуу ирдэнэр. Улахан оҕо туох баар оҥорор быһыытын барытын табатык, үчүгэйдик оҥорор, бэйэтэ үчүгэй майгылаах буола улааттаҕына үчүгэй киһи буолууну ситиһэр.

Сахалар оҕо диэн тылы кыыллар оҕолоругар анаан эмиэ тутталлар. Арай бу оҕолору эһэ оҕото, ыт оҕото, кус оҕото диэн хайа кыыл оҕо¬то буолалларын арааран этэллэр. Бары оҕолору биирдик ааттааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр олоҕурар. Бары кыра оҕолор өйдөрө-санаалара тэҥ, аҕыйах буолуутун, барыларыгар салгын куттара сайда илигин, бары ийэ куттарын иитиигэ, үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтиигэ наадыйалларын саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн билэн итинник тэҥнэбилинэн быһаарбыттар.

“Оҕону кытта аахсыма”,- диэн этии баара оҕо өйө-санаата ситэ илигин, улахан киһи өйүгэр-санаатыгар өссө тиийбэтин араа¬ран биллэрэр. Бу этии оҕо сыыһаны оҥорор бырааптааҕын, үөрэнэр кэмэ уһунун, сыыһан-сыыһан кэнники дьэ таба оҥорор буола үөрэнэ¬рин быһаарар. Сыыһаны оҥорбут оҕону олус наһаа ыкпакка, үөрэнэр кыаҕын намтаппакка бу этии эмиэ туһалыыр. Ол курдук, туран бара охсоору үүтүн тоҕо түспүт оҕону тиэтэйбэт, ыксаабат, сэрэнэн туттар буолууга эбии үөрэтэн биэрии табыллар. Сыыһа туттан баран бэйэтэ буруйун билиммит оҕону мөҕүмүөххэ, ыгымыахха сөп.

Оҕо олус уһуннук үөрэнэрин, хас биирдии үөрэҕэ үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥнэҕинэ эрэ туһаны аҕаларын кэлин кэмҥэ ситэ аахсыбат буолуу үөскээтэ. Оҕо ахсааны, ааҕары, суруйары бил¬лэр эрэ улахан үөрэхтээх курдук сананарын үөскэтии билбит билии¬лэрэ кэлтэй баран хаалыытын таһаарар. Киһи киһиэхэ сыһыанын, дьон майгыларын, олохторун үөрэтии букатын хаалан хаалла. Үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн эти-сиини эрчийии аҕыйаан оҕолор эт-хаан өттүнэн отой да мөлтөөн иһэллэр, үлэни кыайбаттар. “Оҕо курдук буолума”,- диэн оҕо сыыһаны оҥорор, үөрэнэр быраап¬тааҕын бэлиэтиир этиитин тэҥэ, оҕо улаатан улахан киһи буолуохтааҕын, оҕо буолан бүтүөхтээҕин быһаарар. Биһиги бу үлэбитигэр оҕо буолуу кэмэ чуолкай бүтүүтүн пааспары ылар кэминэн буолбакка, этэ¬-сиинэ ситиитинэн быһаарабыт. Ол аата, кыыс оҕо ийэ, уол оҕо аҕа буолар дьоҕурдара ситэригэр оҕо буолан бүтүөхтээхтэр. Бу кэм кэлиитин ийэ, аҕа билэ-көрө сылдьаннар, оҕоҕо улахан киһилии сыһыаны олохтоотохторуна оҕолорун кытта сыһыаннара быдан иллээх, бэйэ-бэйэлэрин ордук өйдөһүөхтэрэ этэ.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕо ийэ кута, кыра, бэ¬йэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр кэмигэр үгэс буолан үөскүүр. Ол иһин оҕону кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, был¬дьаһыннара, сайыһыннара, охсорго, тэбэргэ үөрэтии – куһаҕаҥҥа үөрэтии буолар, куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөп. Бу кэмтэн ыла оҕо үчүгэйи оҥоруу – “чээ”, куһаҕаны оҥоруу –“па” буоларын билэн араарара үөскүүр. Кыра оҕо оҥорор куһаҕан быһыылара ийэ кутугар иҥэн, ууруллан хаалбыттара, кэлин улаатан ба¬ран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, куһаҕан, сыыһа быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп диэн Кут-сүр үөрэҕэ сэрэтэр.

Сахалыы киһи диэн тыл олус улахан суолталаах тыл. Саха дьонун оҕо туһунан этиилэрэ кини уһуннук иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ өйө-санаата киһи буола сайдарын быһаараллар. Кини өссө дьиҥнээх киһи буолара, улахан киһилии өйдөнөрө-санааланара бу өйү-са¬нааны үөрэнэн ситистэҕинэ, бэйэтэ быһаарынан киһилии быһыылары оҥорор буоллаҕына эрэ кэлэр.

Улаатан өйө киирэн иһэр оҕону сахалар киһи быһыылаах, киһи буо¬лан иһэр диэн бэлиэтээн этэллэр. Ол иһин, оҕо улаатан, өйө-санаата барыта киһилии, киһи быһыытын тутустаҕына эрэ, дьэ киһи, улахан киһи буолар. Оҕо киһи буолууга үөрэниитэ олус уһун кэми ылара итинэн быһаарыллар. Улаатан, өйө-санаата эбиллэн, бэйэтин тутта-хапта сылдьара төрөппүттэрин курдук буолан, бэйэтэ быһаарынан улахан дьон дьыалаларын барытын оҥорор буолан барар. Быһалыы эттэххэ, улаатан, дьэ киһитийэн, киһи быһыылаах буолан, киһилии майгыннанан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар буолан иһэр. Киһилии быһыыланар, үчүгэйи оҥорор, төрөппүттэригэр көмөлөһөрө, өйө-санаата эбиллэн иһэрин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран туһанара үчүгэй киһи буолары ситиһэн эрэрин биллэрэр. Улахан киһи курдук этэ-сиинэ ситтэҕинэ, өй-санаа киирдэҕинэ, улахан киһи майгына майгыннаннаҕына – киһилии киһи дьэ биирдэ буолар. Сахалар өйдөбүллэринэн киһилии киһи буолуу диэни оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэн, бэйэтэ улахан киһи буолар кэмигэр биирдэ ситиһэр. Киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх кирбиитэ. Бу кирбиини ситиһии оҕо өйүгэр-санаатыгар улаханнык биллэр кыайыыта буолар.

Оҕо улаатан киһи буолууну ситиспитин, баһылаабытын бэлиэтинэн ыал, кэргэн буолуута ааҕыллар. Бу кэмтэн ыла саҕалаан оҕо өйө-санаата тосту уларыйан бэйэтэ кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр улахан киһи буолууну ситиһэр.

“Отох киһи отутугар диэри өйдөммөт” - диэн этии сорох киһи оҕо-тун өйүттэн-санаатыттан олус хойутаан тахсарын, улахан киһи өйө-санаата, ол аата, туох эмэ быһаарыыны ылынара кыаллыбатын, ханнык да дьыаланы оҥордоҕуна киһи оҥорбутугар маарыннаабатын, үрүҥү, хараны кыайан таба араарбатын биллэрэр.

“Киһилии быһыыны сүтэрбэт”,- диэн этии баара киһи буолан бүтүү эмиэ кэлиэн сөбүн бигэргэтэр. Бу этии киһи үйэтин тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ сырыттаҕына эрэ, киһи быһыылаах буоларын быһаарар. Олох ханнык баҕарар уустук, ыарахан да кэмнэригэр киһи быһыытын сүтэр¬бэт буолуу киһиттэн эрэйиллэр биир сүрүн көрдөбүл буолар. Бу сүрүн көрдөбүлү толорор туһугар киһиэхэ тулуурдаах, өһөс буолуу, хаһан даҕаны, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да диэки аһара барбата, сиэри тутуһара ирдэнэр. Ол иһин киһи өйө-санаата хамсаан, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр туруктаах өйдөөх буоларын туһугар аан бас¬таан ийэ кутун иитэн-үөрэтэн, сайыннаран бэриллиэхтээх. Төрөппүттэр бу быһаарыыны тутуһаллара буоллар оҕолоро улаатан киһилии быһыылаахтык сылдьалларын туһугар санаалара бөҕөх буолуо этэ.

Онон, оҕо төрүөҕүттэн аналын быһыытынан олус уһун кэмҥэ, улахан киһи буолуор диэри үөрэнэн ситиһэр ситиһиитинэн, олоҕун сыалынан киһи буолуу, киһилии майгыланыы буолар. Киһи буолууну оҕо төрөппүт¬тэрин быһаччы үтүктэн, кинилэр курдук буолар баҕа санааланан, тугу оҥорорун барытын кинилэр курдук оҥорон ситиһэр. Итинтэн салгыы киһи уһун үйэтин тухары киһилии майгынын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута кини кыайыыта, ситиһиитэ буолар. Киһи тыыннааҕын тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута - кини дьоло буолар уонна олоҕун сыалын ситиһиитинэн ааҕыллар.

Kырдьаҕас киһини анараа дойдуга атаарыыга: “Олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоллоохтук, уһуннук олордо...”- диэн этэллэр. Ол аата киһи быһыытыттан таһынан баран, сиэри кэһэн куһаҕан быһыылары оҥорбокко олоҕун уһуннук олорбутун билинэллэр.

Төрөппүттэр санааларыгар бэйэлэрин кыра эрдэхтэринээҕи өйдөбүл¬лэрэ оскуолаҕа киириэхтэрин эрэ инниттэн саҕаланар. Ол иһин кини¬лэр бэйэлэрэ кыра оҕо буолан сылдьыбыт кэмнэрин билбэттэр, дьонно¬рун кэпсээннэриттэн эрэ истэллэр. Бу сыыһа санааларыттан оҕолорун кыра эрдэхтэринэ эмиэ албынныы сылдьыахха сөп курдук саныыллар. Ол иһин “Кыра оҕо өйдөөбөт”, - диэн этиинэн салайтарыахтарын баҕараллар.

Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута үөскээн өйө-санаата олохсуйар диэн быһаарар. Бу кэмҥэ чиҥник, чиэһинэйдик, албыннаабакка, бэ¬рээдэктээхтик иитиллибит оҕолортон өйдөрө-санаалара туруктаах, тулуурдаах дьон улаатан тахсаллар. Туруктаах өй-санаа диэн сахалар билэллэринэн хаһан да халбаҥнаабат, сыыһа-халты туттубат, аһара барбат өй-санаа буолар.

Билигин биһиги төрөппүттэрбитигэр оҕо улаатан истэҕинэ өйө-са¬наата туруга суох буолан ылар кэмэ кэлэр диэн өйдөбүл иҥэн сыл¬дьар. Бу өйдөбүл нууччалартан киирбит буолан, наукаҕа чугаһатан “Переходная возрасть” диэн тупсаран ааттыыллар.

Кэнники кэмҥэ оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн барыытыгар өйө-санаа¬та уларыйар кэмин итинник туспа араарар буоллулар. Былыргы саха¬ларга оҕо улаатыытыттан өйө-санаата тосту уларыйар диэн үөрэх баа¬ра биллибэт. Ол барыта урукку кэмҥэ сахалар оҕолорун кыра эрдэхтэ¬риттэн киһилии, чиҥник үөрэтэннэр өйө-санаата этин-сиинин сайдыы¬тын эрдэлээн иһэрин ситиһэллэриттэн буолар этэ.

Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин ситии-титтэн эрдэлээн иһэр буоллаҕына, этин-сиинин уларыйыыларыгар өйө-санаата бэлэмнэнэриттэн, улаханнык оҕустарбакка эрэ аһарар. Бы¬лыргы сахалар оҕолоро өйдөрүн-санааларын сайдыылара эттэрин-сиин¬нэрин ситиитигэр сөп түбэһэллэриттэн кэргэн ылар кэмнэрин улаханнык аһарбакка эрэ, ыал буолууларын ситиһэллэр этэ. Бу быһыы ордук кыыс оҕолорго сыһыаннааҕын “Тыс үтүлүгүнэн бырахтахха уйар буоллаҕына, кыыс оҕо эргэ тахсар кыахтанар” диэн этии¬лэрэ бигэргэтэр. Ол аата, кыыс оҕо этэ-сиинэ ситиитин кытта эргэ тахсара хааччахтаммат, хайҕанар этэ.

Кыыс оҕону сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрии кэргэнин, эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрүгэр аналланар. Билигин аныгы наука телегония диэн ааттаан оҕо төрөппүтүн утумнуурун үөрэтэ сылдьар. Ону баара былыргы сахалар кырыллыбытынан кыыс эрэ эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрүн былыр үйэҕэ быһааран ыал буолуу үйэлээх үгэһэ оҥорон туһаналлар. Ол аата бэйэлэрин билинэр эр дьон ыраас кыыс оҕону эрэ ойох ылаллар.

Оҕо этин-сиинин сайдыыта өйүн-санаатын, билиитин таһымын эрдэ¬лээн хааллаҕына итинник, “Переходная возрасть” диэн түргэнник ула¬рыйыы кэмин охсуутугар киирэр. Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сатаан ииппэккэ, атаахтатан, этэ-сиинэ улаатыытыттан хаалларан, хойутатан кэбиһэн баран, бу кэми буккуллан ылар кэмэ диэн тупсара сатаан ааттыыллар.

Оҕо улаатан бэйэтэ улахан киһи буолан барыытыгар этэ-сиинэ ула¬рыйан эмиэ ситэр, хотор. Улахан киһи буолбут эт-сиин көрдөбүллэрэ уларыйаннар кини оҥорор быһыыларын оҥорууга күһэйэллэр. Бу эккэ-сииҥҥэ хайаан да кэлэр уларыйыытыттан өй-санаа хаалан хаалыа суохтаах. Ол барыта төрөппүттэр оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, кинилэр санааларыттан, тугу оҥороллоруттан олус тутулуктааҕын биһиги быһаара сатыахпыт.

Аныгы бэйэлэрин аһара билиммит төрөппүттэр ордук бэйэмсэх өйдөөхтөрүттэн-санаалаахтарыттан, оҕолорун кыра оҕо курдук саныыллара улаатар. Кинилэр санааларыгар оҕолоро куруук кыра, тугу да быһааран билбэт, куруук көрө-истэ сырыттахтарына сатанар курдук. Кыра оҕо бэҕэһээ туох буолбутун умнан кэбиһэринэн туһанан хаһан баҕарар албынныы сылдьыахха сөп курдук саныы үөрэммиттэрин оҕолоро улааппытын да кэнниттэн уларытыахтарын баҕарбаттар. Маннык быһыы оҕо өйүн-санаатын уратыларын ситэ билбэттэн үөскээн тахсар.

Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран, бу өйдөр-санаалар тус-туспаларыттан киһиэхэ дьайыылара эмиэ икки аҥыларын билинэр. Кыра оҕону бэйэтэ өйдөөбөтүнэн туһанан куруук албынныы сырыттахха, “Төрөппүтүм албын” диэн өйдөбүлэ ийэ кутугар иҥэн хааларыттан, кэлин улаатан баран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына эбэтэр итирдэҕинэ таһыгар тахсан биллэр. Онтон киһи өйө көтөн, өйө баайыллан ылар кэмнэрэ биир эмэ түбэлтэҕэ син-биир тахсаллар. Бу кэмҥэ киһи ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар. Ол иһин төрөп¬пүтүн кытта тапсыбата арыллан тахсар. Ийэ кутун дьайыыты¬нан улаатан иһэн төрөппүттэрин кытта сөпсөспөтө ордук күүһүрэр.

Оҕо улаатан иһэн, бэйэтин өйө-санаата сайдан, төрөппүттэрин көрүүлэриттэн-истиилэриттэн босхолоно түһүөн баҕарар. Эмиэ бэйэтэ билэр сирдэригэр сылдьа да түһүөн, атын табаарыстарыттан хаалсан хаалымыан баҕара санаата элбэхтик киирэр. Этэ-сиинэ ситэн-хотон барыыта кинини бэйэтин улахан киһиэхэ кубулутан иһэриттэн өйө-санаата хаалсымыан баҕарар. Өйө-санаата этин-сиинин кытта хаалсыбакка уларыйан иһиитин төрөппүттэрин бобуулара, көрүүлэрэ-истиилэрэ уонна ситэ үөрэппэттэрэ хааччахтыыр. Эт-сиин ситэрин кытта тэҥҥэ оҕо улахан киһи оҥорор бары быһыыларыттан хаалсымыан баҕарар санаата күүһүрэр.

Бу кэм оҕо бэйэтин улахан киһинэн билинэр кэмэ буолуо этэ. Төрөппүттэр оҕолорун сөптөөхтүк ииттэхтэринэ уонна үөрэттэхтэринэ, бу кэм ханнык да улахан хамсааһына суох салгыы баран иһэр.

Төрөппүттэр оҕолоро улаатан истэҕинэ, өйө-санаата уларыйан барыытын аахсыбаттарыттан уонна кыра эрдэҕинэ элбэхтик сымыйалыы сылдьыбыттара арыллан хаалыытыттан улааппыт оҕолоро кинилэри итэҕэйбэтэ үөскүүр.

Биһиэхэ оҕо кыра эрдэҕинэ үгүстүк албыннаан, сымыйалаан уонна манньалаан үөрэтии сайынна. Куруук аптаах, албын остуоруйалары, сымыйа кэпсээннэри оҕолоругар кэпсээннэр, оҕолоро аны ол кэпсээннэрин итэҕэйэр буола улааталлар. Кыра эрдэҕинэ куруук сымыйалыы, албынныы сылдьыбыттарын оҕолоро улаатан иһэн син-биир билэр. Ол иһин төрөппүттэрин итэҕэйбэтэ, эрэммэтэ үөскүүр, кэлин улаатан иһэн тапсыбата онтон саҕаланар.

Төрөппүттэр араас элбэх бобуулара, хаайа сатааһыннара барылара бэйэлэрин тустарыгар оҥорулларын оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ арааран билэр. Аһара бобуллар оҕо өйө-санаата сайдыыта бытаарар, билиэхтээҕэ хааччахтанар. Ол иһин бобуу оннугар үөрэтэн, такайан биэриини сахалар туһаналлар.

Оҕо төрөппүтүн итэҕэйэрин, эрэнэрин туһугар хаһан да, тугу да сымыйалаабат, албыннаабат, балыйбат ордук. Туох эмэ кыаттарбат да түбэлтэтигэр оҕоҕо быһааран биэрдэххэ бэйэтин кыаҕынан барытын өй¬дүүр, ылынар. Бэйэҕит сымыйалаан, албыннаан үөрэтэн кэбиспэтэххитинэ оҕоҕут эһигини хаһан даҕаны албынныа, түһэн биэриэ суоҕа. Саха дьоно оҕо кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибититтэн тутулуктаах өйүн-санаатын уратыларын “Атаахтык иитиллибит” эбэтэр “Атаах” диэн арааран ааттыыллар.

Атаах оҕо сүрүн уратытынан ханнык да баҕатын, ол иһигэр быстах баҕа санаатын букатын кыайан туттуммат буола улаатар. Ханнык баҕарар баҕа санаатын төрөппүттэринэн толотторо үөрэммитэ, бэйэтэ сүрэҕэ суох буола улаатарын үөскэтэр. Бэйэтин баҕа санааларын атын дьонунан толотторорго үөрэммитэ, көрдөс майгыланарыгар тириэрдэр. Атаах оҕо майгынын биир уратытынан атын дьону үтүктүүтэ ордук күүстээх. Бэйэтэ тугу эмэ толкуйдуура атаахтыырын күүһүттэн ситэ сайдыбакка хааларыттан уонна “Миэхэ эмиэ” баар буолуохтаах диэн бэйэмсэх өйдөбүлүттэн атын дьону олус үтүктэр. Тугу эмэ атыылаһар баҕа санаа киириитигэр “Ол дьоҥҥо баар, миэхэ тоҕо суох буолуохтааҕый?” диэн өйө-санаата баһыйан хайаан да үтүгүннэҕинэ эрэ табыллар. Ол түмүгэр бу, үтүктэр баҕатын толороору туох баар кыаҕын, албаһын барытын ууруон сөп.

Ийэ, аҕа баар-суох оҕолорун атаахтатан бары баҕатын толоро үөрэтэн кэбистэхтэринэ, киһилэрэ ханнык баҕарар баҕатын толотто¬роору дьулуһара өссө улаатан иһэр. Баҕатын толоттороору ытыы-ытыы кыыһырыы, онон-манан куттааһын атаахтык иитиллибит кыра оҕо үгүстүк туттар ньыматыгар кубулуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ бу ньымаларын туттара эмиэ эбиллэн биэрэр.

Оҕоҕо баҕа санаа хайаан да баар буолуо этэ. Киһи буолуу сүрүн бэлиэтинэн оҕо бары баҕа санааларын олох дьиҥнээх баар көрдөбүллэригэр тэҥнээн биэрэ үөрэниитэ буолар. Арай кини баҕа санаатын туолуутугар атын дьон интэриэстэрин учуоттуурга үөрэнэрэ ордук туһалаах. Бу көрдөбүл киһи буолууну ситиһиигэ, киһи быһыытын тутуһууга улахан суолталаах. Оҕо улаатан, улахан дьон коллективтарыгар киириитэ, өйө-санаата тосту уларыйыытын үөскэтэр. Бу кэнниттэн ойох ылыы эбэтэр эргэ тахсыы, оҕо өйө-санаата атын дьон интэриэстэрин аны бэйэтигэр ылыныытыгар тириэрдэр. Атаах оҕо өйө-санаата эппиэтинэс улаатыытын кыайан тулуйбатыттан аныгы кэргэнниилэр арахсыылара кэлин кэмҥэ олус элбээтэ.

Россия дьоно советскай былаас сабыдыалынан үрдэрэн билигин даҕаны оҕолорун иитиигэ оччотооҕу майгыны салгыы баран иһэллэр. “Барыта оҕолор тус¬тарыгар” диэн ыҥырыы атаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга тириэрдэргэ аналлааҕын иһин, аныгы ырыынак үйэтигэр хаалара эрэйиллэр. Ырыынак кэмэ кэлбитэ отуттан тахса сыл буолла эрээри, оҕону иитии уонна үөрэтии ньымалара кыайан уларыйбакка сылдьаллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн “Барыта эн тускар” диэн атаахтатан, бэйэмсэх оҥорон үөрэтии салҕанан бара турар.

Төрөппүттэр үтүө, мааны кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарар баҕаларыттан оҕолорун маанылаан, киэргэтэн, атаахтатан кэбиһэллэрэ урукку, сэбиэскэй кэмнээҕи үөрэхтээхтэр оҕолору үөрэтэллэриттэн салҕанан иһэр. Оччотооҕу оҕону иитии сабыдыалынан билигин эдэр ыччаттар бэрээдэктэрэ мөлтөөн, олоххо кыайан оннуларын булбаттар. Ол иһин билигин оҕону “Бэйэҥ баскын бэйэҥ харыстаа”, “Эн улахан киһи буоллуҥ”, - диэн этэн үөрэтии тарҕаннаҕына эрэ атаах оҕолор аҕыйыахтара. Улааппыт оҕоҕо бары эппиэтинэһи барытын иитии-үөрэтии түмүгүнэн бэйэтигэр биэрии эрэ эдэр дьон олоххо өссө дьулуурдаах, тулуурдаах буола улааталларын ситиһиигэ, сайдыыны-үүнүүнү тарҕатыыга тириэрдиэн сөп.

Онон оҕо улаатан истэҕинэ эппиэтинэс улаатан биэрэн иһиитэ киһи буолууну баһылыырын биллэрдик түргэтэтэр.

ОҔОНУ ИИТИИ УРАТЫЛАРА

Оҕону иитии диэн кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии буоларын билигин сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин туһаммаппытыттан хаалларан сылдьабыт. Ырыынак кэмигэр төрөппүттэр бу үөрэҕи туһаныылара оҕону иитиигэ ордук табыллар.

Биhиги дойдубутугар оҕо үөскээн, төрөөн улаатарыгар уонна кинини өй-санаа өттүнэн иитиигэ аҕа оруола соччо наадата суох буоларын “сайдыылаах социализм” кэмигэр салайан олорбут былаас оҥорбу¬та. Ол кэмҥэ былаас үөhээттэн алларааҥҥа диэри аҥардастыы дьаhа¬йыы, дьарыйыы сокуонун кытаанахтык туhанан салайбыта. Онон, итин¬ник былаас салайар кэмигэр киhи эппитинэн сылдьар, тугу да утары эппэт, былааhы былдьаспат, мөлтөhүөрү үрдүнэн эрэ таhымнаах өй¬дөөх, татым санаалаах дьон ордук сыаналанар этилэрэ.

Итинник ураты көрдөбүллэрдээх сэбиэскэй былааска ордук сөп түбэhэллэринэн дьахталлар үгүстэрэ эбиттэр. Дьахталлар айылҕаттан сымнаҕастара, дьарыйар тылы истимтиэлэрэ, ыараханы ордук тулуйумтуолара уонна сөбүлээтэхтэринэ эр дьоннооҕор санаалара дөбөҥнүк уларыйбата дьаhайар былаас ураты көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэспиттэрэ. Ол иһин кинилэргэ үчүгэйи оҥорон араас элбэх чэпчэтиилэри киллэрбиттэрэ, эрдэлээн пиэнсийэҕэ таһаараллара. Онтон, эр дьон дьаhайар тылы соччо истимтиэлэрэ суоҕа, саҥаны, биллибэти билиигэ-көрүүгэ дьулуурдара уонна ханнык баҕарар дьыалаҕа бэйэлэрэ туспа санаалаахтара кинилэри сыыйа-баайа туоратыыга тириэрдибитэ. Кэнники бириэмэҕэ итилэргэ эбии: “Эр дьон үгүстэрэ арыгыhыттар, кинилэртэн туох даҕаны кэскиллээх дьыала эрэ¬йиллибэт буолла”,- диэн улахан салайааччыларга тиийэ билинниилэрэ эр дьону өссө мөлтөттө. Ол эрээри эр дьон үксүлэрэ арыгыга ылла¬рыылара кинилэр бу “социализм” олоҕор интэриэстэрин сүтэриилэриттэн уонна үгүс баҕа санааларын кыайан толорботторуттан саҕаламмыта уонна эбиллэн испитэ диэтэхпитинэ ордук таба буолар.

Социализм баhылаабыт дойдуларыгар чааhынай бас билиини суох оҥорон уопсай бас билиигэ кубулутуу, эр дьонтон дьиэ кэргэн иhигэр салайар былааhы былдьаан ылыыга тириэрдибитэ. Ол курдук, урукку былааска чааhынай бас билии туругурарын, байыы-тайыы эбил¬лэн иhэрин туhугар, сайдыыны-үүнүүнү ситиhээри эр дьон чулуулара кыахтара баарынан үлэлииллэрэ. Чааhынай бас билии үлэтигэр дьах¬таллардааҕар ордук далааһыннаахтык, дьаһалталаахтык үлэлиил-лэриттэн, ол кэмҥэ эр дьон баhылыыр оруолу ылаллара. Онтон чааhынай бас билиини эhии эр дьонтон таhаарыылаахтык үлэлиир миэстэлэрин былдьаан кинилэри букатыннаахтык мөлтөппүтэ. Ол аата эр дьон үлэлиир миэстэлэрин былдьатаннар, дьиэ кэргэн иhигэр салайар былааcтан дьахталларга үтүрүттэрэн барбыттара.

Эр киһи оруолун мөлтөтүү аҥардас дьахталларга оҕо иитиитигэр аналлаах араас суол социальнай көмөлөрү оҥорууттан ордук күүhүрбүтэ. Ити дьахталларга оҥоруллар көмө эр дьону оҕо иитиитигэр көмөлөһөртөн букатыннаахтык босхолообута уонна моральнай өттүнэн ту¬гу даҕаны эппиэттээбэт оҥорбута. Быстахтык санаатахха, маннык материальнай көмө биирдиилээн сыыhа туттуммут дьахталларга бары өттүнэн туhалаах, ону тэҥэ, өссө арыгыhыт буолбут эр дьон батталларыттан босхолоноллоругар көмөлөhөр курдук аналлаах. Ол эрээри, төhө эмэ бириэмэ ааспытын кэнниттэн, маассабай бэчээттэн билбиппит, социальнай көмө кэргэнэ суох, аҥардас дьахталлар элбэхтик оҕолоноллоругар көмөлөспүт курдук. Ол курдук, кэнники кэмҥэ аҥардас дьахталлар оҕолоноллоро өссө элбээн иhэр.

Урукку “сайдыылаах социализм” кэмигэр аҥардас дьахталлар оҕолонон оҕолорун бэйэлэрэ кыайалларынан көрөн-истэн уонна дойду аhара улаханнык көмөлөhөрүттэн син улаатыннараллар этэ. Оччолорго оҕолору кыра эрдэхтэриттэн детсадтарга, оскуолаларга, онтон салгыы араас үөрэхтэргэ государство бэйэтин харчытыгар босхо үөрэттэрэрэ. Итилэри тэҥэ, аhыыр ас уонна таҥнар таҥас сыаналара чэпчэкилэриттэн оҕолору улаатыннарарга туох да атын мэhэй суоҕа. Онтон билигин ырыынак кэмэ кэлэн, туох көмө барыта харчынан сыаналаммытыгар босхо көмө оҥоруллара аҕыйаан иhэр. Маннык уустук кэмҥэ аҥардас ийэлэргэ: “Оҕо иитиитигэр”, -диэн ааттаах көмөнү быстыбыт дьадаҥы диэн ааттыыр дойдубут билигин даҕаны оҥоро сатыыр.

Бу көмө оҥоруллуута аҥардас ийэлэргэ материальнай өттүнэн баhаамнык көмөлөhөрүн таhынан эдэр ийэлэри аны моральнай өттүнэн эмиэ буруйтан-сэмэттэн босхолоон, билиҥҥи кэмҥэ аҕата суох оҕолор аhара элбээhиннэрин көҕүлээтэ. Маннык быhыылар саха дьоно уhун үйэлэр тухары мунньуммут олохторун сиэригэр хайдах да сөп түбэспэттэр. Былыр-былыргыттан сахаларга аҥардас ийэлэр ииппит оҕолоро: “Тулаайах оҕо”, онтон аҕата ханна эрэ сылдьар буоллаҕына “Тыыннаах тулаайаҕа” диэн ааттанар уонна сиэр-майгы, бэрээдэк өттүнэн хайаан даҕаны эбиискэ көрүүгэ-истиигэ наадыйара анаан бэлиэтэнэр этэ.

Маны быhаардахпытына аҥардас ийэлэр улаатыннарбыт уол оҕолорун үксүлэрин өй-санаа өттүнэн иитиилэрэ аҥардас дьахтар эрэ өттүттэн буолан кэлтэйдии баран хаалара аhара хомолтолоох. Статистика даннайдара бигэргэ¬тэллэринэн буруйу оҥорооччулар үгүс өттүлэрэ аҥардас ийэлэр ииппит мааны оҕолоро буолаллар. Аҕата суох иитиллибит эбэтэр аhара арыгылаан оҕону үөрэтэр дьоҕурдарын сүтэрбит аҕалаах оҕолор улаатан истэхтэринэ төрөппүттэрин кыахтарын уонна бэйэлэрин көрдөбүл¬лэрин кыайан учуоттаабат, тэҥнээн биэрбэт буола үөрэнэллэр. Ол аата, бэйэлэрин оҕолорун улахан баҕа санааларын хайдах гынан толороллорун үгүс ийэлэр бэйэлэрэ билбэттэриттэн, оҕолорун тохтотунар буолууга кыайан үөрэппэккэ хаалар эбит¬тэр. Онуоха эбии аҥардас ийэлэр эрэ үөрэтэллэриттэн оҕолоро тугу эмэни саҥаны толкуйдаан эбэтэр оҥорон таhаарар өттүгэр өйдөрө-са-наалара сайдыбакка, аҥардас баарга эрэ, ийэлэрин бэлэмэр олорорго уонна баары көҥүл туhанарга үөрэнэн хаалаллар. Дьиэ кэргэҥҥэ ким ордук салайар оруоллааҕа оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн биллэр. Манна ийэ хото тутан баhылаатаҕына, эр киһи кэр¬гэнин улахан оҕотугар кубулуйар, онтон оҕолоро аҕата суох оҕо курдук иитиилээх буола улаатыан сөп.

Биhиэхэ маннык өйдөөх-санаалаах үгүс эр дьон бааллара билигин ырыынакка киирэр кэмҥэ дьэ биллэн таҕыста. Ордук бу быhыы улаатан иhэр уолаттар армияҕа кыайан сулууспалаабаттарыттан уонна коллективка кыттыhан дьону кытта уопсай тылы табан бул¬баттарыттан чуолкайдык көстөр. Бу курдук иитиилээх үгүс эдэр уолаттар улаатан иhэннэр төрөппүттэрин кытта эбэтэр коллективы кытта атааннаhыылара улаатар, уопсай тылы булуулара улаханнык уус¬тугурар. Ол курдук, кыра эрдэхтэриттэн атаахтыы, куруук көрдүү уон¬на тугу көрдөөбүттэрин төрөппүттэринэн буллаттара үөрэммит оҕолор улаатан иhэн көрдөбүллэрэ өссө үрдээбитин, бу ыарахан ырыынак кэмигэр үгүс төрөппүт кыайан уйумматыттан маннык атааннаhыы өссө улаатта. Билигин улаатан иhэр оҕолор аанньа үлэлээбэттэрэ уонна өйдөрө-санаалара мөлтөөhүнэ, бэйэлэрин кыайан туттумматтара, үгүс¬түк арыгыга ылларыылара кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын иитии үлэтэ мөлтөөһүнүнэн эбэтэр атын хайысхалаахтык, аҥардас дьахталлар эрэ өттүлэриттэн ыытыллыбытынан быhаарыахха сөп.

Төрөппүттэр уонна улаатан иhэр оҕолор биир тылы булбакка атаан¬наhыыларын түмүгэр уолҕамчы майгылаах эдэрдэр арыгыны элбэхтик иhэн эбэтэр наркотиктары туһанан быстах суолга сыыhа туттараннар хаайыыга түбэhэллэрэ үк¬сүүр, өссө өйдөрүн-санааларын уоскутар сылтаҕынан туhананнар арыгыны тохтообокко иhэннэр, аны арыгыга ылларыылара элбээтэ.

Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн кыайар үлэлэриттэн саҕалаан үлэлэтэ үөрэппэтэххэ улаатан баран үлэлии үөрэнэллэрэ ураты уустук уонна үксүгэр соччо кыаттарбат суол быhыылаах. Маны холобуру аҕалан быhаарыахпыт: Индияҕа кыра эрдэхтэринэ икки оҕону бөрө булан улаатын¬нарбыт түбэлтэтэ баар. Бу оҕолор кэнники дьон булбуттарын кэн¬ниттэн кыайан үчүгэйдик саҥара уонна көнөтүк туттан хаама да үөрэммэтэхтэр.

Онон, бу быhаарыыларбытын түмүктээтэхпитинэ киhи сайдыыта биир эрэ үйэлээх эбит. Ол аата оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах үөрэтэн кэбиhиллэр даҕаны, улаатан баран оннук өйө-санаата улахан¬нык уларыйыа суохтааҕа быһаарыллар.

Оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ийэ уонна аҕа оруоллара букатын тус-туhунаннар, онтон улаатан иhэр оҕо бэйэтин өйдөбүлүнэн ыллах¬пытына, өссө улаханнык утарыта турар курдуктар. Бу этиини: “Хайдах манныгый?”- диэн быhаарарга ийэ уонна аҕа оҕоҕо сыhыаннарын ырытан көрүөхпүт. Оҕо иитиитигэр ийэ ылар оруола маннык буолар:

- Олох кыра эрдэҕиттэн оҕону олус кыhанан-мүhэнэн көрүү-харайыы уонна араас суол битэмииннээх үчүгэй аhылыгы булан-талан тото-хана аhатыы-сиэтии, ону тэҥэ, куруук оҕо бэйэтин курдук улаатан иhэр үгүс-араас көрдөбүллэрин барытын толоро сатааhын бүтүннүүтэ ийэҕэ сүктэриллэр. Кэнники кэмҥэ кыра оҕолор доруобуйалара ордук мөлтөөн иhиилэриттэн кинилэри көрүү-истии, эмтээһин элбэх үлэни уонна би¬риэмэни эрэйэллэр, онуоха эбии өссө соҕотох оҕо ыалдьыыта, бу оҕону букатын –“Чороон” оҕоҕо кубулутар. Оҕотун туһугар аһара кыһанар ийэ эрэйдээх маннык оҕо, көрөр-истэр үлэhитигэр, хамнаһа суох хамначчытыгар хайаан да кубу¬луйан хааларыгар тиийэр.

Аны бу курдук оҕо туhугар куруук үлэлээhин оҕону бэйэтин, өйүн-санаатын төттөрүгэ үөрэтэр. Кини барыга-бары ийэтин бэлэмигэр сылдьарга уонна атаахтаан ону-маны көрдүүргэ түргэнник үөрэнэн хаалар. Ити курдук ийэ оҕону куруук бэлэми аhыырга-таҥнарга, мэлдьи бэлэмҥэ сыл¬дьарга, атын туга барыта наадыйыан иннинэ оҥоруллан бэлэм буолары¬гар кыра эрдэҕиттэн үөрэтэ сылдьар. Маны аныгылыы быhаардахха, аҥардас ийэ ииппит оҕото, эбиискэ үөрэммэтэҕинэ, иждивенческэй өйдөөх-санаалаах киhи буола улаатан тахсара сабаҕаланар.

Ити иhин улахан киhи кыра эрдэҕинээҕитин ахта саныырыгар куруук ийэтэ көрө-харайа, аhата-сиэтэ, кыhана-мүhэнэ, сылаас илиитинэн имэрийэ-томоруйа сылдьара ахтыллар. Улахан киhи ийэтигэр сыhыана киhи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Ол курдук, түүлгэр ийэҥ кэлэн көрдөҕүнэ-харайдаҕына, илэтигэр ыалдьан, мөлтөөн хаалыаххын сөп, ол иһин сэрэнии, харыстаныы ирдэнэр. Онон, түүл бу бэлиэтин тойоннооhуна быhаарарынан ийэ куруук көрөрө-истэрэ улааппыт, сааhын сиппит уонна доруобай, үлэлии-хамсыы сылдьар киhиэхэ ула¬хан наадата суох буолуон сөп.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бары баҕатын толорор ийэтин аҕатынааҕар быдан ордорор, киниэхэ өрүүтүн атаахтыыр уонна аhыннарар. Онтон ийэтэ эмиэ оҕотун атаах¬татар, көрөр-истэр, тугу баҕарбытын барытын кыаҕа баарынан була сатыыр. Аны оҕото улаатан истэҕинэ ийэ аҥардастыы көмүскүү, харыһыйа сатыырга тиийэр. Барыттан-бары көмүскээһин, харыстааһын эмиэ кэмнээх-кэрдиистээх буоларын оҕотун аһара атаахтатар ийэ тутуһара уустук. Оҕону аһара көмүскүү үөрэ¬тэн кэбистэххэ, оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутугар ийэтин эппиэттэтэр киһи буола иитиллэн тахсара улахан хомолтону үөскэтиэн сөп.

Ийэ санаатыгар оҕото куруук кыра, кыаммат, харах далыттан таhаарбакка көрө-истэ сырыттахха эрэ кыайан сылдьыах курдук, кэтэстэххэ хаhан даҕаны улааппат. Маны таhынан ийэ оҕотун наар кыра, таптал аатынан ааттаан ыҥырара, бу киhи өйө-санаата эмиэ улааппакка муомурарыгар тириэрдэр. Манна өссө аhара дьаhаллаах уонна ураты бэйэмсэх ийэлэр оҕолорун бэйэлэрин төбөлөрүнэн толкуйдуурга уонна туhалааҕы оҥорорго үөрэппэккэлэр, киһи эппитин эрэ, хамаанданы толорорго үөрэ¬тэн кэбиһэллэр. Кыра эрдэҕинэ хамаанданы тук курдук толоро үөрэм-мит оҕо улааттаҕына төрөппүттэрин кытта тапсыбат буолара үгүстүк бэлиэтэнэр.

Итинэн, ийэ оҕону куруук бэлэмҥэ сылдьарга, бэйэтэ: “Ыарахан үлэ”,- дии саныыр үлэлэрин үлэлээбэтигэр үөрэтэр уонна аһара атаахтатан кэбиhэн, ылыммыт сыалын ситиhэргэ дьулуура, дьаныара, тулуура суох, дьону эрэ батыһа сылдьар киhиэхэ кубулутан кэбиһэр кыаҕа улахан.

Аны оҕо иитиитигэр аҕа ылар оруолун ырытан көрүөхпүт:

- Оҕо кыра эрдэҕинэ аҕа ийэҕэ көмөлөhөөччү уонна оҕо көтөөҕөччү буолара кырдьык. Онтон оҕо улаатан истэҕинэ, кини көрдөбүлүн уонна ийэ ону толорор кыаҕын учуоттуурга үөрэтэр, быhааран биэрэр үhүс киhиэхэ кубулуйан иhэр. Ол аата, ийэ оҕотугар аhара улахан тапталын үллэстэн көҕүрэтээччи уонна оҕону аhара атаахтык көрүүнү-истиини аҕыйатан, тэҥнээн биэрээччинэн буолар. Ити быhаарыыга ордук сөп түбэhэр быһыынан элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэтиилэрэ уонна өй-санаа өттүнэн иитиилэрэ үтүө холобурунан буолуон сөп.

Элбэх оҕолоох ыаллар тутуһар үөрэхтэрэ биһиги олохпут сиэригэр ордук сөп түбэhэр. Үлэни-хамнаhы кыайар, киэҥ-холку майгы¬лаах дьон элбэх оҕолоох ыаллартан иитиллэн, үөрэнэн тахсаллара былыргыттан биллэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайдыытыгар эр киhи, аҕа улахан көмөнү оҥорор. Аҥардас ийэ оҕото улаатан иhэн аҕата суоҕуттан, атын оҕолортон сүрдээх улахан итэҕэстээх курдук сана-нар кэмэ тиийэн кэлэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ бу итэҕэс кинилэр ийэти-нээн ахсааннара аҕыйаҕыттан саҕаланар уонна көмүскүүр-харыстыыр дурдата суоҕуттан, ордук улахан санаарҕабылга түһэрэр. Сорох ийэ бу итэҕэhи биллэримээри, ордук уол оҕотун ураты атаахтатан кэбиhэр. Улаатан истэҕинэ тулаайах оҕону иитии уонна үөрэтии улаханнык уустугуран иһэрэ итинэн эмиэ быһаарыллар.

Кыра эрдэҕиттэн уол оҕону аҕата батыhыннара сылдьан бэйэтэ тугу сатыырыгар үөрэттэҕинэ, урут бэйэтэ кыра сылдьан хайдах сылдьыбы¬тын курдук сырытыннардаҕына, бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киhи гына оҥорор. “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа”,- диэн сахалыы өс хоhооно уол оҕону аҕата эрэ үөрэтиэхтээҕин чуолкайдык быһааран биэрэр. Бу өс хоhоонун тутустахпытына аҕа уол оҕотун хайаан даҕаны иитэрэ, үөрэтэрэ ирдэнэр, онтон улаатан иhэр уол оҕотун баар-суох биир баҕа санаатынан, түргэнник улаата охсон аҕатыгар маарынныы сатааhын буолара кырдьык.

Аҕа оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ оҥорор саамай суолталаах дьыалатынан оҕо улаатан бириэмэтэ кэлэн истэҕинэ: “Эн улахан киhи буолан иhэҕин”,- диэн өйдөбүлү биэриитэ, иҥэриитэ буолар. Онтон, хас биирдии оҕо улаатан иhэн: “Хаhан улаата охсобун”,- диэн биир эрэ баҕа санаалаах, онтун кэтэһэ сылдьар. Кини ити баҕа санаатын туолуутугар аҕатын көрдөбүлэ: “Оҕом, улаатан иhэҕин”,- диэн олус сөп түбэhэр. Онуоха эбии аҕата: “Мин оҕом улаатан, улахан киhи билэрин барытын билэр, сатыырын барытын оҥорор буолла, аны мантан инньэ улахан дьон кур¬дук сыhыаннаhыаҕыҥ”,- диэн быhаардаҕына, киниттэн ордук үчүгэй аҕа суох буолан тахсар. Маннык оҕо уонна аҕа биир санаалаахтара оҕо улаатан иhэн аҕатын ордук сөбүлүүрүгэр, кини этэр ты¬лын сыаналыырыгар уонна үөрэҕин ылынарыгар тириэрдэр.

Былыр дьиэ кэргэҥҥэ аҕа баhылык оҕо иитиитигэр улахан болҕомто¬лоохтук сыhыаннаhара биллэр. Кини уолаттарын олох кыраларыттан тэ¬бис-тэҥҥэ батыhыннара сылдьан эр киhи үлэлиир үлэлэрин барытын са¬тыырга, бултуурга уонна балыктыырга элбэхтик үөрэтэр, такайар. Итини тэҥэ, уол оҕолору үөрэтиигэ кинилэр айылҕаттан уратыларын учуоттааһын ирдэнэр. Ол курдук, уолаттар кыргыттардааҕар саҥаны, биллибэти билэ-көрө охсон, түргэнник оҥорон туhаҕа таhаара охсорго ордуктар уонна бу хаачыстыбаларын эрдэттэн хааччахтаабакка өссө сайыннаран биэрэн иhэри эрэйэллэр.

Уол оҕолору иитиигэ улахан болҕомтону оҕолор кыра эрдэхтэриттэн ыла ыытыахха сөп. Кинилэри үөрэтиигэ уонна иитиигэ уол оҕо эт-хаан өттүнэн сайдыыта тэҥ саастаах кыыс оҕотооҕор биир-икки сылынан хо¬йутаан сайдарын хайаан даҕаны улаханнык учуоттааһын эрэйиллэр. Бу уол уонна кыыс оҕолор сайдыыларын биир тэҥэ суоҕун “советскай пе¬дагогика” учуоттаабатыттан билиҥҥи кэмҥэ уол оҕолор үөрэҕи ылыылара кыыс оҕолордооҕор ырааҕынан хаалан хаалла, итини тэҥэ, уол оҕолор сөбө суох баттабылтан майгылара мөлтөөн олох суолугар оннуларын кыайан булбакка өр кэмҥэ эрэйдэнэллэр.

Маннык балаhыанньаны тосту тупсарар туһугар уол уонна кыыс оҕолору бары детсадтартан саҕалаан туох баар үөрэх тэрилтэлэригэр тус-туhунан көрүүнү-истиини уонна атын, бэйэлэрин уратыларыгар сөп түбэһэр программанан, тус-туспа үөрэ¬тиини үөрэх тэрилтэлэригэр барыларыгар киллэрии эрэйиллэр.

Бу ураты быhаарыыны маннык чуолкайдыахха сөп. Аан маҥнай уол оҕобу¬тун уол уонна кыыс оҕолор бииргэ көрүллэр детсадтарыгар биэрэн көрүөххэ сөп. Манна бары дьыалаҕа барытыгар кыыс оҕолор баhылыыллар, дьахтар иитээччилэр куруук кинилэри холобур оҥостоллор, хайгыыллар уонна уолаттары: “Кыргыттар курдук бэрээдэктээх буолуҥ”, - диэн үөрэтэллэр, сыыһа-халты тутунналлар эрэ мөҕө охсоллор, муннукка туруораллар. Кырдьык Айылҕа биэрбитин курдук кыыс оҕолор уолаттардааҕар ордук бэрээдэк¬тээхтэр, улахан киhи тылын ураты истимтиэлэр уонна дьаhайары то¬лорумтуолар. Онтон уол оҕо үксүгэр тугу эмэ урут оҥоро охсон кэбиhэн эбэтэр туох эмэ бобуулааҕы тыытан кырата сэмэлэнээччигэ, онтон улахана мөҕүллээччигэ хайаан да кубулуйар. Маннык уол оҕо билиигэ-көрүүгэ тардыhыытын кыра эрдэҕинэ туормастаан, тохтотон туоратыллар, куһаҕан оҕоҕо кубулутуу кини өйө-санаата түргэнник сайдыытын бытаардар, кэҕиннэрэр.

Кыра эрдэхтэн кыыс оҕо уол оҕону баттааhына, бэйэтин батыhа сылдьарыгар үөрэтиитэ ити курдук саҕаланан барар. Итинтэн салгыы оскуолаҕа үөрэнэ сылдьар кэмин ылан көрдөхпүтүнэ, детсадтан саҕаламмыт үөрэх манна эмиэ салҕанан барар уонна ордук күүhүрэр. Манна эмиэ учууталларынан бары кэриэтэ дьахталлар үлэлииллэр, ол иhин холобур туттар дьоммут эмиэ кыргыттар буолаллар. Кинилэр үчүгэй үөрэнээччилэр, куруук бэрээдэктээхтэр, учуутал тылын ордук истимтиэлэр уонна толорумтуолар, куруук хайҕалга сылдьал¬лар. Бу кэмҥэ аны кыргыттарбыт тэҥ саастаах уолаттартан биир-икки сылынан эрдэлээн эт-хаан өттүнэн сайдыылара ситэн букатын дьахтал¬ларга кубулуйаллар.

Оскуолаҕа уолаттары баттааhын бу бириэмэҕэ ор-дук күүhүрэр. Ол курдук, уолаттар эмиэ түргэнник улахан киhи буола охсоору аны табаах тардан уонна улааппыттарын биллэрэ охсоору ары¬гы иhэн боруобалаан буруйга-сэмэҕэ тардыллаллара өссө эбиллэр, онтон сылтаан үөрэхтэрин букатын да быраҕаллар. Үгүс уолаттар орто оскуоланы нэhии¬лэ бүтэрэн бараннар салгыы үөрэнэ барбаккалар үйэлэрин тухары биир дэриэбинэ үлэhиттэрэ буолуулара итинник саҕаланар.

Биhиги детсадтарбытыгар уонна оскуолаларбытыгар үөскээбит маннык балаhыанньа уол оҕолору сөптөөхтөк иитэн уонна үөрэтэн улаатыннарар кыаҕы биэрбэт. Уолаттар биир сүрүн уратыларын, чахчы итэҕэйэр уонна ытыктыыр киһилэриттэн эрэ үөрэҕи сөптөөхтүк ылынал¬ларын биhиги “педагогикабыт” билигин даҕаны өйдүү илик. Уолаттары кыра эрдэхтэриттэн, кинилэр бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар ула¬хан аптарытыата суох киhиэхэ бас бэриннэрэ үөрэтии, кинилэр бэйэ¬лэрин өйдөрүн-санааларын сайдыыта мөлтөөhүнүгэр, ордук олоххо көр¬сөр уустук түгэннэргэ кыайан сөптөөх быhаарыыны булбаттарыгар тириэрдэр.

Ити курдук “советскай педагогика” бүтүн Россия үрдүнэн эр дьону хам баттаан дьахталлары батыhа сылдьар дьоҥҥо кубулуппутун түмүгүн билигин, ырыынак кэмигэр дьэ үчүгэйдик биллибит. Билигин ити “үөрэх” түмүгүнэн элбэх эр дьон арыгыга ыллардылар, киhилии үлэ булан-талан үлэлииллэрин оннугар ийэлэрин эбэтэр аҕаларын кыра пиэнсийэлэригэр кыттыhалларын туhунан су¬руйуулары бэчээккэ куруук ааҕабыт.

Учуонай Л.Н.Гумилев “Хунны в Китае” диэн үлэтигэр суруйарынан былыр хуун омуктар сайдан-үөскээн бараннар, олохторо олус тупсан оҕолорун аhара көҥүллүк, атаахтык иитэннэр сотору кэминэн эстиигэ-быстыыга тиийбиттэр, ол иhин дьон-аймах историяларыгар кылгас кэмҥэ ааттара-суоллара ньиргийэ түhэн баран симэлийэн, сүтэн хаалбыттар. Онтон билиҥҥи кэмҥэ хууннар, аҥардас ааттара эрэ ордон хаалбыта ис¬тория кинигэтигэр умнуллубат гына сурулунна.

Билигин саха дьонугар эмиэ итинниккэ маарынныыр куттал суоhаан турар. Ол гынан баран саха дьоно оҕолорун иитиитигэр хууннартан улахан уратылаах эбиттэр. Ол уратылара: “Мин оҕом саары чаккылаах”,- диэн былыргы өс хоhоонун таба тутуhан оҕолорун аhара атаахтаппакка, атын дьонтон “Эн ордуккун”,- диэн киhиргэппэккэ, үлэҕэ-хамнаска кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэн улаатыннаралларыгар эбит. Оҕону иитии-үөрэтии үлэтэ хайдах баран иhэрэ бу омук төhө уhун үйэлээх, кыахтаах омук буоларын быhаарар, ол курдук былыргы үйэҕэ хууннар уонна сахалар биир кэмҥэ олорбут эбит буоллахтарына, билигин кэлэн сахалар бэйэбит эрэ, олох суолун араас ыарахан, дьалхааннаах кэмнэрин туораталаан, атын омуктарга булкуллан, симэлийэн сүтэн хаалбакка, олохпут салгыы сайдан, өссө уhуурун туhугар кыhанабыт.

Онон, биhиги саха дьоно бэйэбит омукпутун сайыннарыахпытын уонна күүhүрдүөхпүтүн баҕардахпытына эдэр ыччаттарбыт кэскиллээхтик сайдалларын туhугар оҕолорбутун былыргы өбүгэлэрбит үөрэп¬питтэрин курдук, үтүгүннэрэн уонна өсөһөннэрэн үөрэтиини тэнитиэхпитин наада. Маннык үөрэх саҕаланыытынан кыыс уонна уол оҕолору тус-туһунан арааран үөрэтиини салгыы сайыннарыахха. Итини тэҥэ, эр дьоммутун күүhүрдэр, кыаҕырдар сыалтан бары бас билии көрүҥүн чааhынай бас билиигэ киллэриэххэ. Манна ордук саха дьонугар баар суох баайдарын, сирдэрин чааhынай бас билиилэригэр тыа олохтоох үлэhит дьонугар түҥэтэр сөп этэ. Маннык кэскиллээх быhаарыныы саха дьонугар саҥалыы сайдыы суолун арыйыаҕа.

ОҔО ӨЙҮН – САНААТЫН УРАТЫЛАРА

Биһиги дьоммут; төрөппүттэрбит, учууталларбыт оҕо өйө-санаата хайдах сайдарын, улахан киһи өйүттэн-санаатыттан туох уратылаахтарын ситэ билбэттэриттэн оҕону иитиини, үөрэтиини атаахтатыы, маанылааһын диэки халытан кэбиһэллэриттэн эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолла. Оҕолор атаахтык, бары барыта бэлэмигэр үөрэнэн хаалыыларыттан бэйэмсэхтэрэ улаатар уонна үлэни-хамнаһы кыайбаттар, олоххо бары чэпчэкитин, эрэйэ суоҕун көрдүү үөрэнэллэр.

Биһиги өй-санаа бу уратыларын ырытыахпыт. Ол иһин аан бастаан улахан киһи өйүн-санаатын уратыларын ааҕыахпыт:

1. Салгын кута. Үөрэҕи-билиини ылынан иһэр, өйө-санаата, салгын кута сайдар. Кинигэни ааҕан, бэйэтэ үөрэтэн билэн билиитэ эбиллэн иһэр. Ылыммыт билиилэрэ кэлин үгэскэ кубулуйар кыахтаахтар. Улахан киһи куруук кэриэтэ салгын кутунан, ол аата киһилии быһыыны тутуһан олоҕун олорор. Олох биир эмэ уустук түгэнигэр киһи ийэ кута баһылаан салайар кэмигэр түбэһэрэ, киирэн хаалара сыыһа-халты туттунарын үөскэтиэн сөп. Үөрэх-билии көмөтүнэн, сокуоннары тутуһан, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу салгын кутунан салаллан олоҕу олоруу буолар.

2. Ийэ кута. Кыра эрдэҕинэ иитиллибит, үөрэммит, олохсуйбут үгэстэрдээх, ийэ куттаах, ол үгэстэрин хаһан баҕарар тутуһар. Сиэри-туому толорор. Тугу оҥорорун урукку үгэстэригэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр кыахтааҕыттан сыыһаны-халтыны оҥороро аҕыйах, суох да диэххэ сөп. Саҥа үгэстэри үөскэтинэр кыахтаах эрээри, ол олус уһун кэми ылар. Ол курдук, кини бэйэтэ ылынан, элбэхтик дьарыктанан, хос-хос хатылаан эрэ саҥа үгэһи үөскэтинэн иҥэринэр кыахтанар.

3. Буор кута. Кыра эрдэҕиттэн үөрүйэхтэргэ үөрэммит, үлэни-хамнаһы сатыыр, табан хамсанар. Улахан киһи араас хамсаныылары оҥоро сылдьарыттан буор кута сайдан, тупсан туһалаах үөрүйэхтэрэ элбээн иһэллэр.

Онон улахан киһи өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут үгэстэринэн уонна салгын кутунан ылынар билиилэринэн салаллар буолан куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн кыратыттан арааран билэриттэн, олору оҥорбот кыаҕа улаханын тэҥэ, киһи быһыытын тутуһар кыаҕа улаатар.

Оҕо өйүн-санаатын уратыларын билии уонна оҕо иитиитигэр туһаныы хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолуо этэ. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитэр-үөрэтэр судургу, көрдөрөн, үтүгүннэрэн, маннык оҥор диэн хос-хос оҥотторон биэрдэххэ, оҕоҕо соннук үгэс үөскээн ийэ кутугар умнуллубат гына ууруллан, иҥэн иһэр. Саҥа саҥаран эрдэҕинэ маннык саҥар диэн үтүгүннэрэн, үөрэтэн биэрэр кыах хайа баҕарар ийэҕэ баар. Бу быһаарыыга олоҕуран биһиги саха тыла баар буолара ийэлэртэн, дьахталлартан эрэ улахан тутулуктаах диэн быһаарыы оҥорбуппут.

Оҕо өйө-санаата улахан киһи өйүттэн-санаатыттан уратыларын билии иитии, үөрэтии таба суолунан салалларын хааччыйыа этэ. Ол уратылар манныктар:

1. Буор кута. Оҕо төрүүрүгэр төрөппүттэриттэн бэриллибит буор куттаах эрэ буолар. Араас хамсаныылары оҥоро сатыырыттан аан маҥнай буор кута сайдар. Саҥа хамсана, хаама үөрэнэ сатыыр. Ньуосканы таба тутарга син үөрэнэр, сыыһа-халты хамсанара элбэх. Хамсаныылартан оҕо буор кута сайдан, үөрүйэхтэрэ элбээн иһэллэр, атаҕар туран хаама үөрэнэриттэн киһитийиини, киһи курдук көрүҥнээх буолууну баһылыыр. Туһа киһитэ буола үөрэнэриттэн үлэлиир үгэстэр үөскээннэр үлэ араас уустук хамсаныыларын үөрүйэххэ кубулутара, иҥэринэрэ түргэтиир.

2. Ийэ кута. Киһини таба көрөр кэмиттэн саҕалаан ийэ кута сайдан барар. Тугу саҥаны билбититтэн үгэстэрэ үөскээн мунньуллан иһэллэр. Ийэ кут үгэстэргэ иитиллэр. Тугу оҥорорун хос-хос элбэхтик хатылаан үгэстэри, үөрүйэхтэри үөскэтинэр, иҥэринэр. Үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥордоҕуна, элбэх үчүгэй үгэстэнэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатыан сөп. Төрөппүтэ боппотоҕуна, тохтоппотоҕуна куһаҕан да быһыылары элбэхтик оҥоруон, куһаҕан майгыланыан сөп. Туох саҥаны билбитэ барыта саҥаны айыы буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ону тэҥэ, тугу оҥорбута барыта ийэ кутугар ууруллан, иҥэн, быһалыы үгэскэ кубулуйан иһэриттэн ийэ кута, өйө-санаата түргэнник эбиллэр.

3. Салгын кута. Салгын кута хойутаан сайдар. Салгын кут үөрэнэр. 4 эбэтэр 5 сааһыгар диэри оҕо тугу оҥорорун өйдөөбөт, өйүгэр туппат, умнан иһэр, тугу саҥаны билбитэ барыта үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэр. 5 сааһын кэнниттэн үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан, салгын кута сайдан барар, өйө-санаата, умнубата сайдарыттан бу уларыйыы кэлбитэ биллэр.

Оҕо өйүн-санаатын уратыта диэн тугу саҥа билбитин барытын; үчүгэйин да, куһаҕанын да иһин иҥэринэн, үгэс оҥостунан иһэрэ буолар. Элбэхтик куһаҕаны оҥордоҕуна куһаҕан үгэстээх, куһаҕан майгылаах буола улаатыан сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтотуу, оҥотторбот буолуу эрэ куһаҕан үгэстэргэ үөрэнэрин суох оҥорор. Онтон улаатан истэҕинэ салгын кута сайдар кэмигэр үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан бэйэтэ билэрэ эрэ куһаҕаны элбэхтик оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан быыһыыр абырала буолар.

Ийэ кут киһи төрүт өйө-санаата буолар. Бу кут киһи илэ өйүнэн сырыттаҕына биллибэт курдугун да иһин, киһи ханнык баҕарар быһаарыыны ылынарыгар быһаччы кыттыһан дьайа сылдьар. Ол курдук, киһи ханнык баҕарар дьыаланы, быһыыны оҥороругар урут өйүгэр-санаатыгар баар, олохсуйбут билиитигэр тэҥнээн, сыаналаан көрөн баран оҥорор.

Ийэ кут киһини салайарын тугу эмэ оҥороору гыннахха маннык уларыйыылар үөскүүллэриттэн билиэххэ сөп. Киһи субу оҥороору турар быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сөп түбэстэҕинэ ханнык да тохтоло, бытаарыыта, эбии толкуйдааһына суох оҥорбутунан барар кыахтаах. Онтон сөп түбэспэтэҕинэ тохтуу түһэн, тээтэҥнээн, бара-бара төннөн баран оҥоруон эбэтэр бу быһыыттан букатын да аккаастаныан сөп.

Оҕо ийэ кута олохсуйа, үгэстэрэ үөскүү иликтэринэ эбэтэр ийэ кута иитиллибэккэ хааллаҕына ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи да, куһаҕаны да туох да санаарҕабыла, кэмсиниитэ суох оҥорон кэбиһиэн сөп. Ийэ куттара куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга иитиитэ суох эдэрдэр тугу да, олус ыар быһыылары да оҥордохторуна кыратык да санаарҕаан, кэмсинэн да көрбөттөр, хата туох эрэ уратыны, “үчүгэйи” да оҥорбут курдук сыыһа сананыахтарын сөп.

Дьон оҥорор олус элбэх быһыыларыттан үчүгэй быһыылар элбэх өттүн ылаллар, онтон куһаҕаннар биллэр аҕыйахтар. Оҕону иитиигэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо аан маҥнай билэн, олору оҥорбот буола үөрэннэҕинэ элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор киһи буола улаатарын төрөппүттэр арааран билэллэрэ бэйэлэригэр туһалыа этэ.

Онон оҕо өйүн-санаатын уратыларын билии иитэргэ, үөрэтэргэ оҥорор туһата улахан. Оҕо өйө-санаата саҥаны билэриттэн, сайдарынан аһара боппокко-хаайбакка эрэ, барыны-бары биллэрэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билэргэ үөрэтэн иһии төрөппүттэртэн эрэйиллэр.

ҮҮННЭЭХ – ТЭҺИИННЭЭХ

Сахалар оҕону иитиигэ, ийэ кута сайдарыгар олус улахан оруолу ууралларын “Тарбахтаахха таарыттарбакка, хара харахтаахха көрдөрбөккө” оҕолорун кыра эрдэҕинэ бэйэлэрэ эрэ көрөн-истэн иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ, улаатыннараллара быһаарар. Оҕону бу курдук иитии аан маҥнай бэрээдэги тутуһарга, төрөппүттэрин курдук киһи быһыылаах буолууга үөрэтиигэ олоҕурара уонна оҕо ийэ кутун үөскэтэринэн уратыланара.

Ат көлө саха дьоно сайдыыны ситиһэллэригэр, киэҥ-куоҥ сири-дойдуну баһылыылларыгар оҥорбут сүҥкэн туһатын соччо сыаналаабакка сылдьабыт, аанньа ахтыбаппыт. Саха дьоно былыр-былыргыттан ат көлөнү көрөн-истэн, иитэн олохторун сайыннарыыга, тупсарыыга киэҥник туһаналлара.

Айылҕаҕа көҥүлүнэн кыыл курдук сылдьар аты күүһүлээн, оҕуурдаан тутан ылан көнтөс, үүн кэтэрдэн баайдахха, элбэхтик көлүйэ, миинэ үөрэтэн айааһаатахха эрэ киһи көлүнэн, үлэлэтэн туох эмэ туһаны таһаарынар кыахтанар. Оҕо улаатан иһэн эмиэ итинник хабааннаах үөрэҕи бардаҕына эрэ табылларын билигин умнубут курдукпут. Ол курдук, тугу эмэ үлэлиир хаһан баҕарар ыарахан, киһи баҕатынан, көҥүлүнэн сылдьарын курдук буолбатах, эти-сиини хамсатыахха, элбэхтэ эрчийиэххэ наадата үлэ ыараханын үөскэтэр.

Сахалар ол иһин “Үүннээх-тэһииннээх” диэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар холбуу этиини айаннар кэлэр көлүөнэлэрин көҥүлүнэн барбатыгар үөрэтиигэ туһаналлар этэ. Кэлин сэбиэскэй былаас оҕолору иитиини сымнатан, аһара ыытан атаахтатыыга кубулуппутуттан, бу этии куһаҕаннык иһиллэр, туттуллубат курдук буола сылдьар эрээри, аныгы олоххо туттуллара эрэйиллэр.

Билигин эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыылары уонна элбэх сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро элбээбитин кэнниттэн, оҕону иитии сыыһа хайысханан баран иһэрэ билиннэ, дакаастанна.

“Айыыны оҥор” диэн эдэр оҕону үөрэтии сыыһатын сайдан иһэр “Кут-сүр үөрэҕэ” дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэ сатыырын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” дьайыытыттан эдэрдэр сыыһа-халты туттуналлара элбээбитин тэҥэ, саҥаны айыыны оҥоробут диэн сыыһа санааларыттан куһаҕан быһыылары оҥороллоро, арыгыга, наркотикка ыллараллара үксээтэ.

Сылгыга үүн-тэһиин кэтэрдии диэн көҥүл, талбытынан аһыы-аһыы сылдьыбытын суох оҥорор, үлэлээн, ону-маны таһан туһаны оҥороругар күһэйии, сылдьар сирин хааччахтааһын буолар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн эмиэ итинник үөрэҕи хайаан да барыахтааҕын биллэрэн “Үүннээх-тэһииннээх” диэн этиини былыргы сахалар үөскэппиттэр уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ куруук туһаналлар эбит. Ол кэмҥэ саха дьоно үчүгэй уустарынан, үлэһиттэринэн аатыраллар этэ.

Сорох сымнаҕас майгылаах, улахан киһи этэрин болҕойон истэн толорор оҕоҕо, үксүгэр кыргыттарга, итинник кытаанах хааччахтар туттуллумуохтарын сөп.

Ураты эрчимнээх уол оҕолорго үүн-тэһиин, хааччах хайаан да наада. Кыра эрдэҕиттэн бэрээдэги тутуһарга үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ эрэ киһи бэрээдэктээх буола улаатар кыахтанар. Аҕа кытаанах көрдөбүлэ хайаан да туолуохтааҕа, бу этии туттулла сылдьарын быһаарар уонна оҕону бэрээдэккэ, киһи быһыытын тутуһарга үөрэтиигэ туһалыыр.

Аныгы бэрээдэги, сокуоннары, быраабылалары халбаҥнаабакка тутуһуу, олоххо туһаныы, ол аата хааччахха, күрүөҕэ киирии курдук буолар уонна “үүннээх-тэһииннээх” буоллахха эрэ ситиһиллэр. Ол аата сыыһа-халты туттунууттан үүн-тэһиин эрэ баара дьалбаа соҕус киһини быыһыыр кыахтаах.

Онон аныгы, демократия олоҕор дьон бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан салаллан бэрээдэги, сокуоннары уонна быраабылалары тутуһаллара сахалыы “үүннээх-тэһииннээх” диэн этиинэн толору өйдөнөр уонна ат көлөнү билэр кимҥэ барытыгар тиийэр буола быһаарыллар.

Үүн-тэһиин аһара кытаатан хаайыыга, көҥүлү быһыыга тиийэн хаалара олус хомолтолоох. Киһи быһыытын аһара барыма диэн этии үүннээх-тэһииннээх буолууну, өй-санаа хааччаҕын быһаарар. Бэйэтэ туттунар күүһэ аҕыйах соҕус буоллаҕына, бу киһиэхэ үүнү-тэһиини туһаныы, көмөлөһөн биэрии эрэ туһаны аҕалар.

“Үүнэ-тэһиинэ суох барыы” сиэри, бэрээдэги, сокуоннары, быраабылалары кэһэн киһиттэн таһынан быһыылары оҥоруу ааттанар. Ол аата киһи оҥорор быһыыларыттан ураты, атын быһыылары, айыыны оҥоруу үүнэ-тэһиинэ суох буолууга, көҥүлүнэн барыыга тириэрдэр. Манна айыыны оҥоруу киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥоруу буолан сиэри таһынан барарыттан үүнэ-тэһиинэ суох буолууну биллэрэрин таба сыаналааһын ирдэнэр.

Аҥардас дьахтар иитэр уол оҕото, эр киһи кытаанах көрдөбүлүн билбэтиттэн сыыһа-халты туттунан буруйу-сэмэни оҥороро элбэх буоллаҕына, аныгы кыргыттар ыар буруйу оҥороллоро элбээһинэ оҕолору иитии, үөрэтии хайысхата төрдүттэн сыыһа суолунан баран иһэрин дакаастыыр. Ол курдук, кыыс оҕолор бары ийэлээхтэриттэн кыра эрдэхтэринэ дьиэ кэргэҥҥэ иитии кэминэн баран иһэр буоллаҕына, оскуолаҕа кыыс оҕолору аһара барыыга, киһи оҥорбот быһыыларын оҥорууга “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн этэн үөрэтии тириэрдэр. Үөрэх министерствота бу үөскээбит сыыһаны көннөрөрө ирдэнэр.

Билигин сэбиэскэй былаас оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ сыыһаларын, аһара сымнааһынын көннөрүү аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт, сайдыыны ситиһиэхтэрин, омуктарын сайыннарыах-тарын, элбэтиэхтэрин баҕарар дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Онон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аһара сымнааһын, дьаалатынан ыытыы букатын табыллыбат быһыылар буолалларын былыргы сахалар “Үүннээх-тэһииннээх” диэн оҕону иитиигэ туһанар этиилэрэ быһаарар. Оҕо өйө-санаата сайдыыта былыргы кэмнэртэн уларыйа илигинэн, бу быһаарыыны билигин даҕаны төрөппүттэр туһаннахтарына оҕолоро киһи быһыылаах буола улаатыа этэ.

YӨРЭХ ИККИ ӨРYТЭ

Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этиини олохторугар куруук туһаналлар. Бу айылҕа тутулугун быһаарар этиини биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, сорох суруйааччыларбыт, учуонайдар билигин даҕаны арааран билэ иликтэриттэн хомолто эрэ үөскүүр.

Күн уонна Сир, Аан дойду, Сир үрдүгэр туох баар барыта икки өттүттэн хардарыта тутулуктаахтар, ол иһин иккилии өрүттэрэ үөскээн тахсар. Сир үрдүгэр туох барыта уларыйан, эргийэн, күн уонна түүн, сайын уонна кыһын куруук уларыйан, солбуйсан биэрэллэр. Бу икки өрүттэр уларыйан, солбуйсан биэриилэригэр улаханнык оҕустарбат, сыыһа туттубат туһугар хас биирдии киһи бэйэтэ, бу икки өрүттэри иккиэннэрин тус-туспа арааран билэн олоҕор туһанара ирдэнэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһиэхэ бу икки өрүттэри тус-туспа арааран билэргэ уонна олоххо таба туһанарга үөрэтэр. Аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо арааран билэр буоллаҕына, туттунан олору оҥорботуттан үчүгэй быһыылары оҥороро эбиллэр. Ол иһин таҥара үөрэҕэ хас биирдии киһиэхэ улахан туһаны оҥорор.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн үөрэҕи ылыныы үөрэх хайдах тиийэрин биллэрэр икки тус-туспа араарыллар өрүттэрдээх:

1. Үөрэтии. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэтиллэр. Ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэттэххэ үчүгэй иитиилээх буола улаатар.

2. Үөрэнии. Улаатан истэҕинэ бэйэтэ билэн-көрөн үөрэнэриттэн салгын кута сайдан иһэр.

Үөрэтии диэн атын киһи дьайыытыттан үөрэҕи ылыныы ааттанар, онтон оҕо, киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үөрэҕи ылыныыта үөрэнии диэн араарыллар.

Кыра оҕолору үөрэтии уонна улахан дьон үөрэнэллэрэ иккиэн тус-туспа хайысхалаахтар, тус-туспа төрүккэ олоҕуран киһи өйүгэр-санаатыгар ийэ уонна салгын куттарын үөскэтэллэр.

Саха тылыгар хас биирдии дорҕоон тус-туспа уратылаахтарын саҥа үөрэтэн, билэн эрэбит. Саха тылын олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит дорҕооннорунан тутулуктара билигин даҕаны уларыйбакка сылдьалларын биһиги дакаастыыбыт.

Үөр диэн элбэх ахсааннаах кыыллар, көтөрдөр бөлөхтөрүн ааттыыбыт. Итини тэҥэ, үөр диэн элбэх ахсааннаах бытархайдар ааттаналлар.

Үөр диэн өлбүт киһи кута. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга туспа баран үөр, айыы буолан ыһыллар, бытарыйар. Өлбүт киһи өйө-санаата ыһыллан тарҕаныыта үөрү үөскэтэр.

Үөрү үүрүү үөрүүнү аҕалар. Өлбүт киһи үөрэ буулаатаҕына олох алдьанар, табыллыбат кэмэ кэлэр. Олору үүрүү, кыйдааһын киһиэхэ үөрүүнү ааҕаларын бэлиэтээн үөрүү диэн тылы үөскэппиттэр.

Үөрэ диэн элбэх араас бытархай астары холбуу буккуйан оҥоруллубут ас ааттанар.

Үөрэх диэн тыл үөр уонна ээх диэн тыллартан үөскээбит. Ол аата элбэхтэри иһит, элбэхтэр этэллэригэр сөбүлэс диэн өйдөбүллээх.

“Үөрэн” диэн оҕоҕо сымнаҕастык этиллэр. Бу тыл оҕо бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайынан, кыайан-хотон үөрэнэрин, билиини элбэхтэ хатылаан, үгэс оҥостон иҥэринэрин биллэрэр.

Киһи бэйэтин кыаҕынан, өйүнэн-санаатынан, күүһүнэн үөрэҕи баһылааһына үөрэнии диэн ааттанар. Көрөн-истэн, ааҕан, билэн, суруйан бэйэ үөрэниитэ итинник ааттанар.

“Үөрэт” диэн хамаандалыыр, соруйар этии. “Т” дорҕоон толотторор, ыгыыны оҥорор суолталаах. Бу тыл ыгар, хайаан да толоруллуохтаах быһыыны биллэрэр. Үөр уонна эт диэн тыллар холбоһоннор элбэхтэ эт диэн өйдөбүлү биэрэллэр.

Үөрэтии диэн ыган, хаайан үөрэҕи ылыннарыы аата. Итини тэҥэ, үөрэнээччи истибэтэҕинэ тутан-хабан биэриини кытта холбуу быһаарар. Ол курдук, кыратык накаастабылы туттуу, бэйэ кэһэйиитэ үөрэтии диэн эмиэ ааттанар. Сымнаҕас да буоллар үөрэнэргэ атын киһи көмөтө, ыйыыта, көрдөрөн, этэн биэриитэ үөрэтиини үөскэтэр.

Учуутал үөрэтэр диибит. Ол аата учуутал кытаанах көрдөбүллээх, эппитин толотторор кыахтаах буолара хайаан да ирдэнэр эбит.

Үөрэнии уонна үөрэтии диэн тыллар “н” уонна “т” дорҕооннорунан араастаһаллар. “Н” диэн сымнаҕастык кыһарыйар, ыгар, ыгыллар дорҕоон буоллаҕына, “т” дорҕоон кытаанах, күүскэ ыгар суолталаах дорҕоон буолар.

Онон киһи үөрэҕи ылыныыта туох барытын курдук эмиэ икки өрүттээх. Бастакытынан, киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үөрэҕи-билиини баһылаан үөрэниитэ, өйүн-санаатын сайыннарыыта. Онтон иккиһинэн, оҕону, киһини күһэйэн, ыган, истибэтэҕинэ да үөрэтэн биэрии эмиэ үөрэххэ киирсэр уонна үөрэтии диэн ааттанар.

Оҕо улаатан истэҕинэ үөрэнии бу икки өрүттэрэ хардары-таары атастаһан биэрэр кэмнээхтэр. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата өссө сайда илигинэ, саҥаны, солуну саҥа билэн истэҕинэ төрөппүттэрин көрүүлэринэн-истиилэринэн үөрэтиллэр, ийэ кута иитиллэр, онтон улаатан, бэйэтин өйө-санаата киирэн истэҕинэ бэйэтэ ылынан, үөрэнэн үөрэҕи баһылыыр кыахтанар. Оҕо улаатан истэҕинэ үөрэтии уларыйан үөрэнии диэҥҥэ кубулуйан барыахтааҕын төрөппүттэр туһаналлара эрэйиллэр.

“Отох киһи отутугар диэри үөрэнэр” диэн этии бу киһи кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ соччо кыһанан үөрэппэтэхтэрин биллэрэр. Ол иһин улааппытын, сааһын сиппитин да кэннэ атын киһи көрөр-истэр көмөтүгэр хайаан да наадыйар. Отутугар диэри оҕотунан сылдьар киһини хайаан да үөрэтэн биэрэ сырыттахха эрэ табыллар.

Биһиги таҥарабыт үөрэҕин бу быһаарыылара олоххо, өй-санаа сайдыытыгар улахан хамсааһыны таһаарар кэмнэрэ сотору кэлиэхтэрэ. Аныгы сайдыылаах олоххо дьон бары биһиги Күн таҥарабыт үөрэҕин тутустахтарына, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини биллэхтэринэ эрэ киһи быһыылаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэнэллэрин билиэхтэрэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу оҥорбутун тута бааччы умнан иһэринэн тугу элбэхтик хос-хос хатылаан оҥорбутун эрэ өйдөөн хаалан иһэр кыахтаах. Бу элбэхтик хатылаан хос-хос оҥорбутуттан кини ийэ кута үөскээн олохсуйар. Бу кэмҥэ оҕоҕо үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон өйүгэр-санаатыгар үгэс оҥорон иҥэрэн биэрэн истэххэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ бэйэтэ санаатын салайар кыаҕа суоҕуттан үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥоро үөрэннэҕинэ үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн, бу оҥорор үчүгэй быһыылара үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан, мунньуллан иһиилэриттэн оҕо үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар.

Кыра оҕону үөрэтиигэ төрөппүт сыала, соруга оҕотугар элбэх үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэтэн, бу быһыылара үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэрин ситиһиитэ буолар. Манна үчүгэй майгылаах буолуу, дьоҥҥо сыһыаннаһыы уратылара, үлэҕэ-хамнаска үөрэнии барыта киирсэллэр.

Оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөрэтии хайысхата уларыйан бэйэтэ санаатын салайыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн, үчүгэйи оҥоруутугар көһөрүллэн биэриэхтээх. Бу кэм оҕо оскуолаҕа киириититтэн ыла саҕаланар уонна киһи буолууну ситиһиитинэн түмүктэниэн сөп. Төрөппүт уонна оҕо икки ардыларыгар сыһыан тосту уларыйан улахан дьоннуу сыһыаҥҥа көһөн биэрэр кэмэ кэлэр.

Биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун куруук кыра оҕо курдук саныылларыттан өйүн-санаатын ситэ сайыннарбакка, үөрэппэккэ, бу өй-санаа уларыйар кэмин табан сыаналаабаккалар, кэлин улахан эрэйи көрсөллөр. Оҕоҕо бу кэм сыыйа-баайа, этэ-сиинэ улаатан истэҕинэ кэлэн иһэрин, мунньан, ыган кэбиһэн, эмискэ уларыйыыга тириэрдэн баран өссө тупсаран “Переходный возраст” диэн ааттыыллар. Бу кэмҥэ оҕо өйө-санаата эмиэ уларыйан улахан дьоннуу сыһыаҥҥа көһө сатыырын ситэ сыаналаабаттарыттан итинник охсууга, эмискэ уларыйыыга тириэрдэн кэбиһэллэр.

Оҕо бэйэтин санаатынан салайына үөрэнэрэ, салгын кута сайдара саҥа улаатан истэҕинэ, иитээччитэ эппитин умнубакка толорор кэмиттэн ыла саҕаланар. Бу кэм биллэр уратытынан оҕо бэҕэһээ тугу оҥорбутун билэр, умнубат, сарсын тугу оҥоруохтааҕын былаанныыр кыахтанарыттан саҕаланар. Улахан киһи санаатын бэйэтэ салайар кыахтааҕынан үчүгэй санаалары элбэхтик санаатаҕына үчүгэй санаалара үгэскэ кубулуйаннар өйүгэр-санаатыгар, салгын кутугар уурулланнар үчүгэй санааланар, үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанар.

Онтон оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан диэни кыайан арааран билбэтиттэн улахан киһи туох үчүгэй, туох куһаҕан буоларын быһааран, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэрэ хайаан да эрэйиллэр. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары үтүгүннэрэн үөрэтии оҕо ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри иҥэрии диэн ааттанар. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит оҕо улааттаҕына сыыһа туттунууларга киирэн биэрэрэ аҕыйах, киһи быһыытын аһара туттубат киһи буолар, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Улахан киһи субу оҥоруохтаах быһыытын ийэ кутугар тэҥнээн көрөр кыахтааҕыттан куһаҕан быһыылары оҥорор кыаҕа кыра, суох да буолуон сөп. Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэннэҕинэ ийэ кута кини оҥорор быһыытын барытын хонтуруоллуу, тэҥнээн көрө сылдьарынан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.

Киһи олоҕун устата салгын кутунан салаллан олоҕун олороро кыаллара уустук. Ол барыта өй-санаа олус түргэнник уларыйан ылар кэмнэрдээҕиттэн буолар. Олох биир эмэ түргэнник уларыйар кэмигэр киһи өйө баайыллан эбэтэр өйө көтөн ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн ыллаҕына сыыһа туттан дуу, хайаан дуу олус куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп.

Бу кэм киирэн ааһыытыгар киһи туох быһыыны оҥоро охсон кэбиһэрэ кини инники олоҕор олус улахан суолталанан тахсара олус элбээтэ. Ол курдук, биирдэ итирэн, өйө көтөн хаалбыт эдэр киһи билэр киһитин кытта тапсыбакка быһаҕынан анньа охсон кэбиспит түбэлтэлэрэ үксээбитэ хомолтолоох.

Өй көтүүтэ диэн киһи салгын кутун көтүүтэ. Киһи өйө көппүт кэмигэр ийэ кута быһаччы салайыытыгар киирэр. Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар ханнык үгэстэр уурулла сылдьалларыттан киһи тутта сылдьар быһыыта быһаарыллар кэмэ кэлэр. Бу кэмҥэ кыра эрдэҕинэ атаахтык, ханнык да хааччаҕа суох көҥүллүк иитиллибит оҕо буруйу, киһи оҥорбот быһыытын оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатар.

Улахан киһи сыыһа туттан сокуону кэстэҕинэ хаайыыга түбэһэрин туһунан биһиги төрөппүттэрбит оҕолорун кыра эрдэхтэринэ үөрэппэттэрэ, кэлин оҕолоро улааппыттарын кэннэ сыыһа туттарыгар тириэрдэрэ ордук хомолтолоохтук түмүктэнэр.

Киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго, киһи быһыытын аһара барбат буолууга үөрэппэтэххэ оҕону төрөтүү суолтатын сүтэрэр. Куһаҕаннык иитиллибит оҕоттон араас “Төннүбүт төрүөхтэр” үөскээн тахсалларын билбэтэҕэ буоларбыт сатаммат. Аҥардас дьахталлар биир эмэ оҕону төрөтөн баран киһилии быһыылаах буолууга кыайан, ситэн үөрэппэттэриттэн буруйу оҥорооччулар, сыыһа-халты туттааччылар элбииллэр. Оҕону иитиини-үөрэтиини аҥардас дьахталлар кыайбаттарын былыргы сахалар билэллэрин “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн өйдөбүллэр бааллара быһаарар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туох барыта икки өрүттээҕин билэн, өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн улаатарыгар икки төрөппүтэ бааллара олус туһалаах сабыдыалы оҥороллор. Ийэ уонна аҕа, эр киһи уонна дьахтар оҕолоругар сыһыаннара, араас көрдөбүллэрэ тус-туһунаннара оҕо туох барыта икки өрүттээҕин кыра эрдэҕиттэн билэрин, олоҕор туһана үөрэнэрин үөскэтэллэр.

Онон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини билии уонна олоххо туһаныы хайа да өттүгэр аһара барбаты үөскэтэринэн киһи буолуу үөрэҕин сүрүн төрүтүнэн ааҕыллар. Икки төрөппүттээх оҕо туох барыта икки өрүттээҕин, икки өттүттэн тутулуктааҕын кыра эрдэҕиттэн билэн туһана сылдьар кыахтанар.

ОҔОЛОРУ ҮӨРЭТИИ НЬЫМАЛАРА

Оҕолору хайдах үөрэтэр туһунан араас үөрэхтээхтэр суруйуу бөҕөтүн суруйаллар. Ол гынан баран бу араас элбэх үөрэх барыта онтон-мантан, ыраах, сылаас айылҕалаах сирдэртэн хомуллубут үөрэхтэр саха дьоно сайдан-үүнэн баралларыгар, бэйэлэрин төрөөбүт Сахаларын сиригэр ордук туһалаах дьон буола улааталларыгар, үлэни-хамнаһы кыайалларыгар соччо көмөлөспөттөр.

Бу соҕурууттан кэлэр үөрэхтэр анаан-минээн саҥа үүнэн иһэр көлүөнэлэри саха дьонун итэҕэллэриттэн уонна олохторун сиэриттэн тэйитэргэ аналлаахтар. Онуоха эбии кэнники кэмҥэ нуучча омук мөлтөөһүнэ, ол аата атын омуктар ситиспит сайдыыларын таһы¬мыттан ыраах хаалыыта, ахсааннара аҕыйаан иһиитэ, кинилэр бэйэлэрин оҕолорун үөрэтэр ньымала¬ра өссө мөлтөҕүн чуолкайдык көрдөрдө. Ол иһин нууччалары үтүктэрбитин тохтотуо этибит.

Сибиир олохтоох омуктара, ол иһигэр сахалар эмиэ олус уһун үйэ¬лээхтэр. Кинилэр бэйэлэрэ маннык уһун кэм устата оҕолорун син үөрэтэн, киһи хара оҥортоон, баччаҕа кэлэн олоробут. Кэнники “сайдыылаах социализм” кэмигэр атын омуктар оҕолорун үөрэтэр үөрэхтэрин биһиэхэ үөһээттэн соҥнооннор, эдэр ыччаттарбыт өйдөрө-санаалара уонна үлэҕэ-хамнаска сыһыаннара лаппа мөлтөөтө.

Билигин биһиги сахалар салгыы сайдан иһэрбит туһугар оҕолорбу¬тун үөрэтии ньымаларын хаттаан бэйэбит оҥорон туһанарбыт ордук буолууһу. Ол иһин былыргы өбүгэлэрбит оҕолорун үөрэтэр ньымаларын сөхсүттэхпитинэ уонна Аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт “Бытие - опре¬деляет сознание” диэн өйдөбүлү табатык туһаннахпытына эрэ табыл¬лыыһыбыт. Тоҕо диэтэххэ, биһиги, Россия дьонун олохторун таһыма, атын сайдыылаах омуктар олохторун таһымыттан ыраах хаалан хаалбы¬тынан, олохтоох дьоммут өйдөрө-санаалара эмиэ кэнники хаалан иһэ¬рин учуоттуур сөп этэ.

Мантан салгыы бүтүн Россия үрдүнэн кэнники кэмҥэ киэҥник тарҕаммыт оҕолору үөрэтиигэ туттуллар сүрүн ньыманы ыламмыт ырытан көрүөхпүт: Бу ньыма - албыннаан, манньалаан, үрдүттэн хайҕаан уонна киһиргэ¬тэн үөрэтии ньымата буолар. Ити ньыма сүрүн төрүтүнэн оҕо үөрэҕи ылынан истэҕин аайытын туох эмэ манньанан эбэтэр хайҕабыл бэлиэтин туттарыынан чиҥэтэн биэрэн иһиллэр. Маннык үөрэҕи оҕо төһө да түргэнник ылыммытын иһин, кэнники, манньалаан чиҥэтэн биэриитэ си¬тэ табыллыбатаҕына, ылыммыт үөрэҕиттэн аккаастанан кэбиһэр түбэл¬тэлэрэ олус элбэхтэр. Итини тэҥэ, үөрэх уһаан, тэнийэн истэҕинэ манньанан чиҥэтиитэ эмиэ улаатан истэҕинэ эрэ табыллара кэлэр.

Билиҥҥи кэмҥэ бу ньыманы биһиги бары төрөппүттэрбит уонна учууталларбыт, үөрэтэр оҕолорун сааһыттан тутулуга суох барыла-рыгар тутталлар. Оҕону үөрэтэргэ саамай гуманнай ньыма диэннэр бары биһирииллэр уонна дьиэ кыылларын үөрэтэргэ ордук табыгас-таах эбит диэн ааҕаллар. Маннык ньыманан үөрэммит оҕолору улаатан истэхтэринэ лаппа үчүгэй манньата суох хата тарбахтарын да хамсат¬тарар, үлэҕэ сыһыарар ураты уустугуран иһэр.

Билигин Россияҕа тарҕаммыт эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийиниилэрэ манньалаан үөрэтии оҕо иитиитигэр сөп түбэспэтин биир көстүүтүнэн буолар. Эдэр кыыс оҕо төрөппүтэ соппуоска, бачыыҥка ылан кэтэрдибэтэҕин иһин балконтан ыстанан кэбиһэрэ маннык үөрэтии эдэр киһи бэйэтин олоҕун букатын сыаналаабат буолан тахсарын бэлиэтиир. Ол курдук, маннык үөрэтии түмүгүнэн оҕо төрөппүттэрин туһугар дуу эбэтэр сыаналаах манньа иһин дуу тыыннаах буолар курдук сананарыгар тиийэрэ ордук хомолтолоох.

Оҕолору маннык ньыманан үөрэтэри кыра эрдэхтэринэ, бэйэлэрин өйдөрө ситэ киирэ илигинэ, эрэ оҥоруохха сөп. Ол аата, кыра оҕо ийэ кута сайдар кэмигэр үчүгэйи оҥорон элбэхтик хатылыырын наадатыгар кыра манньаны туттуохха сөп. Онтон салгыы оҕо улаатан өйө-санаата эбиллэн, салгын кута сайдан истэҕинэ үөрэтии ньыматын уларытан биэриини ситиһиэххэ. Оччоҕуна эрэ эдэр киһи аныгы олох уустугуран иһэр көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр иитиилээх буолуон сөп.

Сахалар оҕолорун үөрэтиигэ былыргыттан үтүгүннэрэн уонна өсөһүннэрэн үөрэтии ньымаларын тутталлара. Бу кинилэр куруук туттар уонна ураты биһириир ньымалара. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ бас¬таан батыһыннара сылдьан бэйэлэрэ тугу оҥороллорун үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэллэр. Оҕоҕо бэйэтин толкуйдуур өйө киирэ илигинэ, ол аата, биэс эбэтэр алта сааһыгар диэри үтүгүннэрэн үөрэтии олус дириҥник иҥэр. Бу кэмҥэ кини өйүгэр-санаатыгар ханнык киһиэхэ хайдах сыһыаннаһар туһунан өйдөбүл кытта үөскээн олохсуйар.

Оҕо букатын кыратыттан үтүктэн үөрэммитинэн барар. Ийэтэ үөрдэҕинэ үтүктэн үөрбүтүнэн барар, онтон тура үөрэнэр, саҥарар, бары¬тын үтүктэн иһэр. Саха дьоно итинник гынан бэйэлэрэ тугу сатыылла¬рын барытын, “мин курдук оҥор” диэн көрдөрөн биэрэннэр үтүгүннэрэн үөрэтэллэр. Оҕо батыһа сылдьан, илэ бэйэтинэн көрөн үөрэнэрэ ордук дөбөҥ уонна тиийимтиэ. Kыра эрдэҕиттэн улахан дьону уонна төрөппүттэрин көрөн, тугу барытын кинилэр хайдах оҥороллор даҕаны сол курдук оҥорорго үөрэнэн иһэр, оннооҕор дьоно тугу саҥарал¬ларын уонна хайдах тутталларын кытары үүт-үкчү үтүктэр. Маннык үөрэтиигэ төрөппүт иитэр-үөрэтэр оруола ордук улаатан биэрэрэ табыллар. Ити иһин аан маҥнай төрөппүт киһилии киһини үөрэтэн таһаарыан баҕардаҕына, аан маҥнай бэйэтин көрүнэн, кыаҕа баарынан өрө тардынан оҕотугар дьиҥнээх холобур буоларга дьулуһара эрэйиллэр.

Оҕолоро улаатан истэҕинэ саха дьоно өсөһүннэрэн үөрэтии ньы¬матын тутталлара. Бу ньыма сүрүн өйдөбүлэ саха өһүн хоһоонугар бэ¬риллэн: “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс”,- диэн этиллэр. Ол эбэ¬тэр бу өс хоһооно саха оҕолоро төрөппүттэринээҕэр бары өттүлэринэн лаппа ордук дьон буолан тахсыахтаахтарын өйдөтөрүн тэҥэ, хайдах ситиһиллэрин кытта быһаарар. Бу этии үүнэн иһэр киһи майгынын, өйүн-санаатын күүһүн уонна тулуурун, дьулуурун быһаарар. Ханнык баҕарар киһи туруоруммут сыалын ситиһэрин туһугар хайаан даҕаны кыра да буоллар өһөс майгыланнаҕына табыллар.

Итини тэҥэ, маннык үөрэтии оҕолор өйдөрө-санаалара эрдэ ситэн улахан дьоннуу сананалларын, эттэрэ - сииннэрэ ситэрин кытта тэҥҥэ оҥорор. “Маны кэлэн кыайбатаххына улахан киһи буола илик буоллаҕыҥ дии”, - диэн этэн такайыы, өсөһүннэрэн үөрэтии сүрүн өйдөбүлэ буолар.

Эдэр киһи улаата охсон барыны-бары кыайа-хото ох¬суон баҕара саныыра муҥура суох буолар, ол иһин ханнык баҕарар үөрэҕи ылыныыта ураты түргэтиир. Итиннэ эбии маннык үөрэтии оҕо баар-суох биир баҕа санаатыгар эмиэ сөп түбэһэриттэн ордук түргэнник оҕоҕо тиийимтиэ. Ол курдук, оҕолор бары олус түргэнник улаата охсон төрөппүттэрин курдук буола охсуохтарын эрэ баҕараллар. Онон, маннык үөрэх сөптөөхтүк баран иһэрин туһугар, оҕолор ити баҕа санааларын мөлтөппөккө, өссө куруук сайыннаран, инники диэки тардыһыылаах гына оҥорон биэрэн иһии эрэ төрөппүттэртэн уонна учууталлартан ирдэнэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ араас көрдөбүлэ эмиэ улаатан, уларыйан иһэр. Онно төрөппүт бэйэтэ хайдах улаатан испитин, өйө-санаата уларыйыытын холобурун таба туһанан уонна сөптөөх¬түк сыаналаан, оҕотугар тириэрдиитэ өсөһүннэрэн үөрэтии ньыматын тутаах көрдөбүлүнэн буолар. Оҕо бэйэтэ сайдан иһиитин куруук төрөппүтүгэр тэҥнээн көрөрө үөрэнии сөптөөхтүк баран иһэрин хааччыйар. Итинтэн салгыы үөрэнии тохтообокко баран иһэрин туһугар холобур ылынар үөрэтээччи билиитин таһыма уонна киһилии хаа¬чыстыбалара эмиэ үрдээн биэрэн иһэрин ситиһии ирдэнэр.

Ханнык баҕарар киһи бэйэтин баҕа санаатын ситиһэригэр хайаан даҕаны онуоха сөптөөх өһөс санаалаах буолуо этэ. Ол иһин маннык өһөс санааны, инники диэки тардыһыыланнаҕына, туспа арааран¬нар сахалыы тулуур уонна дьулуур диэн ааттыыллар. Онтон итинник, инники тардыһар, сайдыы диэки талаһар үөрэҕи тулуурдаах, дьулуурдаах буолууга үөрэнии дииллэр.

Өсөһүннэрэн үөрэтии оҕо бэйэтэ улаатан истэҕинэ, кини баҕа санаатыгар олус сөп түбэһэр. Ол курдук, бу үөрэх сүрүн төрүтэ оҕо улаатан истэҕин аайы ситиһэн иһэр кэрдиис кэмнэригэр олоҕурар уонна оҕо түргэнник улаата охсон, улахан киһи оҥорор дьыалаларыгар кыттыһан иһэринэн, оҕону иннин диэки сайдыыга сирдиир. Маннык кэр¬диис кэмнэр киһи олоҕор соччо элбэхтэрэ суохтар уонна өрө тахсыы, дьиҥнээхтик хайаны дабайыы курдук салгыы кэлэн үрдээн иһэллэр.

Киһи айылҕаттан аналын быһыытынан, тыыннаах буолуон уонна олох олоруон баҕарар. Сорох ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьон олох олоруу, тыыннаах буолуу иһин охсуһууга ордук кыахтаахтарын көрдөрөннөр, араас ыараханнары туорааннар кыайыылары ситиспит түбэлтэ¬лэрэ элбэхтэр. Ити иһин киһи бэйэтэ олох иһин охсуһууга тулуурдаах, дьулуур¬даах буолуутун кыра эрдэҕиттэн дьарыктаан ситиһиэххэ сөп.

Оҕо олох кыра эрдэҕиттэн кини туох сыаллаах-соруктаах бу Күн сирин көрбүтүн билэр. Ол аата, төрөппүт оҕотун туһунан туох санаа¬лааҕын оҕото эрдэттэн сэрэйэн билэ сылдьар. Кини майгына ити са¬нааттан тутулуктанан салгыы сайдан барар.

Манньалаан үөрэтии түмүгүнэн, оҕо өйүгэр-санаатыгар төрөппүттэрин эбэтэр манньа туһугар тыыннаах буо¬лар курдук өйдөбүл киирэн олохсуйан хаалар. Аһара көрүү-истии түмүгүнэн оҕоҕо төрөппүттэрэ куруук кинилэри көрө-истэ сылдьыахтаах¬тарын курдук өйдөбүл киирэн дириҥник иҥэр. Маннык дьоҥҥо төрөппүт эбэтэр ким эмэ көмөтө куруук наада буолар, бэйэлэрэ толкуйдаан, булан-талан оҥорор кыахтара сарбыллар.

Билигин бүтүн Россия үрдүнэн эдэр оҕолор кыайан олох олорбокко¬лор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ олус үксээтэ. Итилэр тахсыталыыр би¬ричиинэлэрин сорох өттө төрөппүттэр өттүлэриттэн манньалааһын кыаттарбатыттан тутулуктанар эбиттэр.

Билиҥҥи биһиги ыарахан олохпутугар көрсөр араас уустук түгэн-нэргэ сөптөөх эппиэттэри уонна быһаарыныылары булуталыырга сытыы, чаҕылхай өйдөөх-санаалаах дьон ордук наадалар. Кинилэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга сөп түбэһэр үөрэтии ньымата туттуллара эрэйиллэр. Ол ньыманан сахалар былыргыттан туттар ньымалара, өсөһүннэ¬рэн үөрэтии ньымата буолар.

Саха дьоно улахан болҕомтолорун оҕолору батыһыннаран уонна үтүгүннэрэн үөрэтиигэ уураллар. Кинилэр ити үөрэтиилэрин “Сүрэҕэ суох киһи оҕото сүрэҕэ суох буолар” диэн этиилэрэ толорутук бигэр¬гэтэр. Ити холобурдаан этии, оҕону үөрэтии баар-суох сүрүн көрүҥэ буолар. Былыргы сахалар эдэр киһи үлэҕэ хайдах сыһыаннааҕын, төрөппүтэ бэйэтин үйэтигэр тугу ситиспитин туһунан ыйыта¬лаһан билэллэр. Төрөппүтэ үлэҕэ-хамнаска хайдах сыһыаннаһар даҕа¬ны, оҕото эмиэ оннукка үөрэммитэ, атын дакаастабыла да суох ылыныллар бэлиэ буолар.

А.Е.Мординов киһи киһиттэн үөрэнэрин туһунан: “Иитии диэн өйдөтүү эрэ буолбатах, ону ааһан үөрэнэн хаалыы, үөрүйэх, үгэс. Киһи киһиттэн иитиллэр уонна атын киһини иитэр”,- диэн эппитэ биллэр. Бу этии киһи киһини иитэн уонна үөрэтэн, олохторо салгыы баран иһэрин хааччыйалларын бэлиэтиир. Ханнык эрэ кэмҥэ оҕолору үөрэтии сымнаан-мөлтөөн биэрдэҕинэ, бу дьон олохторун сайдыыта эмиэ бытаа¬рар, ардыгар букатын да тохтуур.

Оҕону үөрэтэр туһугар эбэтэр тугу эмэни оҥоттороору гыннахха: “Сүүстэ этиэххэ” диэн сахалар этэллэр. Ити кинилэр уһун үйэ¬лэр тухары мунньуммут үөрэхтэрин түмүгэ. Ол курдук, оҕо үөрэҕи таба өйдөөн, сөпкө оҥорор буолуор диэри сүүстэ хос-хос быһааран биэ-риэххэ наада диэн өйдөтөр этии буолар. Итинник сүүстэ этэн үөрэтэр туһугар, элбэхтик саҥарыллыахтааҕа, кэпсэтиллиэхтээҕэ, хос-хос быһаарыллыахтааҕа кимҥэ барытыгар өйдөнөр курдук.

Кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт тылынан элбэхтик саҥара, кэпсэтэ үөрэммит оҕо мэйиитин сайдыыта түргэтээн үөрэҕи дөбөҥнүк ылынарга үөрэнэр. Ити¬ни тэҥэ, кини бэйэтэ элбэхтик саҥара үөрэниитэ мэйиитин эрчийэн сайдан иһиитэ түргэтиир. Ол иһин оҕону кыратыттан бэйэни үтүгүннэ¬рэн төрөөбүт тылынан элбэхтик саҥарда үөрэтии улахан туһалааҕа былыргыттан биллэр.

Кэнники кэмҥэ куорат оҕолорун иитиилэрэ мөлтөөһүнүн бу “Сүүстэ этэн” үөрэтии кыаттарбатынан быһаарыахха сөп. Ол курдук, бэйэлэрэ нууччалыы ситэ билбэт төрөппүттэр оҕолорун нууччалыы эрэ аҕыйах тылы саҥарда үөрэтэн кэбиһэн бараннар, кинилэри кытта аанньа кэпсэп¬пэттэр, өйүгэр түһэр гына үчүгэйдик быһааран биэрбэттэр. Ити иһин кинилэр оҕолоро дьиэ кэргэн олоҕун, ийэлээх аҕата бэйэ-бэйэлэригэр уонна атын дьоҥҥо сыһыаннарын букатын даҕаны билбэт буола улааталлар уонна аҕыйахтык саҥараллар. Ити курдук кинилэр дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар кэлтэй билиилээх буола улаатыылара кэлин эбиискэ үөрэххэ наадыйалларыгар тириэрдэр.

Онон оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ туһалаах өйдөбүллэри хас биирдии төрөппүт билэрэ олус туһалаах буолуо этэ.

ҮТҮГҮННЭРЭН ҮӨРЭТИИ

Сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ олус сөбүлээн үөрэтэр ньымаларынан үтүгүннэрэн үөрэтиилэрэ буолар. Бу ньыма улахан уратылааҕа билли¬бэт, боростуой, судургу, оҕо бэйэтэ үтүктэр дьоҕуругар олоҕурар. Арай үөрэтэр киһи оҕону батыһыннара сыл-дьара, бэйэтэ тугу оҥорорун үтүгүннэрэрэ уонна сорох уустук түгэннэргэ “мин курдук оҥор” диэн хайдах оҥорулларын көрдөрөн биэрэринэн эрэ уратыланар. Сахалар бу ньыманы туспа арааран билэр этиилэринэн “Сүрэҕэ суох киһи оҕото сүрэҕэ суох буолар” уонна “Үлэһит киһи оҕото үлэһит буолар” диэн үлэҕэ хайдах үөрэтэри быһаараллар. Итини тэҥэ, атын омуктар “Яблоко от яблони далеко не падает” диэн өстөрүн хоһооно бу үтүгүннэрэн үөрэтии, киһи сайдыытыгар олох кыра эрдэҕиттэн олус дириҥник дьайарын бэлиэтиир.

Оҕоҕо бэйэтин толкуйдуур өйө киирэ илигинэ иҥэриммит өйдөбүл¬лэрэ, ол аата кыра эрдэҕинэ үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ ийэ кутугар иҥэриттэн ордук кытаанахтык өйдөнөллөр. Киһи өйүн-санаатын оҥку¬лун ити өйдөбүллэр оҥороллор. Кыра оҕо ону-маны оҥоро үөрэнэн туһа киһитэ буолуута, кини дьоҥҥо туһалаах дьарыктарынан бэйэтэ сөбүлээн дьарыктанар кыахтанарыгар тириэрдэр.

Үтүктэ үөрэнии, “мин курдук буол”, “мин оҥорорум курдук оҥор” диэн этиилэргэ олоҕурар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин көрөн кинилэр хайдах оҥороллор даҕаны соннук оҥорорго үтүктэн үөрэнэн иһэр. Оҕо улаатан иһэн арыычча улахан оҕолору ордук үтүктэр, онтон улаатан иһэн төрөппүттэрин көрөн, кинилэри үтүктэ үөрэнэр. Оҕо улахан киһини оннооҕор хайдах саҥарарын уонна туттунарын кытта үүт-үкчү үтүктэр түбэлтэлэрэ элбэхтэр. Ол курдук, кыра оҕо кырдьаҕас эбэтин үтүктэн: “Айыы-айа, аа...” -диэн баран иҥнэҥнээн кэбистэҕинэ, хайа да артыыстартан итэҕэһэ суох үүт-үкчүтүк тахсар.

Оҕо улаатан бэйэтин толкуйдуур өйө киириэр диэри куруук үтүктэн үөрэнэн иһэр. Кыра оҕолоох ыал бырааһынньыкка арыгы иһээри үрүүм¬кэлэри охсуһуннарбыттарын кэнниттэн, кыра оҕолор бэйэлэрэ муһуннахта¬рына үрүүмкэлэри охсуһуннара оонньууллара ордук тахсыылаах буолар. Итини тэҥэ, табаахсыт эбэлэрин үтүктэн, сотору-сотору табаах тар¬да, буруолата оонньууллара элбиир. Бу үөрэх ордук куһаҕан өрүтүнэн, аны табаах куһаҕан диэтэххинэ, үчүгэй, минньигэс баҕайытык табаах тардан унаарытар эбэни бэйэтин куһаҕан диэбиккэ тэҥнэнэн, букатын даҕаны улахан буккуллууну таһаарар. Ити иһин оҕоҕо улахан аптарытыаттаах төрөппүттэр ханнык баҕарар холобурдара киниэхэ бу¬катын кытаанахтык иҥэн иһэр чиҥ өйдөбүллэргэ кубулуйаллар.

Кэнники кэмҥэ сахаларга үтүктэн үөрэтии мөлтөөбүтүн биир бири¬чиинэтинэн уол оҕолор үөрэҕи ылыылара аҕыйаабытын ааҕыахха сөп. Ол курдук, дьахтар учууталлар бэйэлэрин холобурдарынан кыргыттары ор¬дук үөрэххэ ыҥыраллар, угуйаллар, эр дьон учууталлар аҕы¬йахтара уолаттары үөрэхтэн төттөрү анньар. Ханнык баҕарар уол оҕо баар суох баҕа санаатынан улахан киһи, ордук чугастыы аҕатын курдук буолуу буолар. Ол иһин эр киһи учуутал бэйэтин киһилии хаачыстыбаларын уолаттарга көрдөрөн, куруук мин курдук буолуҥ диэн ыҥыра-угуйа сылдьара, уолаттары үөрэтиигэ ураты туһа¬лааҕын хаалларан сылдьабыт.

Оҕону бэйэ хайдах улаатан иһэн иитиллибитин курдук иитии-үөрэ¬тии бэйэҥ хайдах киһигиний даҕаны, соннук киһини иитэн-үөрэтэн, өйүн-санаатын чочуйан оҥорон улаатыннарар. Ол барыта оҕо киһи майгынын уратыларын эмиэ үтүктэр кыаҕа улаханын быһаарар.

Билиҥҥи кырдьаҕас, сэрии, сут дьылларын саҕана улааппыт дьон, оччотооҕу ыарахан кэмнэри билбиттэриттэн ураты аһыныгас, сымнаҕас майгылаахтар. Кинилэр “социализм” сыыһа үөрэҕэр өйөнөн хааланнар, бэйэлэрин оҕолорун үөрэҕи ылыахтара диэн бэйэлэрэ үлэлээн-хамсаан иитиллибиттэринээҕэр быдан сымнаҕастык, атаахтык иитэн, үөрэтэн кэбиспиттэрэ, билигин кэлэн сиэннэрэ, сынньалаҥнык дьаарбайа кэриэтэ сылдьалларын ордук сөбүлүүл¬лэр, кыайа-хото, ыарахан үлэни үлэлиэхтэрин баҕарбаттар.

Оҕо ытыһын таһынар кэмиттэн туһалааҕы, наадалааҕы оҥорорго үөрэммитинэн барар. Хааман бараат, ону-маны аҕалан биэрэ үөрэнэн туһа киһитэ буолар. Биирдэ көрдөрөн биэрдэххэ, үтүктэн оҥорбутунан, сатаабатар даҕаны ылсыбытынан барар. Бэйэтэ кыайар өрүттэрин элбэх этиитэ суох оҥоро сылдьарга сотору үөрэнэр. Оҕо кыра эр¬дэҕинэ үтүктэн үөрэнэр күүһэ олус улахан. Атаҕар туран хаамара улахан киһини үтүктэн үөрэниитин бэлиэтэ. Тугу барытын үтүктэн иһэр. Оҕону үөрэтиигэ бу кэми аһарбакка эрэ таба туһаннахха, бэрээдэккэ үөрэтиини аан бастакынан саҕалаатахха киһи буолууну баһылыыра түргэтиир.

Эдэр киһи ханнык баҕарар үөрэҕи бэйэтин кэмэ кэлэн истэҕинэ ор¬дук ылынымтыа. Маннык кэмҥэ кини туһааннаах билиини билиэн-көрүөн баҕата күүһүрэн кэлэр. Ол иһин сайдыыны-үүнүүнү ситиһээри батыһар, үтүктэр дьоно эмиэ уларыйан биэрэн иһиэхтээхтэр. Үтүктэн үөрэниигэ үөрэтээччи киһи киһилии хаачыстыбалара ордук улахан оруолу ылаллар. Маннык киһилии майгыга-сиэргэ үөрэнии ураты уһун буолара бэ¬лиэтэнэр. Ол курдук, сахалар былыргы өстөрүн хоһооно: “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн” диэн этэрэ, киһиттэн киһи¬лии хаачыстыбаҕа үөрэнэргэ аналлаах. Киһи сааһыран, кырдьан истэҕин аайытын майгына-сигилитэ, этин-сиинин туруга эмиэ уларыйан иһэрин уонна оннук уларыйыыны бэйэтэ билэр киһиттэн, кырдьаҕас киһиттэн үтүктэн үөрэнэн иһиитэ ордук туһалааҕын, бу өс хоһооно бэлиэтиир.

Киһи олоҕун сорох өрүттэригэр үтүктүү үөрэҕэ кэмнээҕэ кэрдиис-тээҕэ биллэр. Ол курдук, үтүктэн үөрэнии бүтүүтүн бэ¬лиэтинэн үөрэнээччи үөрэтэр, батыһар киһитин кытта үөрэҕэ-билиитэ уонна өйө-санаата тэҥнэһиитэ буолар. Үөрэтээччиттэн салгыы туох даҕаны туһалаах үөрэх кэлэрэ бүттэҕинэ, кинини үтүктэн үөрэнии тохтууругар тиийэр. Онтон салгыы атын, киһиэхэ бэйэтигэр тугу эмэни туһалааҕы биэрэр дьону үтүктэн көрүөххэ, кинилэртэн үөрэҕи ылыахха сөп.

Төрөппүт эбэтэр учуутал бэйэтин холобурунан, үлэлээн көрдөрүүтүнэн оҕолору үөрэтэрэ ордук тиийимтиэтин уоппуттаах учуутал К.С.Чиряев бэйэтин ахтыыларыгар бэлиэтиир. Кини уолаттарын кытта тыаҕа мас эрбээбиттэрин уонна ол мастарын кыһын тиэйэн киллэрбит¬тэрэ элбэҕиттэн оҕолор үөрбүттэрин ахтар. Үлэни-хамнаһы таһаарыылаахтык, кыайа-хото үлэлээн көрдөрүү оҕолору үөрэтэр күүһэ ордук улахан буолар.

Дьон-норуот олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэрдээҕиттэн, ба-рыны барытын үтүктүү үчүгэй быһыыга тириэрдибэтэ биллэр. Ол иһин оҕо аан маҥнай үтүктэн үөрэниитигэр төрөппүттэр ылар оруоллара ордук үрдээн биэрэр. Манна хара маҥнайгыттан, оҕо кыра эрдэҕиттэн, төрөппүттэрэ: “Бу үчүгэй” – маннык оҥор эбэтэр “Бу куһаҕан” – маны оҥорума диэн этэн тус-туспа арааран үөрэтиилэрэ, оҕо¬лорун өйүн-санаатын, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарын төрүттүүр.

Төрөппүттэр бэйэ¬лэрин быһыылара-туттуулара оҕолоругар үтүктэн үөрэниитин күүһүнэн бэриллэн иһэллэрин билэн, кинилэр киһилии дьон буолан тахсал¬ларын туһугар, аан маҥнай бэйэлэрин көрүнэн, кыахтара баарынан тупсарыналларыгар баҕарабыт. Бэйэҕит хайдаххытый даҕаны, оҕо¬лоргут эһиги курдук өйдөөх-санаалаах дьон буолан тахсыахтара диэн былыргылар үөрэх¬тэрэ бэлиэтиирэ хаһан да уларыйбат, хаалан хаалбат.

Оҕо ийэтэ уонна аҕата куруук баалларыттан кинилэри үтүктэн үөрэниитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Икки төрөппүттэрэ; дьахтар уонна эр киһи тус-туспа көрдөбүллэрин оҕо биллэҕинэ, өйө-санаата туруктаахтык сайдыыта ситиһиллэр.

Онон үтүгүннэрэн үөрэтии сүрүн быһаарыытынан “Төрүт уус ыал оҕото” диэн быһаарыы буолар. Бу быһаарыы бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн батыһыннара сылдьан үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэригэр олоҕурар.

ӨСӨҺҮННЭРЭН ҮӨРЭТИИ НЬЫМАТА

Уһун кыһыныгар будулҕан тымныылаах, онтон кылгас сайыныгар сы¬ралҕан куйаастаах Сахабыт сиригэр киһи-аймахтан олус тулуурдаахтара уонна дьаныардаахтара эбэтэр өһөстөрө, сахалар эрэ буоланнар, сыл¬гы, ынах сүөһүлэри ииттэн, тимири уһааран, уһанан олохсуйбут эбиттэр. Былыргы кэмҥэ ки¬нилэр тимир уһаарыытын уонна уһаныытын курдук ыарахан, уустук үлэ¬ни баһылаан бэйэлэрин олохторугар туһаныылара, Айылҕа ман¬нык ыарахан усулуобуйалаах сиригэр олохсуйан олороллорун хаач-чыйбыт. Ити сүрүн үлэлэрин тэҥэ, кинилэр элбэх таба, ынах, сылгы сүөһүлэри көрөн-истэн, бэйэлэригэр ас-таҥас уонна көлүнэр көлө оҥостон туһаммыттар.

Оччотооҕу кэмтэн айылҕа маннык ыарахан усулуобуйатыгар сайдыы¬лаах олоҕу ситиһэргэ, омук бэйэтин үүнэн иһэр көлүөнэтин үөрэтэр ньымата атын сылаас сирдээх-дойдулаах омуктартан уратыланнаҕына, кытааттаҕына эрэ табыллар.

Ханнык баҕарар омук бэйэтин кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэргэ туттар сүрүн ньымалардаах. Бу ньымалар оҕолору үөрэтэргэ төһө олохтоохторо уонна омук олоҕун сыалыгар төһө сөп түбэһэллэрэ, бу омук бэйэтэ төһө уһун үйэлээҕинэн, Сир үрдүгэр төһө кэм устата олорбутунан уонна ханнык үлэ көрүҥнэрин баһылаабытынан быһаарыллар. Ол аата, омук бэйэтин оҕолорун, эдэр көлүөнэлэрин үөрэтэр ньымаларыттан уонна бу ньымаларын уратыларыт¬тан, кинилэр бу Сир үрдүгэр төһө уһун үйэлээх омук эбиттэрэ бил¬лэн тахсыахтаах. Бу быһаарыыга сөбүлэстэхпитинэ, сахалар Сибииргэ биир уһун үйэлээх омук буолаллара дакаастанан бүтэн турар. Ол иһин саха дьоно оҕолорун үөрэтэр ньымалара туруктааҕа, эрэллээҕэ эмиэ биллэр уонна быһаарыллар.

Оҕо кыра буолан, бэйэтин өйө ситэ киирэ илигинэ салҕан иһэрэ түргэниттэн атыҥҥа аралдьытан уонна манньалаан, аһатан үөрэтэллэр. Ман¬нык үөрэтии оҕо бэйэтин өйө ситэ сайда илик буолан, тугу оҥорорун кыайан хонтуруолламмат эрдэҕинэ эрэ туттуллара оруннаах. Ол кур¬дук, кыра оҕоҕо тугу эмэ үөрэппити чиҥэтэн биэрэргэ үчүгэй ман¬ньаттан ордук туох да суоҕа биллэр. Онтон улаатан, өйө киирэн ис¬тэҕинэ оҕону хайдах көрүҥнээхтик үөрэтэртэн кини салгыы олоҕо ба¬рыта тутулуктанар. Ол иһин, бу үөрэх ханнык көрүҥҥэ олоҕуран салгыы барыытыттан, оҕо бэйэтин олоҕор сыһыана үөскүүр уонна өйүгэр-¬санаатыгар ол сыһыан иҥэн киирэн олохсуйан хаалар.

Оҕо бэйэтин олоҕор сыһыанын икки көрүҥҥэ араарыахха сөп:

1. Атаах. Оҕо бэйэтин олоҕор барыта бэлэмҥэ үөрэниитэ уонна оннук олоҕо аны уларыйбатын иһин кыһаныыта. Ол аата, оҕо бэйэтин олоҕор атын киһи кыһанарыгар үөрэнэн хаалыыта уонна ким эрэ, төрөппүтүн туһугар олоҕу олорор курдук өйдөбүлэ оҕо өйүгэр¬-санаатыгар олохсуйуута.

2. Көйгө. Оҕо бэйэтин олоҕун тупсаран иһиигэ бэйэтэ ордук кыһанарга үөрэниитэ уонна ол иһин саҥа сыаллары ситиһэргэ дьулуһуута. Бу көрүҥ өсөһүннэрэн үөрэтии ньыматын үөскэтэр.

Төрөппүттэр оҕолорун маанылаан, атаахтатан, тугу көрдөөбүтүн барытын толорон иһэргэ үөрэттэхтэринэ оҕолоро бэйэтин олоҕор сыһыана бастакы көрүҥҥэ киирсэр буолан хаалар. Онтон оҕо бэйэтин олоҕо тупсарын иһин бэйэтэ ордук кыһанарын ситиһэргэ, ол аата, саамай дьулуурдаах киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга өсөһүннэ¬рэн үөрэтии ньымата туттуллара табыллар.

Ханнык баҕарар оҕо олус түргэнник улаата охсон улахан киһи буола охсуон аһара баҕарар кэмнэрдээх. Маннык кэми мүччү туппакка, кини улахан баҕатын таба туһанан, күүркэтэн биэрэн үөрэтии аата өсөһүннэрэн үөрэтии диэн ааттанар. Оҕолору маннык үөрэтиини саха¬лар былыргыттан тутталларын бэлиэтинэн: “Саха өһөс, оттон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно баара буолар. Бу өс хоһоонун быһаарыы¬тынан оҕолор төрөппүттэринээҕэр бары өттүлэринэн барытынан ордук дьон буолан тахсыахтаахтар, ол иһигэр тулуурдаахтарынан уонна дьулуурдаахтарынан эмиэ лаппа баһыйаллара ирдэнэр. Итини тэҥэ, ханнык баҕарар киһи бэйэтин олоҕор тугу эмэни ситиһиэн санаатаҕына, кыра эмэ өһөс, дьаныардаах майгыланара чуолкайданан тахсар.

“Бачча улаатан бараҥҥын маны кыайбаккын дуо”, эбэтэр “Улахан киһи маннык оҥорор” диэн этиилэр өсөһүннэрэн үөрэтии сүрүн төрүттэринэн ааҕыллаллар. “Оҕом улааппыт, барыны сатыыр буолбут” диэн этии оҕо улаатан улахан киһи оҥорор бары быһыыларын таба, киһи быһыылаахтык оҥорор кыахтаммытын биллэрэринэн оҕоҕо саамай үрдүкү сыанабылы биэрии буолар.

Өсөһүннэрэн үөрэтии оҕо улаатан иһэн ситиһэ сатыыр баҕа санаа¬ларыгар, улахан киһи буола сатыырыгар олус сөп түбэһэр. Ол курдук, бу үөрэх сүрүн төрүтэ оҕо улаатан истэҕин аайы кэрдиис кэмнэри ситиһэн иһиитигэр олоҕурар уонна оҕо түргэнник улаата охсон, улахан киһи оҥорор дьыалаларыгар кыттыһан иһэринэн, оҕону иннин диэки сайдыыга, үүнүүгэ сирдиир. Маннык улаатан иһэр эдэр киһи бэйэтин баҕа санаата уонна үөрэтии көрүҥэ сөп түбэһиилэрэ, бу ньыма аһара көдьүүстээҕин туоһулуур.

Оҕо улаатан иһэн сайдыыта эбилиннэҕинэ ситиһэн иһэр бэлиэ кэм¬нэрэ соччо элбэҕэ суохтар. Бу бэлиэ кэмнэри оҕо кыра эрдэҕиттэн бары күүһүн уонна кыаҕын ууран туран ситиһэ үөрэниитэ, кинини ту¬руоруммут сыалын ситиһиигэ дьулуурдаах, өһөс гына оҥорор. Ол иһин оҕоҕо, кыратык тугу эмэни ситиһэн иһэригэр аналлаах сыаллар, ин¬ники диэки, улаатан иһии, өрө тахсыы, сайдыы диэки, кыра эмэ да буоллар хамсааһыннар куруук бааллара туһалаах.

Манна холобурдары аҕалан көрүөхпүт: Арай саҥа хааман эрэр оҕо дьыбааҥҥа ыттан тахсаары тарбачыһар эрээри кыаҕа тиийбэтиттэн эрэйдэнэрин дьоно бары көрө олордуннар. Дьэ маннык кэмтэн саҕалаан оҕо бэйэтин олоҕор сыһыана үөскүүр уонна өйүгэр-санаатыгар олохсу¬йан хаалар. Ол курдук, сити кэмҥэ ким эмэ ыстанан кэлэн дьыбааҥҥа көтөҕөн таһаардаҕына, бу оҕо аныгыскы сырыытыгар эмиэ көмө көрдүү үөрэнэн хаалыаҕа, ол кур-дук хас дьыбааҥҥа тахсаары гыннаҕын аайы көмө көрдөөн хаһыытыаҕа, ытыаҕа, онтон көмөлөспөккө эрэ, хайдах салҕанан тахсары ыйан-көрдөрөн биэрдэххэ, син биир бэйэтэ тахсар буола үөрэниэҕэ уонна кыайбытыт¬тан, ситиһиини оҥорбутуттан үөрүөҕэ, киэн туттуоҕа.

Сорох төрөппүттэр бу кэмҥэ, аны бобоннор оҕо сайдыыга тардыһыытын туормастыыллар уонна бэйэтин кыаҕар эрэнэрин суох оҥороллор. Ол курдук, оҕо бэйэтэ кыайан-хотон дьыбааҥҥа ытыннаҕына бэйэтин саҕаланан иһэр олоҕор биллэр кыайыыны оҥорор уонна онтунан киэн туттара үөскүүр.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн, детсадка сылдьар кэмиттэн саҕалаан бэйэтэ бэйэтин билинэн сылдьарын ситиһии, кини сотору кэминэн, көрдөнүллэр быраабыла быһыытынан, бэйэтэ сылдьа үөрэнэрин көҕүлүүр. Оҕоҕо итинник сыаллары туруортаан истэххэ, кини олору ситиһээри олус диэн кыһанар, араас суол быраабылаларын үчүгэйдик үөрэтэр уонна этиллибит бириэмэттэн хойутаабат буоларга бэйэтэ үөрэнэн иһэр. Маннык үөрэтиигэ кинит¬тэн: “Улахан киһи бэйэтин хонтуруоллана сылдьар”,- диэн этиини билэрэ эрэ көрдөнүллэр.

Элбэҕи билиигэ-көрүүгэ дьулуһуу уонна эт-хаан өттүнэн эрчиллии түргэнник улахан киһи буола сатааһыны кытта дьүөрэлэстэхтэринэ эдэр киһи ситиһиигэ дьулуура ордук күүһүрэр. Кини улахан киһи кур¬дук билиилээх буолаары уонна барыны-бары сатаары ордук кыһанан үөрэҕинэн дьарыктанар. Итиннэ эбии улахан дьон туһанар көҥүллэ¬ригэр кыттыһаары кинилэр курдук буола охсорго дьулуһар. Бу кэмҥэ үөрэтиини чиҥэтэн биэрэргэ: “Эн улахан киһи курдук буолан иһэҕин”,- диэн бигэргэтии үөрэнии сөптөөхтүк баран иһэрин хааччыйар.

Өсөһүннэрэн үөрэтии киһи бэйэтин Айылҕаттан айыллыбыт аналын толоруутугар ураты сөп түбэһэр. Ол курдук, маннык үөрэтии оҕо улаатан иһэр көрдөбүллэриттэн кыратык эрдэлээн истэҕинэ ордук ин¬нин диэки тардыһыннарар күүстэнэр, оннук баҕа санаалары үөскэтэр кыахтанар. Ити аата, улаатан иһэр уолаттар эбэтэр кыргыттар кыратык бэйэ-бэйэлэригэр тардыһыылара биллэн эр¬дэҕинэ, кэргэннии дьон олохторун туһунан үөрэҕи баһылаабытынан бараллара эрэйиллэр. Итини тэҥэ, бу кэмҥэ дьиэҕэ-уокка уонна хаһаайыс¬тыбаҕа сыһыаннаах үөрэҕи эдэрдэр ордук түргэнник баһылыыллар. Ман¬нык улаатан иһэр эт-хаан көрдөбүлүн кытта кэргэннии буоларга үөрэ¬нии эмиэ сөп түбэстэхтэринэ, билии ордук дириҥник иҥэрэ бэлиэ¬тэнэр.

Итинтэн салгыы эдэр киһи олоҕор кэргэн ылан дуу, эргэ тахсан дуу дьиэ-уот тэринии сыала кэлэр. Эдэр дьоҥҥо бу сыалларын ситиһэллэригэр кыахтара уонна баҕа санаалара быдан элбэх буолар. Кинилэргэ ити кэмҥэ бэйэлэригэр сөптөөх көмө уонна төрөппүттэрин өйөбүллэрэ эрэ наада. Кыра эрдэҕиттэн үлэни-хамнаһы кыайа, туруоруммут сыалын ситиһэргэ үөрэммит эдэр киһи кэргэннэнии элбэх ураты көрдөбүллэрин улаханнык ыарырҕаппакка эрэ ситиһэригэр толору кыахтаах буолар.

Айылҕа сокуонун быһыытынан киһи олоҕун бастакы кэрдиис кэмэ, оҕо сааһын кэмэ, ити курдук киһи буолууну ситиһэн ыал ийэтэ эбэтэр аҕата буолуунан түмүктэнэр. Эдэр киһини маннык бэйэтин айылҕаттан сайдыытыт¬тан хойутаппакка эрэ үөрэтии, үөрэх ордук үрдүк кирбиилэрин ситиһэригэр кыаҕы биэрэр уонна кини бэйэтин өйө-санаата олохтоох, туруктаах буолар. Ол курдук, кини эдэр эрдэҕиттэн, атын ким даҕаны көрөрүгэр-истэригэр наадыйбат, бэйэтин бэйэтэ сөптөөхтүк быһаарынан киһи быһыылаахтык сылдьар, олоҕун олорор, үөрэҕи-сайдыыны ситиһиигэ, үлэни-хамнаһы кыайыыга дьулуурдаах буола иитиллэн тахсарыгар олук ууруллар.

Онон олоххо иннин, сайдыы, тупсуу диэки тардыһыылаах баҕа санаалаах эдэрдэри иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар өсөһүннэрэн үөрэтэр ньымалара ордук улахан туһалаах.

УОЛ ОҔОЛОРУ ҮӨРЭТИИ.

Билигин биhиэхэ үлэбитигэр-хамнаспытыгар ырыынак ыарахан сыhыана ыган тиийэн кэлбитигэр эрчимнээхтик, кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр эр дьоммут, аҕыйахтара биллэн таҕыста. Yгүс эр дьоммут элээмэлэрэ: “Yлэтэ суох буоллубут”,- дии-дии хата таах хаамса сылдьаллар уонна өссө ийэлэрин эбэтэр аҕаларын пиэнсийэлэрин туомугар кыттыhаннар айахтарын ииттинэллэр, онтон бэйэлэрэ тугу эмэни булбутта¬рын сыыhын бука барытын арыгылаан, хаартылаан эбэтэр ону-маны, улахан туһата суоҕу атыылаһан ыһан-тоҕон суох оҥорон кэбиhэллэрэ элбээтэ.

Маннык балаhыанньа бүтүн Россия үрдүнэн барытыгар тарҕаныытын, бу дьон өйдөрүгэр-санааларыгар “Дьадаҥылар, эриэн тараhалаахтар”, - психологиялара өтөн киирбитинэн быhаарыахха сөп. Бу дьадаҥы дьон психологияларын Улуу Октябрьскай революция кыайыытын кэн¬ниттэн В.И.Ленин салайар былааhын көмөтүнэн быстар дьадаҥылар уонна оро¬буочайдар, бары Россия дьонугар барыларыгар, кэнники 74 сыл устата киэҥник тарҕаппыттарын түмүгүн билигин билэн сылдьабыт.

Бу үөскээбит уустук балаhыанньаны төрдүттэн көннөрөр сыалтан эдэр көлүөнэни, ордук уол оҕолору үөрэтиигэ ураты болҕомтону уурдахха эрэ табыллар кыахтаах. Уолаттары үөрэтии кыргыттартан бу¬катын туспа көрүҥнээхтик ыытыллара уонна кинилэр айылҕаттан ура¬тыларын учуоттуура табыллар. Ити уратыларын уолаттар төрөппүттэрэ үчүгэйдик үөрэтэн уонна билэн, чахчы кыахтаах эр киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн кыһаналлара эрэ туһалыан сөп. Уолаттар кыргыттартан уратылара маннык бэлиэлэринэн биллэллэр:

1. Ону-маны, ордук саҥаны, биллибэти билэ-көрө, боруобалыы охсууга уолаттар ордук тиэтэйэллэр. Уол оҕо, бу биллэр уратыта кыра эрдэҕинэ араас оон¬ньуурдары, иhигэр туох баарын көрө охсоору, көтүрэн ыhа охсоруттан көстөр, онтон улаатан истэҕинэ туох саҥаны билбитин-көрбүтүн бэйэтэ оҥо¬рон көрөн боруобалаан иһэриттэн араарыллан биллэр.

2. Сүүрүү-көтүү, арааhынайдаан хамсаныы уол оҕо айылҕаттан ана¬ла. Доруобай уол оҕолор кыахтара баарынан хамсана, сүүрэ-көтө сылдьаллара бэйэлэригэр туhаны эрэ аҕалар. Араас үлэ уонна үөрэх, сүүрэр-көтөр оонньуулары кытта хардары-таары дьүөрэлэстэҕинэ эрэ уолат¬тарга интэриэhи үөскэтэр.

3. Уол оҕону үөрэтиигэ учуутал аптарытыата, киһилии майгына ураты суолтаны ылар. Уолаттар бэйэлэрин көрдөбүллэригэр уонна тэҥнээн көрүүлэригэр сөп түбэспэт дьон ханнык да үөрэхтэрин аанньа ахтан сүгүн ылымматтар. Бу уолаттар бэйэлэрин үөрэтэр учууталларыгар туруорар сүрүн көрдөбүллэрэ уонна кыыс оҕолортон биллэр уратылара буолар.

Төрөппүттэрэ эбэтэр учууталлара уолаттар көрдөбүллэригэр кыайан толору эппиэттээбэт, билиэхтэрин - көрүөхтэрин баҕаларын кыайан хааччыйбатахтарына, оҕолоро атын, туспа дьонтон бэйэлэрэ интэриэһиргээбит үөрэхтэрин түргэнник ылыналлар. Куорат сиргэ маннык үөрэҕи уулусса “аптарытыаттарыттан” уолаттар ылыналлара ураты түргэнэ биллэр. Уолаттар ордук бэйэлэрэ туох эмэ өттүнэн баhыттарар, күүстээх-уох¬таах дьону холобур оҥостоллор уонна кинилэр курдук буолаары, кыра эрдэхтэриттэн үтүктэ сатыыллар. Үөрэтэр учууталлара бэйэлэ¬рэ итинник, иитээччилэрин баһыйдахтарына, сабырыйдахтарына эрэ, уолаттар бэйэлэрэ улаханнык баҕаран туран, кинилэри үтүктэннэр, бары кыахтарын ууран кыhанан үөрэнэллэр. Маны дириҥэтэн быhаардахпытына, уол оҕолору дьиҥнээх аҕа баhылык буолбут эр дьон эрэ үөрэтэллэрэ туһалааҕын учуоттааһын ордук табыллар.

Элбэх бииргэ төрөөбүт уолаттартан убайдара баhылыыр-көhүлүүр, салайар өйгө - санааҕа олох кыра эрдэҕиттэн үөрэнэр. Киниэхэ кыра бырааттарын иhин эппиэтинэстээх буолуу, кинилэри көрүү-харайыы уонна көмүскээhин өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн үөскээн баран, улаатан истэҕинэ күүhүрэн иhэр. Уол оҕону үөрэтиигэ үтүгүн¬нэрэн, бэйэни батыhыннаран үөрэтии улахан оруолу ылар. Атын тылы¬нан үөрэх уонна кинигэни ааҕан үөрэнии дөбөҥнүк, ол аата уол оҕо боруобалаан көрө илигинэ өйүгэр соччо түспэт. Манна сахалар үөрэ¬тиигэ аналлаах: “Тутан-хабан көрдөххө эрэ өйдөнөр”,- диэн этиилэрэ ураты суолтаны ылыан сөп.

Уолаттары бэйэни үтүгүннэрэн үөрэтэргэ бары учууталларга эбии көрдөбүллэр ирдэнэллэр. Кини¬лэр аҥардас үөрэҕи билиилэринэн эрэ муҥурдаммакка, өссө тус бэйэ¬лэрин олохторугар оҥорбут ситиhиилэрэ эмиэ учуоттаналлара ордук. Бу аата, уолаттар учууталы бэйэтин көрөн, кинини батыhан үөрэнэл¬лэрин ситиhии буолар. Маннык үөрэтии атын туга да суох, соҕотох учуутал бэйэтин киhилии хаачыстыбаларын үөрэтэр оҕолоругар, холобур буолан иҥэрэ сылдьарыгар олоҕурар.

Олох сайдыытын таhыма билиҥҥи кэмҥэ ураты түргэтээн иhэр. Ол курдук, биhиги өбүгэлэрбит оҕуhу уонна аты көлүнэн үгүс үйэлэргэ олорбут эбит буоллахтарына, биhиги көлүөнэ дьон биир киhи үйэ¬тин аҥарыгар, велосипедтан саҕалаан оннооҕор ракетанан айанныырга тиийэ сайынныбыт. Өссө биhигиттэн кэлиҥҥи көлүөнэ дьоно кэлэр үйэҕэ туох техниканан айанныылларын билиҥҥи фантазияhыттар эрэ би¬лиэх курдуктар. Итинник олох түргэнник сайдыыта былыргы сахаларга киэҥник тарҕаммыт: “Кырдьаҕаhы хааhахха сүгэ сылдьан үөрэн”, - диэн өйдөбүлү, билиҥҥи олох көрдөбүлүгэр биир өттүнэн кыайан эппиэттээбэт буолбутун көрдөрөр. Бу быһаарыы кыайан сөп түбэспэт өрүтүнэн үлэ-хамнас буолар. Сахалар кырдьаҕас үлэһиттэрэ кэнники кэмҥэ аҥар¬дастыы тыа хаһаайыстыбатынан эрэ дьарыктаммыттара, атынан уонна оҕуһунан айанныы үөрэммиттэрэ республикаҕа сайдан иһэр промышленность үлэлэригэр эдэр дьон кыт¬тыһалларыгар көмөлөрө туһалаабат буоларыгар тириэрдэр.

Үүнэн-сайдан иhэр эдэр киhи оскуола үөрэҕин бүтэрэригэр холбуу дьиэ кэргэн олоҕун үөрэҕин эмиэ баhылыырын кыра эрдэҕиттэн үөрэтэн ситистэххэ, кини бу кэмтэн салгыы төрөппүттэрэ эбиискэ үөрэтэл¬лэригэр аны кыһаммат буолар. Маннык быһаарыы, билиҥҥи олох сай¬дыыта олус түргэтээн иһэрин, аныгы оҕо өйө-санаата төрөппүттэри¬нээҕэр өссө түргэнник сайыннаҕына эрэ, ону ситиһэр кыахтанарыгар олоҕурар.

Уол оҕону аҕата илдьэ сылдьан, батыһыннаран, үтүгүннэрэн үөрэттэҕинэ оҕото туруктаах өйдөөх-санаалаах, тулуурдаах буола улаатар кыахтанар, олох үөрэҕин быдан түргэнник, туһалаахтык, хаачыстыбалаахтык баһылыыр. Олоххо саамай суолталааҕынан тулуурдаах, өһөс буолууга үөрэнии буоларын “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан бэлиэтээбиттэр.

Тымныыга халыҥ таҥастаах оҕону таһырдьа илдьэ сылдьыы элбэх уопуту, бэйэ билиитэ-көрүүтэ элбэҕин эрэйэр. Манна кырдьаҕастар уопуттарын кытаанахтык тутуһуу оҕо доруобуйата мөлтөөбөтүн ситиһэр кыахтаах. “Тымныыга тиритэр куһаҕан” диэн этиини оҕону илдьэ сылдьар киһи хайаан да тутуһара ирдэнэр.

Оҕо сүрэҕэ түргэнник тэбэринэн улахан киһитээҕэр тоҥуйа суоҕун аныгы төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Ол иһин оҕо улахан киһитээҕэр арыыйда тоҥумтуота суох. Улахан тымныы түһэ илигинэ түүлээх таҥаһы үллэччи таҥыннаран, сирэйин-хараҕын халыҥ саал былаатынан тууйа баайан баран илиититтэн сиэтэн аны бэйэлэрин, улахан киһини кытта тэҥҥэ хаамтарар төрөппүттэр олус улахан алҕаһы оҥороллорун билбэттэр. Саамай хомолтолооҕо, бу кэмҥэ бэйэлэрэ чараас куурканан уонна баайыы бэргэһэнэн сылдьаллар эрээри, оҕолорун кыһыҥҥылыы үллэччи таҥыннаран баран түргэнник хаамтаран тиритиннэрэн кэбиһэллэр.

Тымныыга тириппит оҕо ханна эрэ тиийэн автобус кэтэһэн дуу, хайаан дуу тохтоотоҕуна, тура түстэҕинэ этэ-сиинэ арылларыттан сотору тоҥор, тымныйан ыалдьыбыта эрэ баар буолар. Тириппит оҕону этин-сиинин куурдан, таҥаһын уларыта охсон биэриини аныгы ийэлэр дьиэлэригэр да оҥоро охсубаттар.

Уһуннук таһырдьа сылдьыыга оҕо тоҥмута билиннэҕинэ элбэхтик хааман, сүүрэ түһэн биэрдэҕинэ ирэн, тоҥмута ааһар. Арай бу сүүрэр кэмигэр аһара баран тириппэтин аҕата, урут бэйэтэ тиритэн, тоҥмутун ириэриммит киһи билэн, көрө-истэ сырыттаҕына, кэмигэр тохтоттоҕуна табыллар.

Ханнык баҕарар үөрэх хатыланнаҕына эрэ табыллар, өйгө-санааҕа иҥэр. Оҕо ийэтэ дуу, эбэтэ дуу эппитин атын ким эрэ, аҕата дуу хатылаан, чинэтэн биэрдэҕинэ, бу этиилэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатанан халбаҥнаабат чахчынан ылыныллар уонна соннук толоруллар кыахтанар.

Оҕо хаһан баҕарар төрөппүтүн кытта бииргэ сылдьар баҕалаах. Бу үчүгэй баҕа санаабыт аһара баран сайыһыыга кубулуйан хаалыыта куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Куһаҕан оҕо сайыһар, ытыыр буоллаҕына үчүгэй оҕо сайыспат, ытаабат. “Оҕом үчүгэй оҕо буол, ытаама” диэн этэн үөрэтии оҕо ытыырын, сайыһарын аҕыйатар. Кыра оҕо мээнэ ытаабат, туга эрэ улаханнык табыллыбатаҕына ытыыр.

“Үчүгэй оҕо куһаҕаны оҥорбот” диэн этэн үөрэтии оҕо куһаҕаны аан бастаан арааран билэрин ирдиир. Ол аата “Бу куһаҕан” диэн чуолкайдык арааран биллэҕинэ, бу быһыыны оҕо оҥорбото үөскүүр. Куһаҕан быһыыны оҥорбот оҕо үчүгэй оҕо буоларын билэ үөрэнэр.

Үчүгэй оҕо хайҕанар, кыратык да манньа ыллаҕына үчүгэй буолууга дьулуура, үчүгэй баҕа санаата үөскээн улаатар. Оҕо аҕатын кытта барсыан баҕардаҕына, аҕата үчүгэй оҕону, ытаабат, бэрээдэктээх оҕону бэйэтин кытта илдьэ бардаҕына, оҕо үчүгэй буолууга дьулуурун үөскэтэр.

Уол оҕолору үөрэтиигэ эр дьон бэйэлэрэ турунан туран ылсыспатахтарына, ханнык да улахан ситиһии тахсыа суох курдук. Ол курдук уолаттар кыра эрдэхтэриттэн аҕаларын үтүктэн, аҕаларыттан үөрэнэн, киниттэн холобур ылан улааталлара быстан хаалыа суоҕа этэ. Аҕалар кимиэхэ да сэлээннээбэк¬кэ уолаттарын кыра эрдэхтэриттэн батыһыннара сылдьан дьаныардаахтык бэйэлэрэ тугу са¬тыылларыгар барытыгар үтүгүннэрэн үөрэттэхтэринэ бэйэлэрин курдук өйү-санааны иҥэрэллэр. Оччоҕо эрэ дьиэ кэргэҥҥэ аҕа оруола лаппа улаатара ситиһиллэр.

Онон аҕалар үлэлээн-хамнаан дьиҥнээх хаһаайын буоллахтарына, бэйэлэрэ даҕаны оҕолорун иитиитигэр баһылыыр, сүрүннүүр оруолу ылар кыахтанан иһиэхтэрэ.

ТУЛУУРДААХ БУОЛУУГА ҮӨРЭТИИ

Аһыныгас санаалаах “советскай педагогика” үөрэҕэ дьон барылара биир тэҥ өйдөөхтөр-санаалаахтар диэн этиигэ олоҕурар этэ. Бу этии истэргэ төһө да үчүгэйин иһин, Айылҕа айбыт тыыннаах дьонун өйдөрүн-санааларын сайдыытын, уларыйан иһэрин кыайан толору быһааран көрдөрбөтө кэнники кэмҥэ биллэн таҕыста. Дьон бары өттүлэринэн барытынан тус-туһунаннарын уонна кинилэр өйдөрүн-санааларын олорор олохторун ураты көрүҥнэрэ өр сылларга чочуйан үөскэтэрин, билигин бэчээт үлэтэ сэргэхсийэн, дьэ чуолкайдык биллибит.

Былыргы сахалар киһини “Айылҕа оҕото” диэн ааттыыллар, айылҕаттан кыратын, оҕото эрэ буоларын, ханнык да таҥара киһини айбатаҕын бигэргэтэн этэллэр. Маннык этии дьону, Айылҕа үгүс элбэх көрүҥнэрэ дэлэйдэрин курдук, эмиэ бары өттүлэринэн тус-туһунаннарын бигэргэтэр, ол иһигэр төһө тулуурдаахтарыттан уонна дьулуурдаахтарыттан бэйэлэрин олохто¬ругар ситиһэр ситиһиилэрэ эмиэ тус-туһунаннарын туоһулуур. Киһи бэйэтин олоҕор ситиһиэхтээх дьыалата кини төһө тулуурдааҕыттан уонна дьулуурдааҕыттан улахан тутулуктааҕа дьоҥҥо былыр¬гыттан биллэр. Онтон тулуур уонна дьулуур диэн киһи өһөс майгынын көрүҥнэрин бэлиэтиир тыллар. Ол иһин саха дьонун: “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонноро оҕону иитиигэ, кэлэр көлүөнэ саха дьоно хас көлүөнэ уларыйдаҕын аайы ыараан олоххо төһө бэлэмнээх улаатан тахсалла¬рын быһаарар сүрүн этиилэрэ буолар.

Биһиги дойдубут Айылҕата хайа да киһиэхэ көҥүл босхо сылдьар кыаҕы хаһан даҕаны биэрбэт. Бириэмэттэн бириэмэтигэр хайаан даҕаны ханнык эмэ ыараханнары эбэтэр эрэйдэри аҕалан көрсүһүннэрэн иһэр. Ол курдук, кыһыҥҥы тымныыны тоҥон-хатан этэҥҥэ туораан, сайыҥҥы сылаас кэмҥэ тиийэн дьэ сытан сынньанаары тэриннэҕинэ, аны үгүс-элбэх хааны сиир үөннэрэ үрдүгэр саба түһэн сүгүн сытыарбаттар. Онтон, ити үөннэр этигэр оҥорор ыарыыларын уонна куйааһы саҥа тулуйарга үөрэнэн эрдэҕинэ, сайына бүтэ охсон эмиэ кыыдааннаах кыһына эргийэн кэлэн, аны тымныыны тулуйарга үөрэнии тирээн кэлэр. Ити курдук киhи итиигэ-тымныыга хардары-таары буһан-хатан тулуурдаах буола үөрэ¬ниитэ айылҕа уларыйарын курдук тохтообокко эрэ баран истэҕинэ сатанар. Айылҕа киһини кыра эрдэҕиттэн анаан-минээн тулуурга үөрэппити¬нэн уонна эрчийбитинэн барар. Тулуурдаах буолууну эрчийии биир көрүҥүнэн хааны сиир үөннэр саба түhүүлэрин холкутук тулуйарга үөрэ¬нии буолар. Маннык эрчийиигэ киhи санаата, ньиэрбэлэрин систиэмэлэрэ бөҕөр¬гүүллэр уонна кыра ыарыылары холкутук тулуйарга үөрэнэр.

Оҕо тулуурга үөрэнэригэр төрөппүтүтүн көрөн, батыһан үөрэнэрэ ордук тиийимтиэ. Бырдах сииригэр кыһаммат, тулуйар аҕа оҕотун тулуурга үөрэтэр күүһэ улаатар. “Оҕом тулуурдаах” диэн этэн үөрэтии оҕо тулуйар күүһүн улаатыннарар.

Киһи Айылҕаттан айыллыаҕыттан ылата куруук аччыктааһыны утары охсуһан тахсар. Ол иһин Айылҕа киһини аччыктааһыны тулуйарыгар аналлаах улахан саппаастаах гына оҥорбут. Киhи олоҕор, тулуура улаатарыгар ордук суол¬талаах үөрэҕинэн аччыктааhыны тулуйарга үөрэнии буолар. Оччоҕуна киhи бэйэтин, үчүгэй аhы талан ылан аhыы охсор баҕатын, кыайан туттунарга үөрэннэҕинэ, ол аата бэйэтэ тугу сиэн баҕарбытын харбаан ылан айаҕар симэн испэтэҕинэ, бэйэтин ис санаатын кыана туттар киһи буолар. Маннык, кыра эрдэҕиттэн бэйэтин минньигэһи аһыыр баҕатын кыана тутта үөрэммит оҕо, улааттаҕына ханнык баҕарар балаһыанньаҕа минньигэс аска санаатын баһыттарыа, үрүүмкэлээх арыгыны көрөөт да аһара испитинэн барыа суоҕа.

Онон маннык тулуурдаах киhи арыгыhыт буолбат кыахтанар. Кырата бэйэтин баҕатын кыана туттан, сөбүлээн көрөн иһэр киһи буола улаатыаҕа. Ханнык баҕарар аһы сөбүлээн көрөн бэрээдэктээхтик аһыыр киһини сахалар: “Айаҕымсаҕа суох киһи”,- диэн ааттыыллар уонна бэйэлэрин оҕолорун: “Айаҕымсах буолума”,- диэн этэн тулуурга үөрэтэллэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн тулуурга үөрэтиини, аан маҥнай минньигэс аһылыгы сиири тулуйарга үөрэтииттэн саҕалыахха сөп. Минньигэстэн минньигэс аһылыгы сөбүлээн көрөн сииргэ оҕону үөрэтии улахан тулууру уонна дьаныары эрэйэр үлэҕэ киирсэр. Онтон маннык “иҥсэтин” кыана үөрэммит оҕо, бэйэтин быстах баҕа санаала¬рыгар хаһан даҕаны баһыттарбат, чиҥ, кытаанах өйдөөх-санаалаах киһи буола үөрэниэн, улаатыан сөп.

Киһини тулуурга үөрэтэр айылҕа бэйэтин үөрэҕинэн, тымныыны уонна итиини тулуйарга эрчийии буолар. Сайыҥҥы кэмҥэ ку¬йааһы тулуйарга үөрэнэр соччо уустуга суох үөрэх буолан баран эмиэ биир уратылаах. Эмиэ тулууру эрэйэр. Ол курдук, куйаас¬ка дэлби итииргээтэххэ, эмискэ тымныы сиргэ киирбэккэ эрэ сыыйа сойуохха уонна олус утаттахха, утаҕы ханнарарга анаан тымныы ууну испэккэ, итии чэйи эрэ иһиэххэ, оччоҕуна киһи итиини тулуйара биллэрдик улаатар уонна куруук утата сылдьара аҕыйыыр.

Онтон, тымныыны тулуйарга үөрэнии өссө судургу, куруук тымныыга сылдьа сатыахха. Күһүҥҥүттэн, халлаан тымныйан барыытыт¬тан төһө кыалларынан, чараас соҕус таҥастаах тымныыга сылдьа сатааһын киһини сылдьан иһэн эрчиллэригэр тириэрдэр. Бу кэмҥэ, хал¬лаан тымныйан истэҕинэ, киһиттэн бэйэтиттэн, сөбүн көрөн, тириппэт гына, таҥнан биэрэн иһии эрэ эрэйиллэр. Киэһэ уонна сарсыарда аайы киһи бэйэтэ тымныы уунан куттан эрчиллэрэ тымныыны тулуйарыгар көмөтө олус улахан.

Дьон олохторун тупсаран истэхтэрин аайы тула¬лыыр айылҕала-рыттан тэйиилэрэ ордук эбиллэн иһэр. Ол курдук, кини¬лэр кыһыҥҥы кэмҥэ куруук биир тэҥ сылаас дьиэҕэ олороллоруттан эти-сиини тымныы уунан кутан эрчийиини хайаан даҕаны оҥоруохтара этэ.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи бэйэтин туттуммата, тохтотуммата кыра эрдэҕинэ атаах буола үөрэниититтэн үөскүүр. Кэлин сэбиэскэй былаас эстиитигэр оҕолору аһара көрөн-истэн улаатыннарыы уонна ырыынак кэмигэр бас-баттах үөрэтии түмүгүнэн аһара туттуна сылдьар, бэйэлэрин кыайан туттунан тохтотуммат дьон, ордук эдэрдэр үксээтилэр:

- Массыына абаарыйатыгар бэйэтин буруйунан түбэһэн баран кыайан быһаарсыбакка охсуһа, кырбыы сатааччылар элбээтилэр.

- Кыра аайыттан тыл-тылларыгар киирсибэккэлэр этиһэн, саансан, онтон салгыы охсуһан, куукуна быһаҕынан киирсэн барааччылар итирэ-кутура иликтэринэ да элбэхтэр.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ киһи маннык быһыытын табатык быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ бэйэтин баҕатын кыайан тохтотуна, тулуурга үөрэммэтэҕинэ улаатан баран туттуна үөрэнэрэ олус уустугун ити холобурдар дакаастыыллар.

Атаах буола улааппыт киһи бэйэтин баҕатын, быстах санаатын кыайан тохтотунар кыаҕа суоҕуттан итинник майгылаах дьон билигин элбээтилэр. Сыыһа-халты, аһара туттууттан эдэр уолаттар ордук эрэйгэ тэбиллэллэр, эдэр, саҥа саҕаланан эрэр олохторун буорту оҥороллор.

Куруук таһырдьа, ыраас салгыҥҥа сылдьыы, айылҕа хааны сиир үөннэригэр сиэтии, итиигэ буһа, тымныыга тоҥо үөрэнии киһи доруобуйатын бииргэм эрчийэ, дьарыктыы, тулуурга үөрэтэ сылдьал¬лар. Бу айылҕа бэйэтин үөрэхтэрин хайдах баалларынан ылынан, уларыйан биэрэр кэмнэригэр хаалан, саһан хаалбакка, киһи бэйэтин олоҕун устата тэҥҥэ барсан иһэрэ хайаан да көрдөнүллэр ирдэбиллэргэ киирсэллэр.

Онон “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕо тулуурун улаатыннаран олоҕор ситиһиилэри оҥороругар олук буолар.

ДЬУЛУУРДААХ БУОЛУУ

Хас киһиэхэ барыларыгар араас элбэх баҕа санаалар бааллар. Бу элбэх баҕа санаалартан кыайан туолуохтарын сөптөөхтөрү талан ылан сыал оҥостууну уонна толорууну дьулуурдаах эрэ киһи кыайан ситиһэр. Баҕа санааны, сыалы толорууга киһи бары кыаҕын ууран, өйүн-санаатын, күүһүн-күдэҕин мунньуутун ситиһии дьулуһуу, дьулуурдаах буолуу диэн ааттанар.

Дьулуурдаах буолуу баҕа санааны, сыалы ситиһиигэ, саҥаны айарга ыарахаттары тулуйарга, туоратарга киһиэхэ олус наадалаах майгы буолар. Олоххо туһалааҕы ситиһиигэ дьүккүөрдээхтик дьулуһуу, тардыһыы киһи биир тутаах хаачыстыбатынан ааҕыллар.

Кыһыҥҥы тымныыга самолетун мотора алдьаммытыгар түҥ ойуурга парашютунан түһэригэр икки атаҕын тоһуппут летчик хас эмэ хонуктар усталарыгар тоҥуу хаарынан сыыллан дьон баар сиригэр тиийэн тыыннаах буолуу, олох, кыайыы иһин охсуһууга олус дьулуурдааҕын көрдөрбүтэ.

Спортсмен бары кыаҕын ууран кыайыыга дьулустаҕына, утарылаһааччыларын барыларын санаатыгар эрдэттэн баһыйдаҕына эрэ кыайыыны ситиһэр кыахтанар. Бэйэҕэ сөптөөх сыалы туруорунуу уонна ону толоруу бэйэ кыаҕын, күүһүн-уоҕун уонна дьулуурун таба сыаналааһын киһи буолуу биир бэлиэтэ буолар. Тугу эмэ оҥорууга, ситиһиигэ, кыайыыга улахан дьулуурдаах эрэ киһи кыайан тиийэр. Кыайбат суолга таах-сибиэ ылсыһа сатааһын бэйэ күүһүн-кыаҕын таба сыаналаабаты биллэрэр.

Олоххо ураты дьулуурдаах буолуу холобурун Аҕа дойду сэриитин кэмигэр самолета умайбытыгар, парашютунан түһэн икки атаҕын тоһуппут летчик Алексей Маресьев кыһын 18 хонук устата тоҥуу хаарынан сыыллан партизаннары булбутун уонна эмтэнэн баран протезтаах атаҕын эрчийэн, летчик идэтигэр төннөн, өстөөхтөрун утары салгыы сэриилэспититтэн буларбыт оруннаах.

Дьулуурдаах буолуу диэн баҕа санааны ситиһиигэ бары кыаҕы-күүһү ууран, ситиһиилэри оҥорон иһии ааттанар. Ханнык баҕарар саҥаны айыыны олоххо киллэриигэ үөскүүр араас мэһэйдэри туоратыыга дьулуур эрэ туһалыыр.

П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов уонна М.К.Аммосов былыргы ыраахтааҕы кэмин саҕана үөрэхтэммит дьон. Чахчы талааннаах, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах, сайдыыга дьулуһар киһи оччотооҕу да кэмҥэ үөрэҕи ылар кыахтааҕа. Саха республикатын тэрийиигэ дьулуурдаахтык үлэлииллэригэр үөрэҕи ылбыттара туһалаабыта.

“Бүргэһи мөһөөччүккэ хаайыы кыаллыбат” диэн этии табатын балыксыт уола М.В.Ломоносов ыраах Архангельскайтан кэлэн үөрэҕи ылыыта уонна улахан учуонай буолуута дакаастыыр. Бу быһыы кыахтаах киһи олоххо туһаны аҕалар баҕа санаатын хаһан баҕарар ситиһиэн сөбүн биллэрэр.

Оҕолор улаатан иһэн туох саҥаны билбиттэрин боруобалаан көрөр санааларыгар оҕустаран аан маҥнай табаах тардыытыгар ыллараллар. Улахан киһи курдук буолууну бэлиэтииринэн оҕолорго табаах тардыыта инники, улаатыы диэки тардыһыыны бэлиэтиир уратылааҕыттан табаах тардарга дьулуһаллар. Аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт оҕолор, табаах доруобуйаҕа буортулааҕын билэллэр эрээри, син-биир тардаллар. Ол барыта кыра да буоллар табаах буруотун өйү-санааны уоскутар дьайыытыгар эт-сиин үөрэнэн хаалыытыгар олоҕурар.

Табаах киһиэхэ дьайыыта улахана суох. Тулуурдаах, инники олоҕор доруобуйата тупсуоҕун баҕарар, онно дьулуһар киһи табааҕы төһө да уһуннук тартар даҕаны, быраҕа охсон кэбиһэр кыахтаах. Табааҕы быраҕыы инникигэ, эт-сиин тупсуутугар дьулуурдаах, тулуурдаах киһиэхэ ханнык да уустугу үөскэппэт, арай быраҕабын диэн кытаанахтык, халбаҥнаабат быһаарыыны эрэ ылынара сөп буолар. Бэйэлэрин кыайан туттумматтар, тулуурдара, дьулуурдара тиийбэттэр араас эмп-том көмөтүнэн сыыйа-баайа быраҕыахтарын эмиэ сөп.

Табаах тардыыта киһиэхэ араас үгэстэри үөскэтэрэ быраҕары уустугурдар. Ол курдук, дьону кытта кэпсэтиигэ, солуннары истиигэ табаахтыы-табаахтыы кэпсэтии ордук интэриэһи үөскэтэрэ табаах оруолун үрдэтэр. Ол иһин табааҕы быраҕыыга өй-санаа инники диэки тардыһыылаах, эт-сиин тупсарын туһугар дьулуурдаах уонна тулуурдаах буолара туһалыыр. Кыаттарбат, сатаммат дьыаланы саҥаттан саҕалаан хатылаан оҥоруу киһи дьулуурун биллэрдик улаатыннарар. Ыраахтан уу баһан иһэн халтарыйан тоҕо түһэн кэбиһэн баран хаттаан төннөн баһан кэлии туруоруммут сыалы ситиһиигэ, дьулуурга үөрэниигэ туһалаах холобур буолар.

Сахалар оҕону иитэр үөрэхтэрэ дьулуурдаах буолууну ситиһэригэр оҕо, улаатан иһэн улахан киһини үтүктэрин үөскэтэрэ ордук туһалаах. Оҕо улахан киһи буола охсор баҕа санаатыттан, кинини үтүктэриттэн дьулуурдаах буолара сайдар.

Онон кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэнэн, тулуурдаах, дьулуурдаах буола үөрэммит оҕо сааһыран истэҕинэ ситиһэр ситиһиитэ улаатан, өйө-санаата ордук сайдан иһэр кыахтаах, элбэх кыайыылары оҥорор кыаҕа сааһыран истэҕинэ улаатан биэрэр.

БОРУОБАЛААН KӨРҮҮ

Кэлин кэмҥэ дьахталлар оҕолоноллоро аҕыйаан, биир эмэ оҕону күн сирин көрдөрөллөр. Оҕолорбут аҕыйаан истэхтэрин аайы, оҕону иитии уустук, эрэйдээх диирбит элбээн иһэр. Аһара көрөн-истэн, тугу да тыыттарбакка, туспа хоско хаайан, туһалаах үөрэхтэри кэмигэр оҥотторо үөрэппэккэ, аһаран кэбиһэрбититтэн оҕолорбут “Отох киһи отутугар ситэр” диэн этиигэ сөп түбэһэн өйдөрө-санаалара ситэ сайдан киһи буолууну ситиһэллэрэ лаппа хойутуур буолла.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэр дьоҕура олус күүстээх. Барыны-бары билиэн-көрүөн баҕата аһара элбэх уонна улаата охсуон баҕарарыттан куруук тиэтэйэр, ону-маны оҥоро охсоору ыксыыр. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии элбэх барыстааҕын, бу кэмҥэ иитиллэр ийэ кута үйэтин тухары салайарын сахалар арааран билэн олохторугар туһаналлар.

Кыра оҕону көрүүнү-истиини, үөрэтиини сымнаҕас майгылаах бэйэлэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһалларыттан, хайа да өттүн диэки аһара барбаккалар, ордук табатык, сымнаҕастык быһааран, элбэхтик кэпсээн, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэллэринэн эрэйэ суох ыыталлар.

Оҕону иитии икки өрүттэрэ манныктар:

1. Оҕону аһара көҥүлүнэн ыытыы, бэлэмҥэ үөрэтии, атаахтатыы көҥүлүнэн барбыт киһини үөскэтэрэ бас-баттах иитиилээх оҥороруттан куһаҕаҥҥа тириэрдэр.

2. Аны аһара баран хааччахтааһын, көрүү-истии, кэтээһин-манааһын муҥкук, бэйэтэ тугу да кыайан быһаарыммат киһини улаатыннарара эмиэ куһаҕан.

Ити курдук оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ хайа да өттүгэр аһара барыы, халыйыы куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Оҕону көрүү-истии, үөрэтии эмиэ кэмнээҕиттэн-кэрдиилээҕиттэн хайа да өттүгэр аһара барыы табыллыбат, аҥар өттүгэр халыйыыны үөскэтэр. Ол иһин хайа да диэки аһара барбакка ортотунан көрөн, бу икки быһаарыылар икки ардыларынан түбэһэр гына, хас биирдии оҕо майгыныттан тутулуктаахтык иитии уонна үөрэтии ирдэнэр.

Оҕо улаатан, өйө-санаата, билэрэ-көрөрө эбиллэн иһэр. Ону-маны саҥаны, урут оҥорботоҕун оҥороро элбиир. Билиэн-көрүөн баҕата күн-түүн аайы эбиллэр. Барыны-бары оҥорон, тутан иһиэҕин баҕарар санааланар. Бу кэмҥэ оҕо өйүн-санаатын олоххо уопутурбут төрөппүттэр, эбэлэр уонна эһэлэр табан салайан биэриилэрэ хас биирдии төрөппүт ытык иэһэ буолуо этэ.

Саҥа улаатан иһэр оҕо тугу барытын бэйэтэ тутан-хабан оҥорбута барыта киниэхэ саҥаны айыы, саҥаны билии, урут билбэтэҕин, оҥорботоҕун оҥоруу буолар, ол аата оҕо өйө-санаата, ийэ кута айыыны оҥоруулартан хомуллан үөскүүр. Оҕо туох саҥаны айыыны оҥорбутун умнубат буола өйдөөн, ийэ кутун үөскэтинэн иһэр.

Холобур, оҕо химия уруогар известка сылыйдаҕына эстэр диэни билэн баран боруобалаан көрдөҕүнэ эрэ табыллар. Учуутал аналлаах лабораторияҕа астыныахтарыгар диэри оҥорон көрдөрбөтөҕүнэ бэйэлэрэ испиэскэ таастарын хомуйан бытыылкаҕа хаалаан, сылаас уу кутан, ыга бүөлээн баран күн уотугар туруоран тоҕо тэбиини оҥорон көрүөхтэрин сөп.

Бензин күүскэ умайар диэни боруобалаан көрөөрү сэрэҕэ суох уматан баһаары ыыта сыһар оҕолор син-биир бааллар. Уоту сэрэхтээхтик туттарга үөрэнэр эрэйдээҕиттэн хас биирдии оҕо уоту төрөппүтүн көмөтүнэн, ыйан биэриитинэн туһанан умата үөрэнэрэ ирдэнэр. Испиискэни уматыыттан саҕалаан уоттан сэрэхтээх буолуу үөрэҕин билиэхтэрин сөп. Төрөппүттэр кыра оҕолоро испиискэни сатаан уматарга үөрэтэллэрин аҥардастыы бобо-хаайа сатыыллар, испиискэни кистии сылдьаллар. Ол иһин оҕо уоран ылан умата сатыыра улахан баһаарга тириэрдиэн сөп. Испиискэни уматыы “чыычый” буоларын оҕо билэрэ сэрэҕин улаатыннарар.

Улаатан эрэр оҕо оскуолаҕа паар ыгыллан тоҕо тэбиэн сөп диэн үөрэҕи истэн баран боруобалаары, шампанскай бытыылкатыгар уу кутан ыга бүөлээн, боробулуохатынан хам баайан баран умайа турар оһоххо быраҕан, тоҕо тэптэрэн оһоҕу хайа ыыппыта баар. Оҕо барыны-бары, туох саҥаны билбитин боруобалаан көрөн биллэҕинэ эрэ астынар, үөрэҕи иҥэринэр. Оҕо итии тэриллэри тыыппатын туһугар сахалар кэһэтэн үөрэтэр ньымалаахтар. Итии чаанньыгы эбэтэр миискэни оҕо тыыппатын диэн тарбаҕын төбөтүн кыратык итиигэ хаарыйан, кэһэтэн үөрэттэххэ оҕо итиини тыыппат, бэйэтэ сэрэнэр буола үөрэнэр кыахтанар.

Хатыылаах кактус үүнээйини алҕас туппут оҕо кэһэйэн аны хаһан даҕаны сэрэммэккэ эрэ билбэтин тыыппат буолар. Ону-маны сэрэнэн аан маҥнай тарбаҕынан кэйиэлээн “Чыы” дуу суох дуу диэн билэн баран биирдэ тыытарга түргэнник үөрэнэр.

Оҕо аан маҥнай ылыммыт үөрэҕин дириҥник, ийэ кутугар иҥэрэр. Оҕону үөрэтиигэ үөрэх оҕо билиитинээҕэр эрдэлээн иһэр буолуохтаах. Ол иһин барыны-бары билбитин боруобалаан истэҕинэ эрэ сатанар. Бу быһаарыы “Тутан-хабан көрдөххө эрэ өйдөнөр” диэн этиигэ сөп түбэһэр.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр “Олох үөрэҕэ”, “Кыһалҕа кыһайар” диэн биллэр этиилэр бааллар. Боруобалаан көрүү олох үөрэҕэр киирсэр уонна сахалыы “Тутан-хабан үөрэнии” диэн этиллэр.

Олох үөрэҕэ кытаанах үөрэх. Бу үөрэххэ киһи бэйэтэ оҥорон көрөн боруобалаан, бэйэтин сыыһаларыттан үөрэҕи ылынара эрэйэ элбииригэр тириэрдэр. Бэйэ оҥорбут сыыһаларын таба сыаналаан, ханна сыыспыты булан көннөрөн үөрэнии аата олох үөрэҕэ, боруобалаан, тутан-хабан үөрэнии диэн ааттанар.

Кыһалҕа кыһайар диэн үөрэх олоххо туох эмэ тиийбэтэ киһиэхэ ону булар-талар баҕа санааны үөскэтэн, киһи кыаҕын-күүһүн ону булууга-талыыга туһаайыытын, түмүүтүн көҕүлүүр. Бу баҕа санааттан киһиэхэ оҥорор-тутар санаата күүһүрэр, кыаҕа эбиллэр. Бу үөрэх киһиэхэ тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс майгыланыыны үөскэтэринэн ордук туһалаах диэн этиллэр.

Үлэһит, дьадаҥы киһи олоххо оҥорор ситиһиилэрэ сааһыран истэҕинэ эбиллэн иһэллэрин, бу баҕа санаа үөскээһинэ быһаарар. Ол аата дьадаҥы оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит байыыны ситиһэргэ баҕа санаатын улаатан баран толорор кыаҕа улаатар.

“Олоххо эрэйи-буруйу көрсөн муоһа-туйаҕа тулуннаҕына өйө-санаата оннун булан көрсүөтүк-сэмэйдик, дьон курдук олоруо” диэн сахалар аһара бара сылдьар оҕоҕо баҕа санааларын этэллэр.

Улаатан, атыттар көрүүлэриттэн-истиилэриттэн тахсыбыт оҕону “Олох бэйэтэ үөрэтиэ” диэн этии баара улахан киһи этэрин истибэт буолуу боруобалаан көрөн үөрэниигэ тириэрдэрэ лаппа ыараханнык дьайарын, эрэйдээҕин биллэрэр.

Кыһалҕата суох олох киһини буорту оҥорор, мөлтөтөр. Оҕо барыта бары баарыгар, бэлэмигэр үөрэнэн, сымнаан, туохха да кыһаммат, ээл-дээл олоххо үөрэнэн хаалыыта олоҕор ханнык да дуоннаах сыалы ситиспэтигэр, таах сыта-тура, күүлэйдээн бириэмэни ыытарыгар тириэрдэр.

Тулуура суох киһи, тулуурга үөрэтиллибэтэх оҕо биир сыыһа туттууттан ыар буруйу оҥоро охсор кыахтанан хаалыан сөп. Ол курдук, арыгы иһэн баран кыратык кыыһыра түһээт билэр киһитин быһаҕынан анньан кэбиһэр эдэрдэр олус элбээтилэр.

Саха дьоно киһи өйүн-санаатын бу уратытын былыргыттан билэллэр, киһи өйө баайыллан ылар кэмэ диэн ааттыыллар. Киһи өйө баайыллан ыллаҕына, олус кылгас кэмҥэ өйө көтөн ылар, тугу оҥорорун өйдөөн-санаан кыайан быһаарбат, хонтуруоллаабат кэмэ киирэн ылар, олус түргэн хамсаныылары оҥоро охсубутун билбэккэ хаалар. Бу кэмҥэ кини тугу оҥорорун кыра эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллибитэ эрэ быһаарарын Кут-сүр үөрэҕэ арыйан сахалыы билэр дьоҥҥо тириэрдэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрии оҕо өйө-санаата туруктаах буоларын үөскэтэринэн олус туһалаах, сыыһа-халты туттунарыттан харыстааһын буолар.

Онон олоххо түргэнник быһаарыыны ылынар кэм тиийэн кэлиитигэр сыыһа-халты туттубат киһи киһилии киһи, өйө-санаата тулуурдаах, аһара барбат, аһара туттубат киһи буолар.

СҮҮСТЭ ЭТИИ

Оҕо саҥа улаатан иһэн барыны-бары билиэн-көрүөн баҕата аһара таһымныыр. “Бу тугуй?” “Ол тугуй?” “Тоҕо?” диэн биири биэстэ ыйытан мээрилиирэ, билэ сатыыра элбиир. Бу кэмҥэ оҕо биири хос-хос ыйытан лэбэйдиирин хайдах эрэ тулуйан, барыны-бары кыаҕа тиийэринэн быһааран биэрэн истэххэ эрэ өйө-санаата күүскэ сайдар кыахтанарын төрөппүттэр бары билэллэр.

Куорат сахалара оҕолорун нууччалыы эрэ аҕыйах тылы саҥарарга үөрэтэн кэбиһэн бараннар, бэйэлэрэ нууччалыы ситэ-хото билбэттэриттэн, барыны-бары ситэрэн-хоторон, дириҥник быһааран биэрбэттэриттэн кыайан толору өйдөһөр гына оҕолорун кытта кэпсэппэттэр, ону-маны быһааран, илдьиритэн, онтон-мантан булан холобурдаан өйдөппөттөр. Маннык дьон оҕолоро бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэн баллыгыраһан, тэлэбиизэр, биидик үөрэҕин эрэ билэр, уруһуй киинэлэри эрэ көрөр дьон буола улааталлар, өйдөрө-санаалара, олоҕу билиилэрэ ситэ сайдыбат. Бу оҕолор төһө да биидик, тэлэбиизэр билиитин билбиттэрин иһин үлэҕэ-хамнаска, дьиэҕэ-уокка, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, ыал олоҕор сыһыаннаах билиилэри букатын да билбэт буола улааталлар. Аныгы үөрэхтээхтэрбит бу дьону аһыныахтарын, эбии үөрэтиэхтэрин билбэккэ, “маргиналлар”, “макбеттар” диэн туоратар хос ааттары иҥэрдилэр.

Оҕону тылынан этэн үөрэтии уустук уонна уһун кэми ылар. Оҕо тугу эмэни билэн өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн ийэ кутун үөскэтиниэр диэри биири олус элбэхтэ хос-хос хатылаан этии эрэйиллэр. Бу үөрэх сүрүн төрүтүн сахалар “Сүүстэ этии” диэн этэллэр. Биири биэстэ хос-хос хатылаан, быһааран үөрэтии билии ордук дириҥээн, үгэс буолан хаһан да умнуллубат буола өйдөнөрүгэр тириэрдэрин ситэ быһааран туһаммакка сылдьабыт.

Тылынан этэн үөрэтии мөлтөҕүн, соччо тиийимтиэтэ суоҕун “Истибиттээҕэр көрбүт ордук” диэн этии бигэргэтэр. Көрүү, билии ордук дириҥник иҥэригэр тириэрдэрин сахалар “Тутан-хабан көрүү” диэн этиилэрэ дакаастыыр. Учууталлар плакаттары оҥорон көрдөрөн үөрэтэллэрэ оҕолорго ордук тиийимтиэтин билэллэр.

Тыа сирин оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары, халааһыннары, талааһыннары оҥороллор. Үгүстэр тутуллан хаайыыга бараллар.

Саха сирин сахалыы хаһыаттара дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын саха дьонугар кэпсээбэттэр, суруйбаттар, кистии сатыыллар. Ол иһин тыа сирин олохтоохторо дьон ханнык куһаҕан быһыылары оҥороллорун билбэттэриттэн оҕолорун маннык куһаҕан быһыылары оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэрин быраҕан кэбистилэр. Тыаттан куоракка киирэн эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара эбиллэн иһэллэрэ оҕолор куһаҕан быһыыны оҥорбот буолууга үөрэхтэрэ суоҕун биллэрэр.

Эрчиллии эмиэ оннук. Сүүрэ үөрэнэргэ аан маҥнай олус ыарахан, киһи сылайар, эстэр. Тулуура, өсөһө тиийбэтэҕинэ хаста да сүүрэн көрө сатаан баран “Бу туох туһалаах дьарыгый?” диэн санааҕа кытта киириэн эмиэ сөп. Маны барытын тулуйан үс хас ый устата сарсыарда аайы сүүрдэххэ сүүрүү туһата дьэ биллэн барар, күүс-уох сыыйа-баайа эбиллэр, мантан салгыы дьарыктаннахха аны кыдьыгыран, киһи бэйэтэ сүүрүөн-көтүөн баҕарар кэмэ эмиэ кэлэр.

Оҕо туох эмэ туһалаах дьарыгынан дьарыктанарыгар аан маҥнай күһэйии, ыгыы хайаан да эрэйиллэр. Тоҕо диэтэххэ туох эмэ туһалааҕы оҥоруу киһиттэн өйө-санаата бөҕө, тулуурдаах буоларын, үлэни-хамнаһы, элбэх хамсаныыны эрэйэринэн аан маҥнай ыгааһыннаах буоллаҕына эрэ табыллар. Ол курдук, оҕо оонньоотоҕуна оонньууру хоһу биир гына ыһан баран хомуйарын сүрэҕэлдьиир, ыарырҕатар. Араас ньыманы; тылынан этиини, манньаны, ыгыыны, тиэтэтиини барытын туһанарга эрэ тиийиллэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтин билиэн-көрүөн баҕата мөлтүү илигинэ үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр, оннук үгэстэри туһа киһитэ оҥорон иҥэрэн биэрэр ордук судургу. Үлэлии үөрэнии элбэх хамсаныыны оҥорууну эрэйэр. Билигин сааһырбыт дьон кыра эрдэхтэриттэн үлэлии үөрэммиттэрэ тардан пиэнсийэҕэ да таҕысталлар кыайалларынан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ билиини-көрүүнү түргэнник ылынарын билигин бары билэллэр. Кыра эрдэҕинэ үлэлии үөрэнэн үгэс оҥостубатах оҕо улаатан бэйэтин өйө киирдэҕинэ үлэлии үөрэнэ сатыыра олус уһун кэми ыларын ааһан, аны сөбүлээбэтэ үөскүөн эмиэ сөп.

Оҕону кытта элбэхтик кэпсэтиэххэ, быһаарыахха, саҥарда үөрэтиэххэ, ыйан, көрдөрөн биэриэххэ. Киһи бэйэтин төрөөбүт тылынан элбэхтик кэпсэтэр, быһаарсар кыаҕа ордук улахан, олоҕун уопутун, бэйэтэ тугу, хайдах билбитин-көрбүтун оҕотугар тиийэр гына кэпсииригэр төрөөбүт тылынан тиийимтиэ гына быһаарар кыахтанар. Туох эмэ үлэни оҥорорго көрдөрөн биэрии, эмиэ хос-хос быһаарыы, “Сүүстэ этии” улаханнык туһалыыр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ тугу саныырын тылынан кэпсии үөрэннэҕинэ быһаарар өйө-санаата ордук күүскэ сайдар, ханнык баҕарар боппуруоска сөптөөх эппиэти булар кыахтанар.

Онон оҕону кытта өйдөһөр кэпсэтиини киһи төрөөбүт тылынан ыытар кыаҕа улахан. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн, саҥа саҥарарыттан ыла саҕалаан төрөөбүт тылынан саҥарарга, кэпсэтэргэ үөрэтии туһата олус улахан.

Хайа баҕарар төрөппүт оҕотун атыттартан ордук өйдөөх-санаалаах диэн иһигэр кичим санаалаах. Оҕо өйү-санааны иҥэриниитэ төрөппүт хайдах иитэриттэн, үөрэтэриттэн быһаччы тутулуктааҕын таба өйдүөхтэрэ, туһаныахтара этэ. Кыра эрдэҕиттэн элбэхтик саҥара, кэпсэтэ үөрэммит оҕо өйө-санаата тобуллаҕас, билиитэ-көрүүтэ киэҥ буолар, сайдыыны, үөрэҕи эрдэлээн ситиһиэн сөп.

Төрөппүттэр оҕону кытта төрөөбүт тылларынан элбэхтэ кэпсэтэ сатыыллара, бэйэлэрин сахалыы ийэ, аҕа, эбэ, эһэ диэн ааттаталлара, тугу барытын оҥорон көрдөрөн биэрэ-биэрэ хос-хос быһаараллара, кэпсииллэрэ, бары билиилэриттэн иитэн биэрэллэрэ ирдэнэр. Кыра эрдэҕиттэн элбэхтик кэпсэтэ, кэпсии, эһиги курдук үлэлии-хамсыы үөрэннэҕинэ оҕоҕут улааттаҕына, этэ-сиинэ ситтэҕинэ, бэйэҕитин баһыйа өйдөөх-санаалаах буола улаатыан сөп. Ол аата оҕо сайдыытынан, үөрэҕинэн төрөппүттэрин баһыйар кыахтаах буолуута кыра эрдэҕиттэн үөскүүр уонна омук сайдан иһиитигэр сөп түбэһэр.

Сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн этиилэрэ эмиэ кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара, тулуурдара, дьулуурдара төрөппүттэринээҕэр ордуохтааҕын, баһыйыахтааҕын быһаарар. Бу этиини хас биирдии саха киһитэ олоҕор туһанан, оҕолорун онно сөп түбэһиннэрэн ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ сахалар сайдан иһиини ситиһэллэр.

Сэбиэскэй былаас оҕону иитиигэ биир сыыһатынан бу “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туоратан, дьон өйүттэн-санаатыттан умуннара сатаабыта буолар. Билигин хас киһи бэйэтин оҕотун бэйэтэ ордук көрөн-истэн иитэр-үөрэтэр кэмигэр, бу этии төрүт суолтатын таба өйдөөн олохпутугар туһанарбыт кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрө-санаалара бөҕөргүүрүгэр, үлэни-хамнаһы кыайалларыгар туһалыыр кыаҕа улахан.

Онон оҕону кытта элбэхтик кэпсэтии уонна саныыр санаатын тылынан этэригэр үөрэтии сайдыыны ситиһэригэр тириэрдэр.

УРУТААН ҮӨРЭТИИ

Биһиги былыргы дьон кыра оҕолорун көрүүгэ-истиигэ тоҕо олус сэрэхтээх¬тик сыһыаннаһалларын, “Тарбахтаахха таарыттарбакка, хара харахтаахха көрдөрбөккө” төрөппүттэр бэйэлэрэ эрэ иитэллэрин быһааран көрбөккө сылдьабыт. Kыра оҕону үөрэ¬тиигэ биир алҕас этиллибит тыл ураты улахан суолталанан тахсарын биир холобуру аҕалан дакаастыахпыт.

Суоппардыы сылдьан ыалга эбиэт буһарын кэтэһэ таарыйа саҥардыы тылланан эрэр кыра уолу кытта билсистим. Оонньоон муннун баттыы-баттыы “пиип-пиип” диэбиппэр олус сөбүлээн, кэлэ-кэлэ муннун тоһуйан биэрэр буолла.

Дьиэлээхтэр оҕолорун үөрэтэллэрэ олус хойутаан иһэр быһыылаах. “Бу кулгаах”,- диэн баран тардыалаабыппар кулҕааҕа баарын дьэ билэн, үөрэнэ оҕуста. Кулгааҕын тарда-тарда “Бу кулгаах” диир буолла. Урут үөрэммэтэх буолан, үтүктэн иһэрэ түргэниттэн мин дьиибэ¬лэниэх санаам киирдэ. Оонньуу курдук илиититтэн ылан тардыалаан баран “Бу атах” диэн ааттаан кэбистим. “Доо, атаххын аҕал эрэ”,- диэ¬тэхпинэ, үөрэ-үөрэ илиитин биэрэн иһэр буолла. Биһиги кэпсэтэр көрбүтүн дьиэлээхтэр көр-күлүү курдук истэ сырыттылар.

Ол эрээри чэйдээн бүтүүгэ оҕо ийэтэ “атах” диэни сөбүлээбэккэ, көннөрөн “илии, диэ”,- диэн хаста да этэн көрө сырытта. Онтуката баара хата оҕото илиитин былдьаан ылыахтарыттан харыстыыр курдук хам тутан баран: “Атах, атах”,- дии-дии куота сүүрэ сылдьар буолла. Оонньуу курдук санаан сыыһа этэн кэбиспиппиттэн мин ордук хомойдум эрээри, бардахпыт дии.

Оҕо ханнык баҕарар саҥаны билиитин бэйэтин итэҕэйэр дьонуттан уруттаан ылан иһэрэ ордугун бу холобур дакаастыыр. Аан маҥнай билбит билиитэ-көрүүтэ оҕо өйүгэр-санаатыгар айыыны, урут билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолан олус күүскэ иҥэн, хатанан, ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ол курдук, аан маҥнай хаҥас илиитинэн ньуосканы тута үөрэм¬мит оҕону уҥа илиитинэн туттарыгар көннөрөн үөрэтии лаппа уустугуран тахсар. Ону көннөрүүгэ олус уһуннук дьаныһан туран дьарыктаннахха, саҥа үгэс үөскээн, олохсуйан иҥнэҕинэ эрэ кыаллар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтиигэ сэрэхтээх уонна эрдэлээн, билиэн-көрүөн баҕата саҥа киирэн истэҕинэ үөрэтэн биэрэн иһии туһалаах.

Эрдэлээн үөрэтии хойутаан хааллаҕына оҕо бэйэтэ ону-маны булан, саҥаны айан оҥорбута сыыһа, куһаҕан буолан хаалбытын кэнниттэн көннөрөн үөрэтии уустуктары үөскэтэр. Ол курдук, оҕо аан маҥнай оҥорбута, туппута өйүгэр-санаатыгар олус күүскэ иҥэринэн, үгэһи быһаччы үөскэтэринэн, бу быһыытын уларытарыгар күһэйии эрэ, урукку өйдөбүллэрин умуннаҕына, уларыттаҕына, саҥа үгэһи иҥэриннэҕинэ эрэ ситиһиллэр.

Үөрэх бу уратытын сахалар “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһоонноро биллэрэр. Оҕо бэйэтэ тугу эмэ саҥаны булан, айыыны оҥоро сатаабыта табыллыбакка хаалан улахан куһаҕаҥҥа кубулуйарын, бу өс хоһооно биллэрэр.

Куһаҕан быһыы үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбытын кэннэ көннөрөн, үчүгэй быһыыга хатылаан үөрэтии күһэйиилэннэҕинэ, ыгыыланнаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтанар. Ол курдук, куһаҕаны оҥоруу хайдах эрэ тохтотулуннаҕына үчүгэй быһыыны оҥорууга үөрэнии табыллар кыахтанар. Ол иһин кыра оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ чыпчархай дьайыыта хаһан да суох буолбат.

Үчүгэй быһыыны оҥорорун көҕүлээн, хайҕаан элбэхтэ оҥорорун хааччыйыы оннук үгэс үөскээһинигэр тириэрдэринэн оҕону иитиигэ элбэхтик туттуллара ордук. Кыра оҕону иитиигэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон, өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн, үгэс оҥорон ийэ кутун иитэн биэрии, онтон куһаҕан быһыылар үгэс буолан иҥмэттэрин тохтотон ситиһии, үөрэх сөптөөх хайысханан, икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрин хааччыйар.

Куһаҕан майгы үөскээһинэ биир эмэ куһаҕан быһыылары оҥорууттан саҕаланар. Төрөппүт өйүнэн-санаатынан, олоҕун уопутунан оҕото ханнык быһыылары оҥорорун арааран билэн, куһаҕан быһыыны оҥорума диэн тохтотор буоллаҕына эрэ табыллар. Бу быһаарыы “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиинэн дакаастанар. Ол аата оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны хайдах арааран олоҕор туһана үөрэнэрэ төрөппүтүттэн, иитээччититтэн эрэ тутулуктанар.

Оҕо тугу талбытын, өйүгэр туох көтөн түспүтүн, үчүгэйин, куһаҕанын араарбакка эрэ оҥоруон баҕата хаһан баҕарар элбэх. Кини санаатыгар субу оҥорор саҥа быһыыта киниэхэ ордук үчүгэй, умсугутар, таттарыылаах, урут оҥорботох быһыыта буоллаҕына, өссө оҥороору тарбачыһыан сөп.

Оҕо оҥоро үөрэммит куһаҕан быһыытын өссө оҥоруон баҕарара баа буолбатах. Ону көннөрөн үчүгэй быһыыга кубулутуу уустук. Ол иһин оҕо субу оҥоро турар куһаҕан быһыыта тохтотуллара эрэ табыллар. Манна тылынан этии, атыҥҥа аралдьытан биэрии кыаттарбатаҕына табыталтан тардыы, сыҕарытыы, мөҕүү, дьаҕырыйыы эҥин туттуллар кыахтаахтар. Куһаҕан быһыыны оҕо оҥорорун хааччахтааһын, тохтотуу хайаан да наада, куһаҕан үгэстэнэн хааларын суох оҥорор уонна сахалыы “Айыыны оҥорума” диэн киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥорума диэн үөрэтиинэн ситиһиллэр кыахтаах. Айыыны оҥорор, киһи быһыытын аһара барар дьон, атыттартан ордуктарын билинэннэр, бэйэмсэх, аһыныгаһа суох майгылаахтар. “Күн киһитэ көмүскэс, айыы киһитэ аһыныгас” диэн этиигэ көрсүө, сэмэй дьон үөрэхтэрэ, үлэлэрэ эрэ сөп түбэһэллэр.

Онон кыра оҕону иитии, үөрэтии төрөппүт эбэтэр иитээччи көрүүтүнэн-истиитинэн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥоруу диэки хайысхалаахтык баран истэҕинэ, оҕоҕо үчүгэй быһыылары оҥорууга үгэс үөскээтэҕинэ, үчүгэй майгылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

БОЛҔОМТО

Киһиэхэ өйө-санаата ыһыллыбакка, биир сыалга түмүллэрэ ситиһиини оҥороругар тириэрдэр. Болҕомто диэн атын суолтата суох санаалары хаалларан өйү-санааны биир сыалга түмүү ааттанар.

Болҕомтолоох буолуу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр өй-санаа көрдөбүлэ. Туһааннаах дьыалаҕа санаабытын хатаатахпытына, ол диэки салайдахпытына, болҕомтобутун уурабыт. Төһө өр кэмҥэ санаабытын уларыппаппыт, атыҥҥа аралдьыйан хаалбаппыт болҕомтобут төһө улаханын быһаарар.

“Олоро түс, мэниктээмэ”, “Киһи этэрин болҕойон иһит” диэн этиилэр болҕомтолоох буолууга үөрэтэллэр, оҕо өйө-санаата ыһылларын, атыҥҥа аралдьыйан хааларын тохтотоллор. Болҕомтолоох оҕо үөрэҕи ылымтыа. Өйө-санаата атыҥҥа, туһата суохха аралдьыйарын тохтотор уонна биир сыалга түмэр кыахтааҕыттан үөрэҕи ылынара улаатар. Кыра эрдэҕинэ улахан киһи этэрин табан истибэт дьалбаа, мэник оҕо улаатан боччумуран, өйүн туһалааҕы оҥоруу диэки салайдаҕына, хайысхалаатаҕына эрэ үөрэҕи ылынан, ситиһиини оҥорор кыахтанар.

Учуутал, үөрэтэр киһи этэрин оҕо болҕойон истэри ситистэҕинэ үөрэнэр, билиини иҥэринэр кыаҕа улаатар. Кылааска бэрээдэги кыайан туппат эбэтэр оҕолору кэпсээнинэн сэҥээрдэн, болҕойон истэллэрин ситиспэт үчуутал чиҥ билиини биэрэр кыаҕа суох. “Чуумпуруҥ, истэргэ бэлэмнэниҥ” диэн этии оҕолор болҕомтолорун хатыыры үөскэтэр, ол аата өйү-санааны үөрэх-билии киирэригэр бэлэмнээһини оҥорор.

Учуутал кэпсиир кэмигэр атыны санаан, хараҕа мичиҥнии олорор кыыстан: “Туох туһунан кэпсээтим”,- диэн ыйыттаҕына: “Өйдөөн истибэккэ хааллым”,- диэн эппиэттиэн, атыны саныы олорбутун билиниэн сөп. Биһиги уол уонна кыыс оҕолору тус-туспа үөрэтии ордук диэн этиибит ити быһаарыыга олоҕурар.

Атын араас санаалары булан саныы сырыттахха саҥа санаалар киһи өйүгэр-санаатыгар киирэллэрэ кыаллыбат. Yчүгэй, минньигэс санаалартан аралдьыйан үлэ-хамнас, эрэйдэнии туһунан санаалары санаталааһын киһиэхэ олус эрэйдээхтик кыаллар.

Ханнык баҕарар туһалаах дьыаланы оҥоруу ыарахан, эрэйдээх. Ону-маны ырыҥалаан дириҥник ырытан быһаарыы мэйииттэн элбэх эрэйи, үлэни эрэйэр. Мэйии үлэтэ буккуллан, ыһыллан хаалыыта дьыала эмиэ ыһылларыгар, хааларыгар тириэрдэр.

Киһи бары билэр-көрөр уорганнарынан тус-туспа информацияны биир кэмҥэ ылынар кыахтаах. Ол курдук, кулгааҕынан истэр кэмҥэ, хараҕынан көрүү уонна араас амтаннары билии биир кэмҥэ кыаллар кыахтаахтар. Онтон телевизоры көрө олорон кинигэ ааҕыы уонна кэпсэтии кэмэ кэллэҕинэ хайа эрэ улахан суолтата суох билии киһи өйүгэр түспэккэ хаалан хаалыан сөп. Хас да информация бииргэ холбоһон мэйиигэ киирэн өйдөнөн хаалыылара ыарахан, үксүгэр буккуллан, хааһыланан хаалаллар. Мэйиигэ киирэр үөрэхтэр, билиилэр бэйэ-бэйэлэригэр мэһэйдэспэттэрэ, үтүрүссүбэттэрэ иҥэр кыахтарын улаатыннарар. Элбэх хааһы курдук киирэр билиилэртэн өй-санаа талан ылан биир эмэ ордук суолталаахтара диэбитин урутаан иҥэринэн, өйдөөн хаалар, онтон атыттара мэһэйдэтэн өйдөммөккө хаалыахтарын сөп.

Киһи быстах санаатыгар олоҕуран аан бастаан оҥорор бары быһыылара бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр эрэ туһалаах буолан тахсаллар. Өй-санаа тугу быһаарара эмиэ ити өйдөбүлгэ олоҕурар. Бары быһаарыылартан биир туһалаахтарын талан ылан киһи өйдөөн хаалар, онтон оҥорон таһаарыан сөп.

Киһи баһын иһэ, мэйиитэ араас санааларынан туолан сылдьар. Манна олоххо туһалаах санаа аҕыйаатаҕына мэйии син-биир кураанахсыйбат, соччо туһата суох эбэтэр буортулаах да санааларынан туолар кыахтаах. Чуумпуруу, болҕойуу диэн өй-санаа бэлэмнэнэн, дьиппинийэн эбэтэр ыраастанан саҥа билии киириитигэр босхолоон миэстэ биэрэр быһыыта буолар.

Ити курдук болҕомто өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах буоллаҕына боччум диэн эт-сиин туругун быһаарар. Боччум диэн тыл улаханы, астыгы, киһи санаата туоларын биллэрэрин тэҥэ, хамсаныылар сыыһа-халты буолан хаалбаттарын үөскэтэр.

Боччумнаах диэн тыл бэйэтин билинэр, сыаналанар, тугу барытын олохтоохтук, оттомноохтук толкуйдаан баран быһаарынар, быстахтык быһыыламмат киһини быһаарар. Боччумнаах киһи эт-сиин уонна өй-санаа туругун табатык туһанар кыаҕа улахан.

Киһи айылҕаттан тутулугун быһыытынан сырдык кэмҥэ сылдьар аналлаах. Ол курдук, олус былыргы кэмнэргэ киһи хараҕын оҥоһуутунан хараҥардар эрэ аанньа көрбөт буолан хаалыыта ханна эрэ хахха сири булан саһарыгар тириэрдэр этэ.

Эккэ-сииҥҥэ хараҥа дьайыыта киһи утуйуон баҕатын үөскэтэр. Утуйуу хараҥа кэмҥэ ордук табыллар. Утуйдахха эт-сиин сынньанар, сылаатын таһаарар, онтон өй-санаа дьаарыстанар, оннун булунар.

Түүҥҥэ диэри олорон уруоктарыгар бэлэмнэнэр устудьуоннар атын устудьуоннардааҕар мөлтөх сыананы ылаллар. АХШ-ка ыытыллыбыт чинчийии түмүгэр, түүнүн үчүгэйдик сынньанар устудьуоннар экзамеҥҥа ылар сыаналара биллэр үрдүк буолан тахсыбыт.

Ыйытыкка Нью-Йорк штатын Сент-Лоренс Университетын 120 устудьуона кыттыыны ылбыт. Онуоха түүнүн кинигэ иннигэр олорон дьарыктаммат устудьуоннар орто академическай бааллара 3,1 тэҥнэспит. Оттон экзамен иннинэ утуйбакка бэлэмнэнэр устудьуоннар сыаналара ортотунан 2,9 буолбут. АХШ-ка анал сыана систиэмэтэ 0-тан 4-кэ диэри сыаналанар.

“Сыаналарын уратыта улахана суох, ол эрэн сарсыарда 4 чааска үчүгэйдик толкуйдуубун диир дьон улаханнык сыыстараллар”,- диэн психология профессора Памела Течер быһаарар. (4,2).

Эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспа уратыларын билэн олоххо туһаныы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппит. Киһи өйө-санаата сайдарынан бу икки өрүттэри тэҥнээн, хайалара да аһара барбаттарын ситистэҕинэ киһи быһыылаахтык олоҕун олороро кыаллар кыахтанар.

Онон айылҕа анаабыт кэмигэр эти-сиини сынньаппакка, өйү-санааны дьаарыстаппакка өр кэмҥэ сылдьыы киһи олоҕор буортуну эрэ оҥоруон сөп.

БОБУУ БУОРТУТА

Сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ туохтан да матарбакка, боппокко, хаайбакка иитэллэр, туох бэйэлэрэ сатыылларыгар барытыгар кэмэ кэлэн истэҕинэ үөрэтэн иһэллэр этэ. Оҕо улахан киһи тугу оҥорорун барытын сатаан, табатык оҥорууну ситистэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоҕор туһана үөрэннэҕинэ, киһи буолууну баһылыыр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн улахан киһи, төрөппүтэ туохха барытыгар бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран бэйэтэ тугу, хайдах оҥороругар үөрэтэрин сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир. Оҕо киһи оҥорорун барытын сатаан, табан оҥорорго үөрэниитэ киһи быһыылаах буоларын үөскэтэр. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуу киһи быһыылаах буолууга тириэрдэр. Бу быһаарыы өссө сайдан билигин үчүгэй быһыылаах буолуу ирдэнэр.

Оҕону тугу эмэ оҥорорун, ылан көрөрүн боптоххо хомойор, ол бобуулааҕы булууга туһуламмыт баҕа санааланан хааллаҕына улааттаҕына бэйэтигэр куһаҕан буолуон сөп. Бэйэлэрэ арыгы иһэр төрөппүттэр оҕолорун арыгыны адьас иһимэ диэн бобо сатаатахтарына оҕолоро, бу бобууну утарсар санаата үөскээн үгэһи үөскэттэҕинэ, улааттаҕына арыгыһыт буолан хаалыан сөп.

Оҕо тугу эмэни ылан көрдөҕүнэ ол көрбүтүнэн сөп буолан төттөрү ууруон сөп. Онтон боптоххо ол бобуулааҕын киһи көрбөтүгэр, суоҕуна ылан көрө сатыыра сыыһа-халты туттунуутун үөскэтиэн сөп.

“Аһара боптоххо оҕо туппас буолар” диэн этиини таба өйдүө этибит. Оҕо билиэн-көрүөн баҕата аһара улахан, туох саҥаны, уратыны барытын кини эрэ ылыан баҕара саныыр. Аһара бобор буоллахха оҕо билиэн-көрүөн баҕатыттан ону-маны ыларын, оҥорорун кистээн, атын киһи көрбөтүгэр, боппотугар оҥоро үөрэнэн хаалыан сөбө куһаҕан майгыланарыгар тириэрдэн, “Сыылла сылдьан сыарга быатын быһар” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэрин биллэрэр.

Аһыыр, арыгы иһэр дьиэлэр суохтарыттан дьон арыгыны дьиэлэригэр иһэргэ күһэллэллэр. Улаатан иһэр оҕолор арыгы иһиитин, үөрүү-көтүү, ырыа-тойук тоҕо тардылларын көрө-истэ сылдьаллар, үтүктэн оннук оонньуохтарын сөп.

Арыгы иһиитигэр төрөппүттэр оҕолорун кырдьык чугаһаппаттар, үүрэллэр, “Улааттаххына иһээр” диэн этэллэр. Бу этиилэринэн оҕолоругар үгэс үөскэтэн кэбиһэллэрин билбэттэр. Оҕолоро хаһан улаатарын, хаһан арыгы иһэрин кэтэһэр баҕа санаалаах оҕо буолан хааларын умнан кэбиһэллэр.

Баҕа санаа киһиэхэ дьайыыта улахан. Арыгы иһэр баҕа санаалаах улааппыт оҕо арыгыны аһара иһэр киһиэхэ кубулуйуон сөп. Бу быһыыны сахалар урукку кэмҥэ билэллэрэ, оҕоҕо улаатан истэҕинэ арыгы истэхтэринэ матарбакка, кыра иһиккэ кутан суолтатыгар да буоллар бэрсэллэрэ. Табааҕы эмиэ боппоттор этэ.

Билигин төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ арыгыны, табааҕы бэйэлэрэ иһэллэр, тардаллар эрээри, оҕону бобон иитэллэр. Кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар арыгы, табаах куһаҕанын билбэтиттэн, миигин туораталлар, бэрсибэттэр диэн куһаҕан санаа үөскээн, элбэхтэ арыгы истэхтэринэ уонна бэрсибэтэхтэринэ үгэс буолан олохсуйан хаалыан сөп. Оҕо улааттахпына бэйэм да булан иһиэм диэн баҕа санааны үөскэтинэн улааттаҕына кырдьык, арыгыһыт буолан хаалыан сөп.

Оҕо бобууну сөбүлээбэт. Бары үөрэ-көтө иһэр арыгыларыгар ымсыыра, баҕара саныыра кыччаабат. Ол санаата үгэс буолан хааллаҕына хаһан да умнуллумуон сөп. Кыра эрдэҕинэ үөскээн үгэс буолан хаалбыт баҕа санаатын оҕо улаатан баран толорор кыахтаннаҕына аһара иһэн кэбиһэрэ элбиириттэн түргэнник арыгыга ылларар кыахтанар.

Арыгыны бобуу оҕону арыгыһыт оҥоруон сөп. Сорох улахан дьон бырааһынньык аайы арыгы иһэллэр уонна улаатан эрэр оҕолоругар арыгыга үөрэммэтин диэн ааттаан арыгы бэрсибэттэр. Оҕо улахан дьон үөрэ-көтө иһэр астарыттан матан, улаатан баран иһиэм диэн баҕа санаалаах улааттаҕына, кырдьык улаатан баран арыгыны элбэхтик иһэн арыгыһыт буолуон сөп.

Кыратык амсатыыттан оҕо арыгыһыт буолан барбат. Амсайдаҕына арыгыны куһаҕан амтаннаах диэн кыра эрдэҕиттэн сөбүлээбэт майгына үөскүөн сөп. Арыгы амтана аһыытыттан оҕо сөбүлээбэт, абааһы көрөр аһа буолан хааларыттан арыгыны иһэр туһунан санаата амсайдаҕына суох буолар.

Табааҕы эмиэ аһыытын иһин кыра оҕо сөбүлээбэт, абааһы көрөр. Амсайдаҕына сөбүлээбэт майгына үөскээн олохсуйарыттан улааттаҕына табаахсыт буолумуон сөп.

Төрөппүттэр бырааһынньыкка иһэр, үөрэр-көтөр аскытыттан оҕоҕутун матарымаҥ, була сатаан бобо-хаайа сатаамаҥ. Бэйэҕит холобургутун көрдөрөн арыгыны кэмнээн, биирдэ эмэтэ, улахан бырааһынньыкка эҥин истэххитинэ, оҕоҕут эһигини үтүктэн бэрээдэктээхтик аһыырга кыра эрдэҕиттэн үөрэниэ, оннук үгэһи үөскэтиннэҕинэ үйэтин тухары арыгыны аһара иһиэ суоҕа.

Оҕо ону-маны оҥорорун бобон истэххэ тугу оҥорорун барытын атын дьонтон кистээн оҥорорго үөрэнэн хаалар кутталлаах. Оҕону үөрэтиигэ кэс диэн тыл суолтатын таба өйдөөн туһаныахха. Ол курдук, оҕо саҥаны, билбэтин оҥороругар улахан киһи бэйэтэ көрөн-истэн көҥүллээн, маннык оҥор диэн көрдөрөн биэриитэ хайаан да ирдэнэр. Ол иһин сахалар “Кэс тыл” диэн аналлаах саҥаны айыыны оҥорого туттуллар үөрэҕи олохтообуттар.

Оҕо хаһан баҕарар саҥаны айыыны оҥоро сатыыр. Ол оҥорор саҥаны айыыларыттан биир эмэ туһалаах буолан тахсар, онтон атыттара бары табыллыбаккалар, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕаны элбэтэллэр. Өй-санаа бу уратытын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар өс хоһооно оҥорбуттар. “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһооно киһи кистээн оҥоро сатыыр саҥаны айыытыттан улахан куһаҕан быһыы үөскээн тахсарын быһаарар.

Онон сахалар таҥараларын үөрэҕэ элбэх үлэһит дьоҥҥо ананар, ол иһин оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр.

УМНУБАТ БУОЛУУ

Аныгы, сайдыыны түргэнник ылынан иһэр олоххо үөрэҕэ суох буолуу диэн хааллаҕына эрэ табыллар. Дьон кыахтара баарынан үөрэнэ, саҥаны билэ сатыыллара олох хаамыытыттан хаалан хаалбаттарын, тэҥҥэ барсан иһэллэрин үөскэтэр.

Үөрэҕи, билиини ылыныы, саҥаттан саҥаны билэн туһаҕа таһааран иһии киһиттэн умнугана суох буолууну ирдиир. Тугу билбитин-көрбүтүн, истибитин умнубат киһи үөрэҕи-билиини баһылыыр кыаҕа улахан. Ол иһин билигин, үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр умнугана суох буолуу ордук диэн этэллэр, онно үөрэтэллэр.

Умнугана суох киһи куруук хайҕанар, үөрэҕи-билиини ылынарга умнугана суох буолуу олус туһалааҕын иһин, ити өрө тутуу анаан-минээн оҥоруллар уонна аһара баран “Мин тугу да умнубаппын” диэн этиниигэ, барыны-бары умнубат буола сатааһыҥҥа тириэрдэрэ биир өттүнэн өйгө-санааҕа куһаҕан охсуулааҕын арааран билбэккэ сылдьарбытыттан өй-санаа халыйыытын үөскэтэн кэбиһэбит.

Умнубат буолуу диэн куруук биири, ону, үөрэҕи-билиини, ол быһыыны санаан кэлэ сылдьыы, өйгө-санааҕа хос-хос хатылааһын, чиҥэтэн биэрэн иһии ааттанар. Онтон куруук хатыланар быһыы киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан уурулларыттан, иҥэн, ийэ куту үөскэтэриттэн чахчы умнуллубат дьылҕаланарын тэҥэ, киһини бэйэтин салайыыга кыттыһара улахан уустуктары үөскэтиэн сөп.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии өй-санаа сайдыытын, икки өттүттэн тутулугун уонна киһи өйүн-санаатын уларыйыытын табатык быһааран чуолкайдыыр: 1. Үчүгэйи, туһалааҕы умнубат буолуу чахчы үчүгэй, туһаны аҕалар, өйү-санааны тупсарар, сайыннарар.

2. Куһаҕаны, туһата суоҕу, буортулааҕы умнан, хаалларан кэбиһии киһилии быһыы саамай тутаах көрдөбүлэ буолар уонна өйү-санааны ыраастааһын диэн ааттанан таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Куһаҕан быһыылары умнубат буолуу, хос-хос санаан кэлэ-кэлэ өйгө-санааҕа хатылааһын киһиэхэ соннук, бу куһаҕан быһыы курдук үгэһи үөскэтэн кэбистэҕинэ куһаҕан майгылаах киһи буолан хаалыахха, сыыһа-халты туттуохха, куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэххэ сөп. Сотору-сотору кыыһыран, кыйаханан иһэр киһи кыыһырымтаҕай буолан хаалара ханнык да саарбаҕа суоҕун бары билэбит эрээри “Куһаҕаны умнуохха” диэн үөрэҕи хаалларыыттан туһаммакка сылдьабыт.

Олохпут төһө да тупсан истэр араас куһаҕаннар, куһаҕан быһыылар билигин да элбэхтэринэн уонна хас киһини барыларын таарыйалларынан, куһаҕаны барытын өйдүү, олору ахта саныы сылдьыы үчүгэйгэ тириэрдибэт. Өй-санаа мунньуллар, үгэскэ кубулуйар уратылааҕынан куруук куһаҕан быһыыны саныы, ахта сырыттахха, аны киһи бэйэтэ ол быһыыны оҥорон кэбиһэр кутталлааҕын таба өйдөөн сэрэнии, харыстаныы эрэйиллэр.

Киһи тугу да умнубат буолара ордук диэн көнөтүк саныырбыт сыыһата итиннэ, өй-санаа уратытыгар саһан сылдьар. Киһи өйө-санаата сайдарынан, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарынан куһаҕан быһыылары өйүттэн-санаатыттан ыраастаан, умнан иһэрэ киһилии быһыы сайдан, элбээн иһэригэр тириэрдэр соҕотох суол буолар.

Оҕо кыра, бэйэтин өйө-санаата ситэ сайда илигинэ, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри субу оҥорор быһыыларын үксүлэрин умнан кэбиһэр, өйдөөбөккө хаалар. Аныгы үөрэҕи эрэ өрө туппут дьон оҕону бу кэмҥэ диэри үөрэтэр наадата суох, оонньото эрэ сылдьыахха сөп диэн сыыһа саныыллар. Сахалар үөрэхтэрин туһамматтан оҕо субу кэмҥэ бэрээдэккэ, киһи быһыылаах буолууга иитиллэр, үйэтин тухары салайар ийэ кута үөскүүр, үгэстэргэ үөрэнэр кэмэ буоларын аахайбакка хаалларан кэбиһэртэн бэрээдэги кэһэр эдэрдэр элбээн иһэллэр.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэтии кини ийэ кутун үөскэтэрин, үчүгэй быһыылаах киһи буоларыгар олук уурарын билиэхпит этэ. Оҕо төһө кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэнэрэ олоҕор киһилии быһыылары оҥорорун элбэтэр, өйүн-санаатын таба, киһилии суолунан сайыннарарыгар көмөлөһөр кыахтаах. Ол курдук, быдан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо арааран биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этиитэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо билэрэ, олору оҥорбото ордугун быһаарар.

Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын киһи барыларын билэрэ уонна олору умнара, санаабата өйүн-санаатын ыраастаан, үчүгэй, туһалаах санааларынан толорор кыаҕын үөскэтэр, улаатыннарар.

Хамсатын ытыра сылдьарын умнан кэбиһэн баран, онтун көрдүү сылдьар оҕонньору үгүстэр билэллэр. Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата уларыйан иһэрин, умнугана элбээн иһэрин бэйэтэ арааран өйдүүр кыахтанар. Ол курдук, өйө-санаата, салгын кута иҥэринэр дьоҕура аҕыйаан иһэрин бэлиэтинэн субу соторутааҕы оҥорбут быһыыларын умнан иһэрэ эбиллэрэ буолар.

Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар кубулуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр киһи сааһырдаҕына, кырыйдаҕына да умнуллубаттар. Өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыытын сааһырбыт, олоххо элбэх уопуттаммыт киһи эрэ арааран билэр. Ол курдук, кырдьаҕастар эдэр, оҕо эрдэҕинээҕилэрин хаһан баҕарар өйдүү сылдьаллара хаһан да хаалан хаалбат.

Ол аата ханнык баҕарар быһыылары уһуннук умнубат туһугар, олору, үгэс оҥостон ийэ кукка эбэтэр эти-сиини таарыттаран буор кукка кубулуттаҕына, хаһан да умнуллубат өйдөбүллэри үөскэтэллэрин оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахха сөп.

Киһи үчүгэйи умнара ордук түргэн. Ордук үчүгэйи оҥотторбуту умна охсон кэбиһии дьоҥҥо элбэх. Эрдэ кэргэннэммит билэр киһитигэр дьиэтин тутуутугар элбэхтик үлэлээбитин, үтүө быһыыны оҥорон иэс баайбытын санаан бэйэтин дьиэтин тутуутугар көмөлөһөрүгэр ыҥырбытыгар киһитэ, урукку үтүөнү оҥотторбутун олох умнан: “Солом суох”,- диэн кэлбэтэҕэ улахан хомотону үөскэппитэ.

Кыра да куһаҕаны умнубат дьон элбээтилэр. Ордук бэйэлэрэ оҥорбут куһаҕан быһыыларын умна охсон кэбиһэн баран атын дьон оҥорбут куһаҕан быһыыларын букатын умнубаттар, умна да сатаабаттар, сотору-сотору өйдөөн кэлэ тураллар. Үчүгэй быһыылары оҥорор туһугар үчүгэй санаалар элбииллэригэр куһаҕаны санаан иһии сөп түбэспэт. Ол иһин куһаҕаны ханнык да буолбутун иһин умна, хааллара сатааһын өйгө-санааҕа туһата улаханын тэҥэ, үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр.

Эти-сиини таарыйбыт, ыарытыннарбыт куһаҕан быһыы хаһан да умнуллубат, эккэ-сииҥҥэ үөскүүр буор кут ыарыыны хаһан да умнубат. Хаһан эрэ киһи тугун эмэтин дэҥнээбитэ биирдэ эмэ санаан кэллэҕинэ, онон ыалдьарга дылы буолара кытта хаалан хаалбат. Киһи санаатын күүһүнэн туһанан умна, санаабат буола сатыыр дьыалалара эмиэ бааллар.

Умнубат буолуу эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, үчүгэй быһыылары умнубат буолуу, онтон куһаҕаннары кыах баарынан умна, хааллара сатааһын киһи буолуу, олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу сүрүн төрүтэ буолар.

Онон түргэнник умнуллан хаалар өйдөбүллэр киһи салгын кутун үөскэтэллэр, онтон ийэ кут уонна буор кут өйө-санаата оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн олохсуйаллар, иҥэллэр уонна хаһан да умнуллубат өйдөбүллэр буолаллар.

ҮЛЭҺИТ ОҔО

Дьон бары оҕолоро ханнык баҕарар үлэни кыайа-хото үлэлиир буолуоҕун олуһун баҕараллар. Ол эрээри, бу баҕа санаа туоларын туһугар оҕо кыра эрдэҕинэ үлэҕэ үөрэтэр үгэстэри иҥэрэн биэрэллэрин умнан кэбиһэллэр. Итиннэ эбии дьон бары үөрэҕи өрө тута үөрэммиттэриттэн үөрэхтэн ордугу тугу да сатаабат, кыайан оҥорбот оҕолору иитэн улаатыннар буола сылдьаллар.

Төрөппүт бэйэтэ тугу эмэ оҥоро сырыттаҕына, оҕото эмиэ кинини үтүктэн тугу эмэ оҥоро, оонньуу сылдьарга үөрэнэрин, элбэхтэ хатылаан оннук үгэһи иҥэринэрин умнубатахха табыллар. Оҕо төрөппүтүн курдук үлэһит буолуута кыра эрдэҕинэ кинилэри үтүктэн иҥэриммит үгэһэ дьайыытыттан ситиһиллэр.

Оҕоҕо үлэ туох арааһын барытын аан маҥнай көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтэн биэрдэххэ эрэ оҕо тугу эмэни сатаан оҥорор буоларын билиэхпит этэ. Үөрэх, билии хантан да халлаантан түспэт, оҕо бэйэтэ көрөн, тугу эмэ оҥорорго улахан дьону үтүктэн үөрэннэҕинэ эрэ баар буолар. Үлэ хамсаныылара үөрүйэх буолан өйүгэр-санаатыгар иҥнэҕинэ эрэ уустук үлэни сатаан, табан хамсанан, киһи быһыылаахтык оҥорор кыахтанар.

“Үлэһит дьон оҕолоро – үлэһит буолар” диэн этии оҕону үлэҕэ иитиигэ бастаан иһиэ этэ. Төрөппүт бэйэтэ үлэлээтэҕинэ, оҕотугар үлэлээн көрдөрдөҕүнэ эрэ оҕото кинини көрөн, үтүктэн үлэһит буола улаатарын сахалар туһаналлар.

Аныгы сайдыылаах үйэҕэ үөрэх олох бары өрүттэригэр кэҥээтэ, тарҕанна. Ол иһин үлэ уонна үөрэх олох икки өрүтүн үөскэтэн таһааралларыттан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр:

1. Үлэ. Киһи бэйэтин кыаҕынан, күүһүнэн хамсаныылары оҥорон үлэлээһинэ дьоҥҥо илиинэн үлэ диэн ааттанар.

2. Үөрэх. Олорон эрэ өй-санаа күүһүнэн туһанан үлэни оҥоруу.

Бу икки өрүттэри тус-туспа ыламмыт ырытыахпыт:

1. Үлэ, хамсаныы эрэ киһини киһи оҥорор, эт-сиин хамсана сырыттаҕына эрэ олох табыллар. Үлэ – олох үөрэҕэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн туохха эмэ үөрэнэрин хамсаныыттан, хам тутууттан саҕалыыр. Биир сааһыгар хаама үөрэнэр, киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһэр.

Оҕо бэйэтэ тугу сатаан оҥорор буолуута “Мин бэйэм” диэн этиититтэн саҕаланар. Бэйэтэ оҥоро сатыырын хайдах эрэ көҥүллээн, көмөлөһөн биэрии, кэтэһии тугу барытын оҥоро үөрэнэригэр кыах биэрэр. Аан бастаан төһө да элбэхтик сыыһа-халты тутуннар даҕаны хамсаныылара үөрүйэххэ кубулуйдахтарына сатаан хамсанарга, тугу эмэ оҥорорго үөрэнэр. Оҕоҕо бэйэтигэр ону-маны оҥотторбот буолуу, аһара бобуу, хааччахтааһын өйө-санаата сайдыытын, хамсаныыларга үөрэниитин ордук намтатар, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыытыгар тириэрдиэн сөп.

Бэйэтэ таҥна сатаан букунайар оҕону хайдах эрэ кэтэһэн, бэйэтэ таҥнарыгар үөрэтэ сатааһын сотору кэминэн кыайыынан түмүктэнэр. Оҕо бэйэтэ таҥнарын сатыыр буолар. Оҕо туһа киһитэ буолан ону-маны таскайдыырыттан, барыга-бары көмөлөһөрүттэн үгэс үөскээн үлэлии үөрэнэр кыахтанар. Кыра эрдэхтэринэ аҥардастыы оонньуу сылдьыбыт оҕолор улаатан баран үлэлии үөрэнэллэригэр эрэйдэри көрсөллөр. Ол курдук, улаатан баран саҥа үгэскэ үөрэнии быдан уһун кэми ылар.

Үлэлии сылдьар дьон оҕолоро бэйэлэрэ быһаарынан сылдьарга үөрэнэллэрэ түргэн, ону-маны, туһалааҕы оҥороллоро элбиир, өйдөрө-санаалара эрдэлээн сайдар, улахан киһи буолууну эрэйэ суох ситиһэллэр. Үлэһит киһи, төрөппүт оҕотун батыһыннара сылдьан үлэ арааһыгар үлэлииргэ үөрэттэҕинэ эрэ оҕото үлэһит буола улаатар кыахтанарын билиэ этэ.

Дьахтар дьиэ иһин үлэлэрин толоро сылдьан улаатан эрэр оҕотун көрөрө ордук табыллар. Оҕо улаатан иһэн ийэтигэр көмөлөһө үөрэнэрэ саҕаланар кыахтанар. Ол курдук, оҕо үлэлии-хамсыы сылдьар төрөппүтүн көрөн, кинини үтүктэн дьиэ иһинээҕи үлэлэри үлэлии үөрэнэрэ ордук табыгастаах.

Үтүгүннэрэн, батыһыннаран эрэ үөрэтии оҕону үлэҕэ үөрэнэригэр кыах биэрэр. Оҕо урут оҥоро илик быһыытын аан бастаан кыайан оҥорбот. Кини өйүгэр-санаатыгар ону оҥорор туһунан ханнык да өйдөбүл суох буолар. Аан бастаан ону-маны оҥороругар кинини бэйэни үтүгүннэрэн, батыһыннаран биэрии хайаан да ирдэнэр.

Бэйэлэрэ илиилэринэн үлэлээбэт, аҥардастыы үөрэҕинэн эрэ дьарыктанар төрөппүттэр оҕолоро үлэни-хамнаһы баһылыыллара олус уустук, суох да буолан хаалыан сөп.

Араас үөрэхтээхтэр элбээһиннэриттэн кэлин кэмҥэ кумааҕыны суруйар, бэрийэр үлэһиттэр үксээннэр үлэҕэ сэрэхтээх буолуу көрдөбүллэрэ хаалбыт курдуктар. Ханнык баҕарар илиинэн үлэлэнэр үлэлэр бэйэлэригэр аналлаах сэрэхтээх буолууну ирдииллэр. Ол аата үлэһит дьон оҥорор быһыыларыгар сэрэхтэрэ улахан, сыыһа-халты туттубакка үөрэннэхтэринэ эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥороллоро табыллар. Оҕолор улаатан иһэн сэрэхтэрэ улаатарыгар үлэ-хамнас эрэ үөрэтэр кыахтаах.

Үлэ үөскэтэр хамсаныылара уратылар, күүһү кэмнээн, аһара барбакка, нэмин билэн туттунарга үөрэтэр уратылаахтар. Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, уһун кэми ылар, үлэ хамсаныылара үөрүйэххэ кубулуйдахтарына, буор куту үөскэттэхтэринэ эрэ тугу эмэ табан, үчүгэйдик оҥорор буолуу кыаллар кыахтанар.

2. Олох сайдан, тупсан иһиитэ үөрэх кэҥээн, тэнийэн иһиитин үлэттэн туспа арахсыытын үөскэттэ. Аҥардас үөрэҕинэн, кумааҕыга суруйуунан эрэ дьарыктанар дьон элбээтилэр. Онно эбии элбэх салайааччылар, ыйан биэрээччилэр баалларыттан үөрэх “үчүгэй” курдук ааҕыллар буола сылдьар.

Үөрэх салгын куту эрэ сайыннарарынан аһара үөрэхтэнии үлэни-хамнаһы кыайан үлэлээбэт эдэрдэри элбэтэн кэбиһэрин билиэхпит этэ. Дьон бары үөрэҕи эккирэтиилэрэ, үөрэхтээх эрэ буола сатааһыннара илиинэн үлэлиир, буор куттара сайдыылаах дьон аҕыйааһыннарыгар тириэрдибитэ, кэлии үлэһиттэр элбииллэрин үөскэттэ. Тыа сирин дьоно үөрэҕи эккирэтэ сатааннар тыа үлэтин быраҕан куоракка көһөллөрө элбээтэ.

Сэбиэскэй былаас сымнаҕас олоҕун куһаҕан сабыдыалынан дьон олоххо чэпчэки, сынньалаҥ диэки тардыһар баҕа санааҕа ылларан сылдьаллар. Үөрэҕи ыллахха чэпчэки үлэ көстүө диэн баҕа санаа дьоҥҥо барыларыгар кэриэтэ баар буолла.

Ырыынак олоҕор бэлэмҥэ олоруу, араас льготалар, чэпчэтиилэр суох буолан иһэллэр. Эмтэнии, үөрэнии харчыга оҥоруллар буолан дьон доруобуйаларын харыстыыр санаалара улаатта. Кыайа-хото үлэлиир дьон олохторо биллэрдик тубуста, баайдара-маллара эбиллэр суолга киирдэ.

Аҥардастыы үөрэҕинэн эрэ дьарыктаныы киһи олоҕор халыйыыны үөскэтэрин медицинэ үөрэхтээхтэрэ быһаараллар. Үгүстүк олорор, аҕыйахтык хамсыыр киһини оҕолоро үтүктэннэр өссө хамсаабаттара, сыталлара элбээн иһэрэ доруобуйалара мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Кэлэр көлүөнэлэрэ сайдыыны ситиһиэн баҕарар төрөппүттэр оҕолорун үлэҕэ-хамнаска сыһыара, үөрэтэ сатыыллара элбээтэ.

Олох бу икки өрүттэрин хайаларын да аһара ыыппакка, халыппакка эрэ сайыннарары киһи быһыылаах дьон ирдииллэр. Илиинэн үлэтэ суох аныгы да кэмҥэ олох табыллыбат. Дьон оҥоро сылдьар бары быһыылара сахалар таҥараларын үөрэҕэр киһи быһыыта диэн ааттаналлар. Дьон оҥоро үөрэммит үчүгэйэ биллэр, куһаҕана хаалларыллыбыт быһыылара киһилии быһыыларга киирсэллэр. Киһилии быһыылары оҥорор киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар.

Сахалар сиэр диэн өй-санаа аһара барбатын хааччаҕын үөскэтэн киһи быһыыта диэн оҥорор быһыыны хааччахтыыллар. Оҕо улаатан иһэн бары оҥорор быһыыларын киһи оҥорорун курдук табатык, сыысхала суох оҥоро үөрэннэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны табатык арааран, таба туһанан үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥордоҕуна киһи буолууну ситиһэр уонна салгыы киһи быһыылаахтык олоҕун олороро кыаллар.

Онон киһилии быһыылаах киһи үлэни уонна үөрэҕи тэҥнээн туһанан олоҕун олорор, оҕолорун иитэр, үөрэтэр кыахтанар.

ДЬОЛЛООХ ОҔО СААС

Оҕо ийэ уонна аҕа тапталынан куустаран улаатан истэҕинэ оҕо сааһым дьоллоох кэмнэрэ диэн саныы сылдьара үөскүүр. Уол күрүө сүнньүөҕүнэн сүүрэн иһэр моҕотойу таба охсон түһэрдэҕинэ, бултуйдаҕына үөрүүтэ улаатан, дьолу билэр.

Үлэлээн-хамнаан сылайан кэлбитигэр ийэтэ ас бэлэмнээн тото-хана аһаатаҕына, сылаата таҕыстаҕына астынар, туһалааҕы оҥорбутуттан дьоллонор. Бастакы булдун бултаабыт уол үөрбүтэ, дьолломмута таһынан таһымныан сөп.

Куйааска элбэхтик үлэлээн тиритии, сылайыы кэнниттэн сөрүүн ууга түһэн сөтүөлээһин оҕо этин-сиинин сөрүүкүүр баҕатын толорон дьоллонуутун үөскэтэр. Тымныыга уһуннук сылдьан тоҥмут киһиэхэ сылаас дьиэҕэ киирэн иттиитэ санаата туолуутугар тириэрдэр.

Оҕо саас умнуллубат кэмнэрэ диэн үөрүүнү, дьоллонууну аҕалбыт кэмнэр киһи өйүгэр-санаатыгар букатын умнуллубат буола өйдөнөн хаалбыттара ааттанар. Оҕо улаатар кэмигэр дьоллоох түгэннэрэ элбэхтэриттэн оҕо сааһым дьоллоохтук ааспыта диэн этиэн сөп.

Киһи барыта дьоллонуон баҕарар. Үлэҕэ-хамнаска ситиһиилэри аҕалыыттан кэлэр баҕа санаа туолуута дьоллонууну аҕалбыта хаһан да умнуллубат. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан саас саһаан эрбээһинигэр былааны аһара толорбут биригээдэ оҕолоро кыайыы күнүн өрөбүлүгэр эрдэлээн барыыларын ситиспиттэрэ умнуллубат өйдөбүлгэ кубулуйан сылдьар. Араас экзаменнары туттарыылар, күрэхтэһиилэргэ кыттыылар, кыайыылары ситиһиилэр хаһан да умнуллубаттар уонна дьоллоох кэмнэри үөскэтэллэр.

Дьол диэн киһи баҕа санаата туолуутуттан астыныыта, дуоһуйуута ааттанар. Дьайыыта уһуна ханнык баҕа санаа туолбутуттан быһаччы тутулуктаах. Ол курдук, быстах баҕа санаа туолуута быстах дьолу, онтон олус кэтэһиилээх баҕа санаа туолуута улахан дьолу үөскэтиэхтэрин сөп. Дьон тапталын, ытыктабылын ылыы дьол, дьоллоох түгэҥҥэ кубулуйар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн дьол эмиэ икки өрүттэнэр:

1. Атыттар оҥорон биэрэр үчүгэйдэриттэн баҕа санаа туолан дьоллонуу кэлиитэ. Сотору умнуллар уратылаах.

2. Киһи бэйэтэ оҥорон, тугу эмэ ситиһэн баҕа санаатын толоруута аҕалар дьоло уһун дьайыылаах уонна хаһан да умнуллубат.

Киһиэхэ атыттар үчүгэйи оҥоруулара хаһан баҕарар үчүгэй. Үчүгэйи оҥорторбутуттан киһи санаата көтөҕүллэрин тэҥэ, үчүгэй санаата элбиэн, үөрэн дьоллонуон сөп. Арай бу тиийэн кэлэр үчүгэйгэ, бэлэм кэлэн биэриитигэр үөрэнэн хаалыыта, өссө элбэх бэйэтэ кэлэн биэрэр үчүгэйи көрдүү сатыырыгар тириэрдэрэ аһара баран куһаҕан буолан тахсыан сөбө “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии хаһан баҕарар дьайарын биллэрэр.

Киһи хаһан даҕаны биир баҕа санаатынан сөп буолан тохтообот. Барыта баҕа санаа хайдах туоларыттан эрэ тутулуктаах. Түргэнник саныыры кытта эбэтэр “Этэн баран эҕирийиэх иннинэ” туолан иһэр баҕа санаата эмиэ итинник, түргэнник улаатар, уларыйар кыахтанар. Уһуннук эрэйдэнэн туолар баҕа санаа аҕыйах буолар уратылаах. Баҕа санаата туоллаҕына киһи баҕата өссө улаатар, эбиллэн биэриэн сөп. Ол иһин баҕа санаа диэн ааттанар.

Дьол төһө улахана баҕа санаата төһө улаханыттан, хайдах туолбутуттан тутулуктаах. Киһи дьолломмутун үөрүүнэн биллэрэр. Уһуннук ситиһиллэр баҕа санаа туолуута дьол улаатыытыгар тириэрдэр. Быстах дьол диэн туох эмэ быстах, кыра, суолтата суох дьыалаттан эбэтэр эт-сиин баҕа санаатын туолуута ааттанар.

Оҕо бары баҕа санаатын толорууга төрөппүттэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуо этилэр. Улаатан иһэр оҕо бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толорорун ситиһэ сатааһын уонна төрөппүт көмөтө холбостохторуна оҕо бары баҕа санаалара туолаллара кыаллыа этэ. Ол курдук, оҕо ону-маны көрдүүрэ элбээн, улаатан иһэринэн, ол көрдөөбүтүн төрөппүттэрэ толоро охсон биэриилэрэ баҕа санаата улаатан биэрэригэр тириэрдэр.

Оҕону иитии, үөрэтии сүрүн сыалынан улаатан иһэн бэйэтин баҕа санааларын бэйэтэ толоро сатыырын ситиһии буолар. Бу үөрэтии оҕо ньуосканы бэйэтэ тута уонна бачыыҥкатын кэтэ сатыырыттан саҕаланарын төрөппүт өйдөөн көмөлөһөн биэрэрэ эрэйиллэр. Ол курдук, оҕо тугу эмэ оҥороро элбэхтик сыыһа-халты буолан тахсарынан, эбии үлэни элбэтэринэн төрөппүттэн тулууру ирдиир.

Оҕо тугу эмэ оҥорон баран эбэтэр оҥороору бэлэмнэнэригэр улахан дьон хайдах сыһыаннаһалларын кыраҕытык кэтээн көрөр. Тугу салгыы оҥороро төрөппүтүн сыһыаныттан тутулуктанар.

Оҕо бэйэтэ оҥорбутуттан үөрэрин, астынарын, дьоллонорун төрөппүт үөскэттэҕинэ оҕото үлэни-хамнаһы сөбүлүүр буола улаатар кыахтанар. Төрөппүт оҕо тугу эмэ туһалааҕы оҥордоҕуна хайгыыра, махтанара, тугунан эмэ бэлиэтиирэ, кырата үөрэн көрдөрөрө хайаан да ирдэнэр. Бу бэлиэ кэми оҕо өйдөөн хаалан үчүгэйи, туһалааҕы оҥороро элбиир. Оҕо тугу эмэ туһалааҕы оҥорбутун билиниититтэн, үөрбүтүттэн үөскээн кэлэр баҕа санаата туолуута, дьоллонуута ордук үрдүк сыанабыллаах, өр кэмҥэ умнуллан хаалбат.

Онон киһиэхэ үөрүүнү, дьоллонууну аҕалбыт түбэлтэлэр хаһан да умнуллубат буола өйдөнөн хаалаллар. Сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн оҕо, киһи саҥаны билиитэ, үөрүүтэ, дьоллонуута үгэстэри, ийэ кутун быһалыы үөскэтэн хаһан да умнуллубат буола өйдөнөн хаалаллар.

ДЬОН БАРЫ СӨБҮЛҮҮР ОҔОЛОРО

Сэбиэскэй былаас эстэн эрэр кэмигэр оҕолору барыларын маанылааһын, атаахтатыы, саҥаны, айыыны оҥороллорун хайҕааһын тэнийбитэ. Ол түмүгэр билигин кэлэн эдэрдэр оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ аһара элбээн иһэриттэн үгүстэр санааҕа ыллараллар, хаһыаттарга суруйа сатыыллар. Оҕону иитиигэ элбэх дьон биир санааланнахтарына, сахалыы өй-санаа үөрэҕин тутустахтарына уонна ол санааларын толорууга туруннахтарына, оҕону иитии сыыһаларын көннөрөр кыахтара улаатыа этэ.

Төрөппүттэр бука бары оҕолоро этэр тылларын истэр, толоругас, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй, сыыһа-халты туттубакка улаатыахтарын, үөрэҕи, билиини ситиһиэхтэрин олуһун баҕараллар. Кинилэр бэйэлэрин олохторун уопутуттан туһанан көрсүө, сэмэй майгылаах киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олорон уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын билэннэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитиэ, үөрэтиэ этилэр.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн “Бэрээдэктээх буол”, “Үчүгэй оҕо бэрээдэги тутуһар” диэн этэн үөрэтэллэр уонна бэйэлэрэ бэрээдэктээх киһи диэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи буоларын оҕолоругар тириэрдэллэр. Үөрэҕи ылынан тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор оҕо киһи буолууну ситиһэр уонна киһи быһыылаах, бэрээдэктээх буола улаатар кыахтанар. Кыра эрдэҕиттэн бэрээдэги тутуһарга үөрэммит оҕо ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорорго иитиллэриттэн хаһан да аһара туттубат, куһаҕан быһыылары оҥорбот киһилии киһи буола улаатар кыаҕа элбиир. Кини улаатан баран оҥорор быһыылара, саҥаны айыылара үчүгэй, сиэри кэспэт кыахтаналлар.

Бары баспытааталлар, учууталлар, преподавателлэр истигэн, толорумтуо, үчүгэй, сымнаҕас, көрсүө, сэмэй майгылаах оҕолору иитэ, үөрэтэ сылдьыахтарын олуһун баҕараллар. Элбэхтик хамсанар, мэник-тэник, саҥаны айыыны, урут оҥорботоҕун, дьон оҥорботторун элбэхтик оҥорон иһэр оҕону кинилэр бары сөбүлээбэттэр, мөҕөллөр, туораталлар уонна бу оҕолорго “Трудные подростки” диэн туспа, туоратар ааты иҥэрдилэр. Ол эрээри, маннык ураты майгылаах оҕолор кыра эрдэхтэриттэн киһилии быһыыга иитилиннэхтэринэ, үөрэннэхтэринэ элбэх туһалаах, ол аата үрүҥ, саҥаны айыылары оҥорор кыахтаахтарын билигин умнан сылдьаллар.

Үгүс оҕолорбут, ордук саҥаны, туһалааҕы оҥоруохтаах уолаттарбыт “Трудные подростки” диэн араарыыга түбэһэллэр, оскуоланы этэҥҥэ бүтэрэн, салгыы үөрэххэ киириилэрэ хааччахтанар. Оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыланарга, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга ииппэккэ, үөрэппэккэ, аҥардастыы оонньото, маанылыы, атаахтата сылдьан баран улааппытын, куһаҕан үгэстэрэ олохсуйбуттарын кэннэ үөрэтэ, такайа сатааһын оҕо утарсыытын, сөбүлээбэтин үөскэтэрин умнан кэбистибит. Онно эбии оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатан, маанылаан өйүн-санаатын бэйэмсэх, бары мин эрэ туспар кыһаныахтаахтар диэн атаахтатан иитэрбититтэн уонна үөрэтэрбититтэн аһара барар майгылара улаатарыттан, үгүстүк сыыһа-халты туттуналлар.

Аһара барар майгылаах, тулуура суох оҕолор элбээбиттэрэ учууталларга илэ кутталы үөскэтэр буолла. Учуутал элбэх икки сыананы туруорарын иһин, оҕолор кырбаан баран тэтэрээттэрин тула уураннар уматан кэбиспиттэрэ, кырдьаҕас физкультура учууталын охторо сылдьан кырбааһыннара онно биллэр холобурунан буоллулар. Ханнык баҕарар үөрэҕи ылыныы оҕоттон тулууру, туруоруллубут көрдөбүлү хайаан да толорууну эрэйэрин төрөппүттэр умнубаттара, оҕону кыра эрдэҕинэ тулуурга, туттунар күүстэниигэ иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.

Үөрэтэр, такайар киһи этэрин болҕомтолоохтук истэр уонна толорор оҕо үөрэҕи ылынар кыаҕа улаатар. Үөрэҕи, билиини ылыныыга тулууру, дьулууру бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй оҕолор көрдөрөллөр. Бары иитээччилэр, учууталлар көрсүө, сэмэй оҕолору иитэ, үөрэтэ сылдьыахтарын олуһун баҕараллар.

Бэрээдэги көрөөччүлэр, полиция үлэһиттэрэ эдэрдэр бары бэрээдэктээх, бары быраабылалары, сокуоннары халбаҥнаабакка эрэ тутуһар уонна арыгыны аһара испэт көрсүө, сэмэй майгыланан улааталларыгар эмиэ баҕараллар.

Эдэрдэр аһара барар майгылара улаатыыта оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ улаатан, ыараан иһэригэр тириэрдэр. Эр дьон майгылара туруга суоҕуттан кыралар, кыамматтар ордук атаҕастаналлар. Аһара барар майгылаах, сыыһа-халты туттунар, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор киһиттэн дьон бары тэйэллэр, сэрэнэллэр.

Күөнтэһииттэн сылтаан өлөрсүү эмиэ элбэх. Сакаастаан өлөрүүгэ тугунан өлөрөрү ыйан биэриигэ кытта тиийдилэр. Ол курдук, биир киһи бейсбол биитэтинэн кырбаан өлөрөр наада диэн ураты сакааһы оҥорбута биллибитэ.

Бука бары салайааччылар, араас көрүҥнээх үлэни тэрийээччилэр үлэһиттэр бары үөрэхтээх, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй, сыыһа-халты, аһара туттубаттарыгар, үлэлии үөрүйэхтэнэллэригэр баҕараллар. Үлэ кэмигэр сыыһа-халты туттунуу суох буоларын туһугар үлэһит киһи сэрэхтээх, үлэни оҥоруу быраабылаларын кытаанахтык тутуһара ирдэнэр. Ол иһин көрсүө, сэмэй, бэрээдэги тутуһар үлэһиттэрдээх буолуон хас биирдии салайааччы баҕарар.

Ити курдук төрөппүттэр уонна олоххо туһалаах үлэни-хамнаһы оҥорор дьон бары баҕа санааларын түмнэхпитинэ, оҕолор, эдэрдэр бары көрсүө, сэмэй буолан бэрээдэги тутуһуохтарын баҕараллар.

Оҕону көрсүө, сэмэй буолууга сахалар таҥараларын үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр кыаҕа улахан. Ол курдук, оҕо уонна улахан киһи өйдөрө-санаалара уратыларын арааран билэн оҕону иитиигэ туһаныыны сахалар таҥараларын үөрэҕэ былыр-былыргыттан тутуһар. Киһи быһыылаах киһи буолуу диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар биир тутаах үөрэҕинэн ааҕыллар.

Айыыны бары оҥоро сатыыллар, ол эрээри биир эмэ киһи оҥорбута табыллан туһалаах, үчүгэй айыыга, үрүҥ айыыга кубулуйар, онтон атыттар бары оҥоро сатааһыннара табыллыбаккалар, сатаммаккалар, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕан быһыылары элбэтэллэрин арааран билии эрэйиллэр.

Айыыны оҥорор киһи көрсүө, сэмэй буолбатах. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, киһи быһыытын таһынан барар, дьон оҥорбот быһыылара буолан улахан сэрэхтээх быһыыга киирсэр. Ол иһин киһилии быһыылаах дьон оҥорбот быһыыларынан ааҕыллар.

Онон элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” албынын ылан бырахтахпытына, хааллардахпытына эрэ көрсүө, сэмэй буолууну олоххо киллэрэр кыахтанаммыт эдэрдэрбит буруйу-сэмэни оҥороллорун аҕыйатыа этибит.

ОҔО БУОЛАН БҮТҮҮ

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспаларын, икки өрүтүн үөскэтэллэрин оҕо улаатан истэҕинэ этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар киирэр уларыйыылартан билэбит. Оҕо буолан бүтүү киһиэхэ хайаан да кэлэр уларыйыы буолар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттээх тутулуктаах:

1. Эт-сиин улаатыыта.

2. Өй-санаа эбиллиитэ, сайдыыта.

Бу тутулуктары төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Эт-сиин улахан киһи курдук көрүҥнэниини кэмэ кэллэҕинэ бэйэтэ ситиһэр, арай кэмигэр аһааһын эрэйиллэр уонна киһитийии, киһи курдук көрүҥнэнии диэн ааттанар. Оҕо улаатан хааман, сүүрэн бардар эрэ киһитийиини ситиһэр.

Оҕо буолан бүтүү, оонньуу сылдьыыны хаалларыы, үөрэҕинэн, үлэнэн дьарыктаныы кэмэ оҕоҕо баҕарбатаҕын да иһин тиийэн кэлэр. Эт-сиин иҥэмтэлээх аһылыгы аһаатаҕына кэмигэр улаатан оҕо улахан киһи курдук көрүҥнээх буолууну өйө-санаата букатын сайдыбатаҕына даҕаны ситиһэр. Киһи курдук көрүҥнээх эрэ дьон баалларын сахалар “Киһи буолбатах”, “Киһи курдук көрүҥнээх” диэн өйө-санаата сайдыан сөбүн биллэрэн сымнаҕастык этэллэр, кэтэһэр санааларын хаһан да хаалларбаттар.

Оҕо этэ-сиинэ улаатан улахан киһиэхэ маарыннаатаҕына оҕо буолан бүтэрэ кэлэрин улаатан иһэн билэ сылдьыа этэ. Үлэҕэ-хамнаска үөрэнии сыыһа-халты туттунуулары, аһара барыылары суох оҥорон оҕо буолан бүтүүнү түргэтэтэр. Эт-сиин хамсаныыларга эрчиллэрин тэҥэ, өйө-санаата, буор кута сайдыыта түргэтиир, саҥа хамсаныылары баһылыыр кыаҕа улаатар.

Этэ-сиинэ үлэлии-хамсыы үөрэммэтэҕинэ даҕаны оҕо син-биир улаатар эрээри араас хамсаныылары оҥорор кыаҕа кыра буолан сытарын, олорорун сөбүлүүрэ элбиир. “Үлэ-олох үөрэҕэ” диэн этии хаһан да уларыйбат, үлэ эрэ омугу сайыннарар.

2. Оҕо буолан бүтүү өйтөн-санааттан тутулуга улахан. Өй-санаа сайыннаҕына, тубустаҕына, улаатан иһэн улахан киһи өйүгэр-санаатыгар уларыйдаҕына, киһи буолууну ситистэҕинэ оҕо буолан бүтүү биирдэ кэлэр. Өй-санаа ситэ сайдыбакка, кыра эрдэҕинээҕиттэн уларыйбакка хааллаҕына “Отох киһи” буолуу тиийэн кэлиэн сөп.

Оҕо буолан бүтүү саамай улахан уратытынан ким эрэ, улахан киһи илииттэн сиэтэ сылдьыыта, барыны-бары ыйан-кэрдэн биэриитэ тохтуур, ону-маны барытын оонньуу курдук санааһына суох буолар. Итини тэҥэ, куруук хайгыы, киһиргэтэ, өрө тарда сатааһын тохтооһуна, “улахан киһи курдук үчүгэйдик оҥор” диэн модьуйуу киириитэ оҕо буолан бүтүүнү биллэрэр.

“Кыра оҕо курдук” диэн этии бэйэтэ кыайан туһалаах быһаарыыны ылыммат, ким эрэ этэн, көрдөрөн биэрэрин кэтэһэ сылдьар киһини биллэрэр. Оҕону иитии хаалбытын бэлиэтинэн ийэлэрин эппитинэн, батыһа сылдьар эдэрдэр элбээһиннэрэ буолар.

Төрөппүт оҕотугар “Улаатан иһэҕин”, “Кыра оҕо буолан бүт” диэн этиилэрэ оҕо улахан киһи буолууну ситиһэригэр олук, баҕа санаа буолан кыра эрдэҕиттэн үөскүүллэрин ситиспит төрөппүттэр оҕолоро улааттаҕына санаарҕаабакка эрэ сылдьар кыахтаналлар.

Улахан киһи оҕо буола сылдьыбытын, оонньообутун хаһан да умнубат, быстах-остох өйдөбүллэр өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьаллар. Ол барыта оҕо өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕинэ элбэх үгэстэр үөскээһиннэриттэн уонна умнуллубаттарыттан тутулуктаах.

Эстибит сэбиэскэй былаас кэмин саҕаттан оҕону атаахтатан, маанылаан иитии салҕанан баран иһэриттэн аныгы эдэрдэр иҥэмтэлээх аһы аһыылларыттан бары улааппыттарын да иһин өйдөрө-санаалара сайдан, киһи өйүн-санаатын кыайан сиппэттэр, оҕо буолан бүтэллэрэ тардыллар.

Ийэ оҕотун куруук кыра курдук санааһына, кыра оҕо аатынан ыҥыра сылдьара оҕо улахан киһи курдук сананарын, өйө-санаата тупсарын суох оҥорор, атаахтыырга үөрэтэр. Атаах оҕоҕо улахан киһи бэйэтэ быһаарынан сылдьар өйө-санаата букатын да киирбэт.

Улааппыт оҕону ийэ аһара көрөрө-истэрэ, аһата-сиэтэ сатыыра төһө да киниэхэ үчүгэйи оҥорбутун, сынньаппытын иһин оҕо буола сылдьары уһатарын иһин туһата суох. Ол курдук, киһи түүлүгэр ийэтэ көстөн, көрө-истэ сырыттаҕына аны ыалдьан хаалыан сөп.

Төрөппүт оҕотун кэмэ кэллэҕинэ улаатыннаран, улахан киһи курдук өйдөнөн-санааланан киһи буолууну ситиһэригэр, саҥа ыалы тэрийэригэр тириэрдэр ураты сыаллаах. Бу сыалын ситиһэригэр өй-санаа уларыйан биэриитин тутуһара ирдэнэр:

1. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тугу барытын бэйэтэ сатаан табан оҥороругар иитии, үөрэтии.

2. Оҕо улаатан истэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэрин, олоҕор туһанарын ситиһии.

3. Улахан дьон араастаан дэгэттээн, үгэргээн саҥаралларын таба өйдөөһүнү үөскэтии.

Үлэҕэ-хамнаска үөрэнии оҕо этин-сиинин табан хамсатарыгар тириэрдэрин тэҥэ, сыыһа-халты туттубат буолууга иитэр, үөрэтэр күүһэ улахан. Ол курдук, өтүйэнэн тарбаҕын охсуммут, ыарыыламмыт оҕо сыыһа-халты туттубат буолууга түргэнник үөрэнэр.

Оҕо хаһан баҕарар саҥаны айыыны оҥоро сатыыр. Ол оҥорор айыыларыттан биир эмэ туһалаах буолан тахсар, онтон атыттара бары табыллыбаккалар, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕаны элбэтэллэр. Өй-санаа бу уратытын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар өс хоһооно оҥорбуттар. “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһооно оҕо кистээн оҥоро сатыыр саҥаны айыытыттан улахан куһаҕан быһыы үөскээн тахсарын быһаарар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ элбэх үлэһит дьоҥҥо ананар, ол иһин оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэн сыыһа-халты туттунууну аҕыйатар. Оҕо буолан бүтүү ыал буолуунан түмүктэнэр. Ыал буолуу диэн киһи сааһа ситтэҕинэ хайаан да оҥоруохтаах, ситиһиэхтээх сыала-соруга буолар. Ыалы тэрийбит оҕо киһи буолууну ситиһэр, оҕо буолан бүтэр. Киһи айылҕаттан ыал буолууга аналлааҕын сахалар билэн “Аҥардас киһи” диэн этиини үөскэтэн туһаналлар.

Ыал буолуу кэнниттэн киһи өйө-санаата уларыйан, этин-сиинин көрдөбүллэрэ туоланнар өйө-санаата оннун булан киһи буолууну ситиһэр. Ол аата “Аҥардас киһи” диэн этин-сиинин баҕа санаата туолбакка эрэйдэнэр киһи ааттанар. “Кытыйанан, хамыйаҕынан кырбаһар” диэн этии эргэ тахсыбакка сылдьар дьахтар өйө-санаата хамсааһыныттан иһити, хомуоһу улаханнык тыаһатарын биллэрэр.

Оҕо иитиитигэр, киһи буолууну ситиһиитигэр ыал ылар оруола олус үрдүк. Ол курдук ыал эрэ; дьахтар уонна эр киһи “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуннара үөрэтэннэр, үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ оҕону үөрэтэллэр.

Киһи олоҕо үс суол кэрдиис кэмнэртэн хомуллар:

1. Оҕо саас. Оҕо улаатан киһи буолууну ситиһэр кэмэ. Оҕо төһө эрдэттэн үөрэнэн, үлэлээн-хамсаан киһи буолууну баһылыыр, ситиһэр даҕаны олоххо ситиһиини оҥорор кыаҕа эрдэлиир, улаатар. Оҕо саас ыал буолуунан түмүктэнэн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии саҕаланар.

2. Кыанар кэм. Кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии, үлэҕэ үөрэтии кэмэ. Үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир, оҥорор-тутар, баайы-малы мунньунар кэм буолар.

3. Кырдьыы, мөлтөөһүн кэмэ. Эт-сиин мөлтүүрүн тэҥэ, өй-санаа бытаарар, быһаарыыны ылынар кыаҕа кыччыыр. Киһи кыанар кэмигэр мунньубут баайынан-малынан табан туһаннаҕына, бу кэми ыарырҕаппакка эрэ аһарыан сөп. Сахалар бу кэми “Сылааска сытар кэм” диэн ааттыыллар.

Сааһырдахтарына элбэх оҕолорун бэлэмнэригэр сымнаҕастык сылдьар кырдьаҕастар бу кэмҥэ чахчы сынньаналлар. Ол иһин оҕону киһи быһыылаах буолууга иитии, эппиэтинэскэ үөрэтии үчүгэйин, туһалааҕын туһунан бу кэмҥэ кырдьаҕастар ордук билэллэр.

Онон оҕо улаатан иһэн бэлиэ кэмнэргэ оҥорор ситиһиилэрин билэ сылдьара олоҕун сыалын ситиһэригэр туһалыыр.

ҮГЭС УЛАРЫЙАР

Оҕо салгын кута сайдан, үөрэҕи-билиини ылынан истэҕинэ, бу билиитин саҥа үгэскэ кубулутар кыаҕа улаатар. Саҥа киирэр үгэстэр урукку үгэстэри баһыйан, үтүрүйэн, солбуйан, хаалларан иһэр кыахтаахтар.

Оҕоҕо саҥа үгэһи үөскэтиигэ, иҥэриигэ хайҕал, сөбүлээбити биллэрии улахан оруолу ылар. Ол курдук, хайҕал оҕоҕо дьоллонууну үөскэтэрэ үгэс түргэнник үөскүүрүгэр тириэрдэр.

Сахалар оҕону иитиигэ хайҕалы аҕыйахтык, биирдэ эмэ туттарга сүбэлииллэр. Аһара хайҕаатахха оҕо иитиитэ хайҕанар өттүн диэки халыйан хаалыан сөп. Оҕону хайҕааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэстэҕинэ табыллар:

1. Оҕону өйдөөх диэн хайҕаама. Аҥардастыы өйүн туһаннаҕына бэйэтигэр эрэ туһалааҕы оҥостор өйө-санаата сайдан хаалыан сөп.

2. Тугу эмэ үчүгэйи оҥордоҕуна хайҕыахха. Тугу эмэ туһалааҕы үлэлээн-хамсаан оҥорон хайҕаннаҕына, ол туһалааҕы элбэҕи оҥоруон, үгэс оҥостунуон сөп.

Биир эмэ санаа кыыма сотору умнуллан хааларыттан санаа кыра курдук саныыбыт. Ол эрээри санааны хос-хос хатылаан санаатахха умнуллубат буола уларыйар, күүһүрэр. Кэлин үгэскэ кубулуйар кыахтанар. Үгэстэртэн киһи уларыйбат өйө-санаата, ийэ кута хомуллан, таҥыллан үөскүүр. Үгэстэр оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үөскэтэллэр, бэйэтин салайыыга кыттыһаллар.

Үгэс үөскээһинин уратылара манныктар:

1. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ тугу билбитэ барыта саҥаны айыыга киирсэринэн сонно үгэс буолан ийэ кутун быһалыы үөскэтэн иһэр. Ийэ кут аан бастаан саҥаны билиилэртэн үөскээн мунньуллан иһэр.

2. Хос-хос элбэхтик хатыланар санаалар, хамсаныылар кэлин үгэһи үөскэтэллэр. Биир быһыыны хос-хос хатылаан оҥоруу үгэһи үөскэтэн умнуллубат буолар. Киһи түүлүгэр ону-маны көрөрө, бу быһыылар үгэскэ кубулуйбуттарыттан тутулуктанар.

3. Олус соһуйуу, уйулҕа хамсыар диэри куттаныы, улаханнык долгуйуу, үөрүү, дьоллонуу киһиэхэ ийэ кутун соҕотохто үөскэтэн умнуллубаттар, киһи түүлүгэр сонно киирэн көстүөхтэрин сөп.

Түүлгэ көстөр үгэс буолбут бэлиэ хаһан да уларыйбат, арай атын бэлиэнэн солбуллуон сөп. Бу быһаарыы үгэс хайдах туттулларын уонна уларыйарын быһаарар. Ол курдук, олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит үгэстэр билигин да дьоҥҥо түүллэригэр көстөллөрүн түүл бэлиэлэрэ уларыйбаттара, арай атынынан солбуллан, эбиллэн иһэллэрэ биллэрэр.

Дьон үгэс буолбут санааларын түргэнник уларыта охсоллорун ситиһии уустуктардаах, кыаллымыан да сөп. Аһара ыган бардахха утарылаһар үгэс үөскүүрэ ордук улахан уустугу үөскэтиэн сөп. Үгэс уларыйара уустук, уһун кэми ылар. Атын, саҥа үгэс үөскээн солбуйдаҕына эрэ эргэрбит үгэс хаалар, атынынан солбуллар.

Кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр атаахтык иитиллибит оҕону ыган туран көннөрө сатааһын “Трудные подростки” диэҥҥэ кубулуйарын үөскэтэр. Сыыһа үгэстэммит оҕону сыыйа-баайа атын, туһалаах үгэһи иҥэрэн, үлэнэн, спордунан дьарыктаан эрэ көннөрүү эйэлээхтик кыаллар кыахтаах.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээбит үгэстэр билигин да уларыйа иликтэр. Ол үгэстэргэ киирсэллэр:

- Оҕолору оскуолаҕа босхо үөрэтии.

- Дьону босхо эмтээһин.

- Оҕолору үөрэтиигэ “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн бэлэмҥэ үөрэтэр этиини туһаныы билигин да хаала илик.

Үгэһи модьуйан, ыган-хаайан уларыта сатааһын утарылаһар санааны таһаарарынан утарар үгэһи үөскэтэн кэбиһиэн сөп. Үлэһиттэр сөптөөх көрдөбүллэрин толорбокко хаайан, ытыалаан былааһын тута сатаабыт ыраахтааҕы утарылаһааччылар элбээһиннэриттэн, өрө турууларыттан эстибитэ үйэлээх үөрэх буолуо этэ. Утарылаһар үгэс үөскээһинэ үгэһи эйэлээхтик уларытар кыаҕы суох оҥорорунан олоххо кыайан туоратыллыбат ыарахаттары үөскэтиэн сөп. Ол аата ыраахтааҕы дьону ытыалатыыта бэйэтэ ытылларыгар тириэрдибитэ. Олохтон хаалбыт үгэстэри саҥа олоххо сөп түбэһэр үгэстэр үөскээтэхтэринэ солбуйаллар. Ыксаабакка, ыкпакка урукку, хаалбыт үгэстэри саҥа үөскүүр туһалаах үгэстэринэн солбуйан биэрии эрэ урукку олохсуйбут үгэһи эйэлээхтик уларытыан сөп.

Эдэрдэр саҥа үгэһи ылынан иһэллэрэ түргэнинэн урукку үгэстэрин уларытар кыахтара улахан. Салайар былааска утарылаһар үгэстэри, хаалбыт олоҕу уларыта сатааһыны эдэрдэр тутуһар кыахтара улаханыттан саҥа, туһалаах үгэстэр киирэн иһэллэрэ эрэйиллэр.

Үгэс уларыйыыта саҥа үгэс үөскээтэҕинэ уонна олоххо киирдэҕинэ эрэ кыалларыттан дьон өйө-санаата бытааннык уларыйар. Бу быһаарыы олох уларыйыытынан дакаастанар. Ол курдук, ырыынак олоҕо кэлиитэ баай дьон үчүгэй диэн ааттаныыларын үөскэппитэ олоххо сыыйа, бытааннык киирэ сатыыр.

Сааһырбыт, кырдьыбыт дьон үгэстэрин уларыталлара ордук уустук. Сэбиэскэй былаас кэмигэр улааппыт дьон ол былааһы хайгыы саныыллара хаалан хаалбат. “Кытта кырдьыбытым” диэн этии киһи олохсуйбут үгэһэ букатын да уларыйбатын биллэрэр.

Айылҕа киһиэхэ дьайыыта күүстээх. Куруук таһырдьа, тымныыга сылдьан үлэлиир эр дьон санаалара кытаанах, өһөстөр, тугу ылыммыттарын, үгэс оҥостубуттарын уларыталлара кыаллыбат. Ол иһин саха эр дьоно бары бэйэлэрэ ураты өйдөөхтөр-санаалаахтар, тулуурдаахтар, өһөстөр санаабыт санааларын уларыппаттар.

Сахалар “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэхтэрэ оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэрин, олоҕор туһанарын үөскэтэр. Бу үөрэх сахалар бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын тутуһуулара күүстээҕин дакаастыыр. Ол курдук, ким эрэ эппитин үтүктэн, бу “аньыы”, куһаҕан диэн этэр буоллахха, атын киһи өйүгэр-санаатыгар, этэн биэриитигэр, албыныгар киирэн биэрбиккин биллэрэр. Сахаларга “аньыы” диэн тыл төрүт суоҕа итини дакаастыыр чахчынан буолар.

Уһуну-киэҥи саныыр, омук сайдыытын туһунан санааларыгар оҕустарар дьон аҕыйахтар, үгүстэр күннээҕи эрэ дьыалаларынан дьарыктанан үйэлэрэ баранар. Биир эмэ киһи олоххо туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэр. Атыттар бары аһара барар санаалара аҕыйаҕыттан, көрсүөлэриттэн, сэмэйдэриттэн олоххо туһалааҕа чахчы биллибит саҥаны айыылары бастаан иһээччилэри үтүктэн туһаналлар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ элбэх дьоҥҥо аналланар, ол иһин дьону көрсүө, сэмэй буолууга ыҥырар уонна оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитэри, үөрэтэри ирдиир. Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйаҕыттан уонна тулуура улаханыттан үлэни-хамнаһы сайыннарар кыахтанар. Өйдөрө-санаалара сайдыбыт, олох уопутун иҥэриммит, элбэх оҕолору иитэн, улаатыннаран, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн өй-санаа, үгэстэр үөскээһиннэрин баһылаабыт кырдьаҕастар сахалыы таҥара үөрэҕин эдэрдэргэ тириэрдэллэрэ, үгэс оҥорон иҥэрэллэрэ ирдэнэр.

Сахалыы өй-санаа үөрэҕин, үгэстэргэ үөрэтэрин умнубут, хаалларбыт аймахтар эстиигэ, ол аата атын күүстээх санаалаах, үлэни-хамнаһы кыайар, ахсааннара эбиллэн иһэр аймахтарга баһыттаран симэлийиигэ тиийэллэр.

Онон олоххо туһалаах, үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах үгэстэри эдэрдэргэ иҥэрэн биэриини олоххо уопутурбут кырдьаҕастар оҥороллоро тиийимтиэ, туһата улаатар.

КИҺИ БУОЛУУ

Сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону олус өрө тутан, төрүөҕүттэн ыла киһи буолбутун курдук саныы үөрэммиппит сыыһата, өй-санаа үөрэҕин баһылааһынтан дакаастанар кыахтанна. Оҕону кыра эрдэҕиттэн киһи буолууга иитии, үөрэтии өйө-санаата сайдыытыгар, үгэстэрэ үөскээһинигэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарыгар хайаан да эрэйиллэр.

Билигин сахаларга өйү-санааны, итэҕэли үөрэтии тэнийэн баран иһэр. Итэҕэл үөрэҕэ киһи сирдээҕи олоҕор ханнык сыалы, соругу ту¬руорунарын, ситиһэрин чуолкайдык быһаарар кыахтаах. Итэҕэл үөрэҕин биир сүрүн салаатынан олох үөрэҕэ буолар. Ол иһин бары итэҕэллэр омуктар олохторун кытта биир сибээстээхтэр, сайдыы, үүнүү диэки ыҥырар таҥаралаах омуктар ахсааннара эбиллэн бэйэлэрэ сайдан иһэллэрэ ситиһиллэр.

Киһи буолуу диэн олус киэҥ өйдөбүллээх сахалар төрүт үөрэхтэрэ буолар. Бу үөрэх туһунан биһиги “Киһи буолуу” диэн үлэбитигэр саҕалаабыппыт. (5,56). Бу үлэбитин урукку “Киһи буолуу” диэн үлэбитигэр эбэн биэрии курдук суруйдубут.

Оҕо улаатан өйө-санаата ситтэҕинэ улахан киһи буолуу үөрэҕин ситиһэр. Былыргы сахаларга “Киһи буолуу”, “Киһилии май¬гылаах”, “Киһи быһыылаах” диэн киһи өйүн-санаатын, майгынын быһаа¬рар этиилэр элбэхтэр. Бу быһаарыылар дьиҥнээх киһи уонна киһи кур-дук көрүҥнээх икки ардыларыгар өй-санаа олус улахан арахсыылара, туспалара баалларын бигэргэтэллэр.

Кэлин советскай былаас кэмигэр киһи өйүн-санаатын олоҕо суох аһара үрдэтэн, оҕо саҥа төрүөҕүттэн киһи курдук буолан, киһилии өйдөөх-санаалаах буолар диэн үөрэҕи иҥэрэ сатаабыттара. Кэлин “айыы үөрэҕин” айааччылар, бу алҕаһы эмиэ салҕаан иһэллэр. Бу сыыһа өй-санаа дьайыытынан билигин биһиги киһи сирдээҕи олоҕун сыалын быһаарыыбыт оннун кыайан булбакка, буккуллан сылдьар.

Киһи өйүн-санаатын маннык судургутук, оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн быһаарыы олоххо үөскүүр ыараханнары, уустуктары кыайан табатык быһаарар кыаҕы суох оҥорор. Ол курдук, дьон олоҕор хас үйэлэр аайы омуктар үөскээн, сайдан иһиилэриттэн киирэн иһэр уларыйыылары, ыл да, быһаара охсуу кыаллыбат. Итини тэҥэ, хантан, хайа ийэттэн төрөөн-үөскээн куһаҕан быһыылары оҥорор дьон баар буолууларын көннөрү быһаарыы кыаллыбат. Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин билбэттэн ити өйдөбүл, оҕо төрүөҕүттэн киһи буолар диэн сыыһа быһаарыы үөскээбит.

Саха дьоно оҕону: “Оҕо”,- диэн киһиттэн туспа арааран ааттыыллар. Кэлин кэмҥэ сыыһа өйгө-санааҕа киирэммит оҕо туһунан өй-санаа уларыйан, оҕо төрөөтөр эрэ бэйэтэ киһи курдук өйдөөх-санаалаах, киһилии быһыыланарын курдук саныырга тиийдибит. Итини тэҥэ, элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэр” оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн таһы-быһа сымыйанан этиилэрэ төрөппүттэр оҕону иитиигэ сыһыаннарын куһаҕан өттүгэр уларытар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн киһи буолар туһугар уһун кэмҥэ кыаҕа баарынан үөрэннэҕинэ, үлэни баһылаатаҕына эрэ табылла¬р. Аҥардастыы арҕаа омуктар быстах, киһи биир куттаах диэн билии-лэрин оҕолорбутугар иҥэрдэхпитинэ, өйдөрө-санаалара туруга суох буолара улаатан хаалар.

Оҕо олус уһун кэмҥэ атын үөрэҕи баһы¬лыырын таһынан, олох үөрэҕэр эмиэ иитиллэн, үөрэнэн киһи быһыылаах, киһилии өйдөөх-санаалаах буола улаатарын аахсыбаппыт. Итиннэ эбии киһи уһун үйэтин тухары үөрэннэҕинэ эрэ киһилии киэ¬бин, киһилии быһыытын сүтэрбэт кытаанах майгыланара кыал¬ларын букатын умуннубут. Олох бэйэтэ көрдөрөрүнэн киһи биир сыыһа туттуутуттан киһилии майгына суоҕа эбэтэр ситэ үөрэммэ¬тэҕэ биллэн хаалара, олус улахан сыыһа туттунуулары оҥоро охсон кэбиһэрэ кэлин кэмҥэ элбээн иһэрэ төрөппүттэри санааҕа түһэриэ этэ.

Ол курдук, биирдэ арыгы иһэн өйө көтөн хаалбыт эдэр киһи сиэргэ баппат быһыылары оҥоро охсон кэбиһэн хаайыы дойдуланара олус эл¬бээтэ. Маннык быстах сыыһа туттуулар оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах ииппиттэриттэн быһаччы тутулуктанарын сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэр кыахтанна. Киһи сааһыран истэҕинэ киһи быһыытын сүтэрбэт туһугар эмиэ үөрэнэ сылдьыахтааҕын өйдөтөр этиини: “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн”,- диэн этии олох үөрэҕэр сыһыаннааҕын көнөтүнэн өй¬дөөн үөрэхтээһиҥҥэ сыбаан кэбистибит. Аҕыйах сыллаах үөрэҕи бүтэрдибит даҕаны, аны үөрэнэн бүппүт курдук сыыһа сананабыт. Бу өс хоһооно үөрэхтээһиҥҥэ буолбакка, киһи олох үөрэҕэр бэйэтэ үөрэнэрэ үйэтин тухары тохтоло суох баран иһэрин бэлиэтиирин ситэ өйдөөбөккө, таба туһаммакка сылдьабыт.

Сахалар өйдөбүллэринэн киһи сирдээҕи олоҕун соҕотох сүрүн сыа¬лынан киһи буолуу, киһи киэбин хаһан да сүтэрбэт тулуурданыы эбитин би¬лигин да таба сыаналыы иликпит. Кэлин кэмҥэ аны аһара баран тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы киһитэ буо¬луу” өйдөбүлүн киллэрэ сатааһыннара былыргы сахалар өйү-санааны быһаарыыларыгар сөп түбэспэтин биһиги бу үлэбитигэр ырытыахпыт.

Өй-санаа оҕоҕо хантан кэлэн киирэрин билбэттэриттэн, оҕо бары өйүн-санаатын халлаантан, айыылартан ыларын курдук санааһыны дьоҥҥо үөскэтии тэнийэн эрэрэ букатын төрдүттэн сыыһа. Оҕо туох баар бары өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн ийэтин көмөтүнэн иитиллэн уонна үөрэтиллэн, куттарын үөскэтинэн эрэ ситиһэрин били¬гин да таба өйдүү иликпититтэн итинник сыыһа өйгө-санааҕа кэлэбит.

Оҕобутугар өйү-санааны биһиги, төрөппүттэр үтүгүннэрэн үөрэтэн иҥэрэн иһэбит диэн өйдөбүлү кытаанахтык ылынан, кэлэр көлүөнэлэр¬битин иитиигэ туһаннахпытына, өйдөрө-санаалара бөҕө, туруктаах буолар. Айыы туһунан өйдөбүллэрбитин мантан инньэ табатык сыаналаан, оҕо саҥа төрөөтөҕүнэ киһи курдук көрүҥнээх эрэ диэн ылыннахпытына, оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ордук кыһанар, кини өйө-санаата сайдан киһи буоларыгар үөрэтиигэ бары кыахпытын ууруохпут этэ.

Оҕону төрүөҕүттэн ыла утумнаахтык ийэ кутун иитэн, үөрэтэн киһи буоларын, киһилии өйү-санааны ситиһэрин хааччыйыы төрөппүттэр ытык иэстэрэ буолар. Былыргы сахалар киһи хайдаҕын билиэхтэрин баҕардах¬тарына төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһалларын олус көнөтүк өйдүүбүт. Ол курдук, оҕобут уһун күнү быһа утуйа да сыттаҕына, син-биир үлэһит төрөппүтүн курдук буолуо диэн сымыйа өйдөбүл киирэн сылдьар. Быһаччы эттэххэ оҕо төрөөтөр эрэ, төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах диэн сыыһа өйдөбүлү элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” тарҕатар.

Биһиги бу сыыһа өйдөбүлү аны көннөрөн оҕо төрөппүтүн курдук иитилин¬нэҕинэ, олорор олоҕунан олордоҕуна, үлэлээбитин курдук үлэлээтэҕинэ эрэ өйө-санаата кини буола улаатар диэн өйдөбүлү киллэрэбит. Оҕону иитиигэ туттуллар өй-санаа үөрэҕэ, бу курдук көннөҕүнэ эрэ киһилии быһыылаах кэлэр көлүөнэ дьоно иитиллэн, улаатан тахсыахтарын сөп.

Биһиги бу быһаарыыбытын туоһулуур чахчынан урукку баай төрөп¬пүттэр оҕолоро өбүгэлэрэ ситиспитин кыайан ситиспэттэрэ, хата төттөрүтүн баайдарын дэлби матайдаан, арыгылаан, ыскайдаан кэбиһэллэрэ элбэҕэ буолар. Ол оннугар дьадаҥыттан баайыы диэки өрө тахсыыга оҕо¬лор ситиһэр кыахтара төрөппүттэринээҕэр таһыччынан үрдүк. Быстар дьадаҥы да дьон оҕолоро үөрэҕи-билиини, үлэни баһылааннар олохторугар элбэҕи ситиһэл¬лэрэ биллэр. Бу быһаарыы оҕо өйү-санааны бэйэтин кыаҕынан ситиһэ¬рин толору дакаастыыр көстүү буолар. Ол аата оҕо өйө-санаата дьадаҥыттан сайдан, үүнэн таҕыстаҕына олоҕун устата ордук элбэх ситиһиилэри оҥорор кыахтанар.

Оҕо, кэлэр көлүөнэ киһитэ, төрөппүттэрин бары дьыалаларын салгыыр кыахтанан, өйдөнөн-санааланан үөрэҕи ситиһэригэр төрөппүттэр кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктаныа этилэр. Иитэн-үөрэтэн күн аайы дьарыктанар оннугар оҕоҕо өй-санаа халлаантан түһэрин курдук “айыы үөрэҕэр” этэллэрэ отой сымыйа. Оҕону киһи буолууга хайдах үөрэтиэххэ диэҥҥэ кэлэн бук¬куллан, ол үөрэх хантан эрэ халлаантан, айыыттан, бэлэм бэриллэрин курдук санааҕа киллэрээри оҥостоллор. Итини тэҥэ, дьону кытта сатаан тапсан, биир тылы булунан сылдьарын туһугар оҕо киһилии быһыы¬лаах, хаһан да киһи киэбин, быһыытын сүтэрбэт тулуурдаах, сиэри тутуһар киһи буола улаатарын ситиһии төрөппүттэр сүрүн сыаллара буоларын умнумуохха.

Сахалар киһи майгынын быһаарар тыллара “Киһилии киһи”, “Киһи быһыылаах”, “Киһи быһыытын сүтэрбэт” диэннэр киһи хаһан даҕаны аһара барбакка, аһара түспэккэ, аһара хаалбакка олоҕун оҥосторугар үөрэтэллэр. Бу быһаарыылар бары киһи олоҕун суола ханан эрэ ортотунан, ханнык эрэ кыйыалар, ол аата үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан сиэри кэспэккэ, таһынан барбакка баран иһиэхтээҕин быһаараллар.

Билигин, сайдыылаах олох көрдөбүллэрэ, араас сокуоннар киһи быһыытын күрүөлэрин, хааччахтарын чопчутук быһааран биэрэл-лэр. Бу көрдөбүллэргэ аныгы суут-сокуон быһаарыылара барылара уонна сиэр-майгы көрдөбүллэрэ киирсэллэр. Киһи бэйэтин олоҕор бу хааччахтар, күрүөлэр икки арды¬ларынан, хаһан да таһынан, аһара барбакка, киһи буолуу өйүн-са¬наатын тутуһара көрдөнүллэр. Kиһи өйүн-санаатын маннык быһаарыы сахалар “Орто дойду” диэн өйдөбүллэринэн эмиэ чуолкайданар. Ол курдук, киһи олоҕо, киһи быһыыта хайа да өттүгэр аһара барыыта суох, үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ол аата ортотунан баран иһиэхтээҕэ быһаарыллар.

Киһи быһыытын сүтэрбэт киһи куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга кыаҕа элбиир. “От сумы и от тюрьмы не зарекайся”,- диэн өс хоһооно киһи хаһан баҕарар куһаҕан балаһыанньаҕа түбэһиэн уонна куһаҕан быһыылары оҥоруон сөбүн бэлиэтиир. Kиһи хаһан даҕаны аһара баран бэйэтин хайҕам¬макка сылдьарыгар, бу өс хоһооно ыҥырар уонна өйдөтөр. Байыы-тайыы кэмэ сотору ааһан дьадайыы тиийэн кэлэрин курдук киһи сыыһа туттуулары оҥорон хаайыыга түбэһиэн сөбө, биир сыыһа туттууттан эрэ тутулуктааҕын, бу өс хоһооно чуолкайдык быһаарар уонна дьоҥҥо өйдөтө сатыыр.

Сахалар атын киһини, бэйэҕин даҕаны хаһан да “Быһа этинимэ” дииллэр. Киһиргээһин, мин эрэ үчүгэйбин диэн этинии быһа этиниини үөскэтэр. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥоруоҕум диэн этинии киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Тоҕо диэтэххэ, субу баар үчүгэй сотору кэминэн куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыан сөп.

Киһи диэн киһи, тыыннаах киһи буоллаҕа дии. “Kиһини аһара кыйахалаама”,- диэн сахалар этэллэр, тулуура тиийбэккэ хаалан сыыһа туттунан кэбиһиэн сөбүттэн эрдэттэн сэрэтэллэр. Кыратык сыыһа-халты туттуулары, киһи быһыытын аһара барбатаҕына, киһи хаһан баҕарар оҥоруон сөп.

“Тугу да оҥорбот киһи – сыыспат”,- диэн этии эмиэ баар. Кыра, быстах сыыһалары оҥорууну сахалар олохторун сокуона, сиэ¬ри таһынан барбатаҕына, хаһан баҕарар көҥүллүүр. Үөрэх-билии, салгын кут сайдыы¬та олус түргэтээбитин киһи буор кута үөрэнэн, үөрүйэх буолан, ситэн биэрэн испэт буолла. Киһиэхэ буор кута сайдыытыгар олус элбэх бириэмэ наада. Кырата киһи лаппа сааһырыар диэри үөрүйэхтэри үөскэтиннэҕинэ эрэ буор кут баара биирдэ биллэр. Түөрт көлүөнэ киһини ииттэххэ, үөрэттэххэ уонна үлэнэн дьарыктаатахха олохсуйбут буор кут үөскүүр. Маны быһаарар этиинэн сахалар “Төрүт уус ыал оҕото” диэн быһаарыылара буолар. Хас эмэ көлүөнэ үлэһит дьон оҕолорун “Үлэһит киһи оҕото” эбэтэр “Уус төрүттээх” диэн ааттыыллар.

Онон, сахаларга киһи буолуу, киһилии киһи өйдөбүллэрэ киһи сир¬дээҕи олоҕун барытын хабаллар уонна киһи олоҕун сыалын быһаарал¬лар. Ол аата оҕо өйө-санаата сайдыытын сыала – хаһан даҕаны аһара барбат киһилии майгылаах, киһилии быһыылаах – киһи буолуу диэн ааттанар уонна олоҕун устата киһи быһыытын сүтэрбэккэ сылдьара, олоҕун олороро эрэйиллэр.

Киһи олоҕо дьон-сэргэ ортотугар үөскээбит үчүгэй эбэтэр куһаҕан майгылар икки ардыларынан баран иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык майгыны тутуһан өйө-санаата сайдан барыытын төрөппүттэрэ иҥэрэл¬лэр. Кинилэр оҕолоро ону-маны бэйэтэ оҥорон иһиэҕиттэн саҕалаан өйүн-санаатын оҥкулун, ийэ кутун олохсуталлар.

Сахалар оҕону үөрэтиигэ куруук туттар ньымаларынан үчүгэй дьон холобурдарын туһаныы буолар. Манна төрөппүттэр хардары - таары бэ¬йэ-бэйэлэрин холобурдарын туһаналлара ордук тиийимтиэ. Ол курдук ийэ холобур туттар, үтүктүөххэ диир киһитэ оҕолор аҕалара эбэтэр аҕа оҕолоругар ийэлэрин холобур оҥоһуннахтарына бу ыаллар оҕолорун иитэллэ¬ригэр, үөрэтэллэригэр уустук боппуруостар үөскээмиэхтэрин сөп. Ол курдук, оҕолор ийэлэрин уонна аҕаларын баҕа санааларын дьонугар – таҥараларыгар кубулуталлар. “Оҕом үчүгэй киһи буол”,- диэн үөрэтии сүрүн төрүтүнэн үчүгэй киһи хайдаҕын билии, кини тугу оҥорорун, хайдах тут¬та-хапта сылдьарын үтүктүү буолар. Маннык үөрэтиигэ үчүгэй киһи холобура хайаан даҕаны наада. Төрөппүттэр хардары-таары бэйэлэрин үтүө холобурдарын оҕолоругар үтүгүннэрэн үөрэттэхтэринэ, ордук тиийим¬тиэ. Ол курдук, ийэ оҕотугар “Аҕаҥ үтүө киһи, кини курдук буол»,- диэн үөрэтиитин, оҕото бэйэтэ көрөн итэҕэйэ сырыттаҕына, бу үөрэх халбаҥнаабат чиҥ үөрэх буолар уонна оҕо үтүктэригэр туһалыыр.

Бэйэтэ билэр, көрө сылдьар киһитин үтүө холобура оҕоҕо ханнык да этиитээҕэр быдан дириҥник иҥэр. Бу быһаарыы оҕо төрөппүтүн кур¬дук өйдөөх-санаалаах буолар диэн этиини чиҥэтэн биэрэр. Оҕо өйө-санаата, ийэ уонна салгын куттара хантан да халлаантан түспэккэ, кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн көрөн үтүктэн, кини олоҕор үөрэнэн иһэригэр олоҕурар.

Оҕо улаатан истэҕинэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан дьон биллэр бэлиэлэрэ симэлийэн сүтэн иһэрин ситэн, арааран билэргэ үөрэниитэ уустук, үлэлээх. Са¬халар “Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар” диэн этиилэрэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан дьону арааран билии улахан уустуктардааҕын быһаарар. Киһи майгынын өр кэмҥэ кэтээн көрөн, үөрэтэн эрэ билэллэр. “Киһини билиэххин баҕардахха кинилиин биир буут тууһу сиэх¬хэ наада” диэн этии киһини билэр туһугар кырдьык элбэх бириэмэ, икки сыл курдук кэм сөбүн быһаарар. Бу быһаарыыны кэргэннии буоларга туһаныы ордук улахан туһаны аҕалыа этэ.

Чугас аймах киһи үчүгэйгэ үөрэтэр холобура оҕону үөрэтиигэ туһата улахан. “Төрдө-ууһа суох” диэн былыргы сахалар этиилэрэ хаамаайы, дьадаҥы киһи оҕото, төрөппүтүн курдук өйө-санаата быстаҕар олоҕурар. Бу этии сахалар “Тулаайах оҕо” диэн этиилэригэр эмиэ сөп түбэһэр. Үтүө санаалаах төрүт-уус киһи бэйэтин олоххо оҥорор холобура, үтүө быһыылара эдэр көлүөнэлэри иитэргэ-үөрэтэргэ быһаччы дьайарын ити этии көрдөрөр.

Өй-санаа сайдан иһиитэ кэрискэ кэмнэрдээх. Оҕо өйө-санаата сайдан иһиититтэн майгына тупсан, быстах, этин-сиинин сүөһүлүү өйүн-санаатын кыана тутта, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр. Бу өй-санаа сайдыытын үрдүкү таһыма. Оҕо олус уһуннук үөрэнэн, үлэлээн-хамсаан, этин-сиинин эрчийэн ситиһэр сыала. Мантан салгыы саха дьонун олохторун сыалынан киһилии киһи буолуу уонна биирдэ бэриллэр олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу буолар.

Киһи буолуу диэн өй-санаа киһилии киһи таһымын ситиититтэн үөскээн тахсар өйдөбүл. Билигин сахалар киһилии киһи өйүн-санаатын киэҥник, ди¬риҥник үөрэтиинэн дьарыктана сылдьаллар. Аныгы үөрэх, суут, сокуон этэринэн сылдьар буола үөрэнии, атын дьон бырааптарын ытыктааһын, сиэр-майгы көрдөбүллэрин толоруу билиҥҥи, өйө-санаата сайдыбыт киһи ытык иэһэ буолар.

Онон өбүгэ үгэстэрин үөрэтэн олоххо сүрүн көрдөбүл оҥостуу чахчы бэрээдэктээх, төрөппүттэрин олохторун, үлэлэрин-хамнастарын сал¬гыыр киһилии киһи иитиллэн тахсарын хааччыйыа этэ.

КИҺИ ОҤОРОР БЫҺЫЫЛАРА

Киһи тугу баҕарар санаталаан ылара кыайан бобуллубат, хаайыллыбат, онтон оҥорор быһыылара хайдахтарыттан ханнык киһи буолара быһаарыллан тахсар. Ол аата киһи оҥорор быһыыларын хайдахтарын атын дьон билэннэр, көрөннөр киһилии быһыылары оҥорор киһини киһи быһыылаах диэн быһаараллар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэр оҕо, киһи оҥорор быһыыларын хонтуруоллаан, салайан биэрэн, киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр кыаҕа улаханыттан бэйэтин киһи быһыылаахпын диэн ааттаныан сөп.

Киһи быһыыта диэн дьон бары оҥорор киһилии быһыылара ааттаналлар уонна киһи бэйэтин кыыллартан туспа араарынар былыргы кэмиттэн үөскээн киэҥник тарҕаммыт. Бу үөрэх киһи оҥорор быһыылара тупсан, сайдан киһилии быһыыга уларыйалларыгар тириэрдибит уонна дьоҥҥо киһилии быһыылары оҥорууга ыҥырар киһи таҥараны үөскэппит.

Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар икки өрүттэнэн тахсаллар уонна кыыллыы эбэтэр киһилии быһыылар диэн икки аҥы арахсаллар. Былыргы сахалар ону билэннэр: “Туох барыта икки өрүттээх”, “Kуһаҕан үчүгэйэ суох буолбат”, “Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар” диэн этиилэри үөскэппиттэр. Бу өйдөбүллэр киһи оҥорор быһыыларын атын дьон сыаналааһыннарыгар олоҕураллар.

Үгүс киһи үчүгэй диир быһыытын оҥордоҕуна киһи элбэх хайҕалы, махталы ылыан сөп. Дьон бары тус-туһунан өйдөөхтөрүттэн-санаалаахтарыттан киһи, бу үчүгэй дии санаан оҥорбут быһыытын куһаҕан диэн сыаналааччылар эмиэ бааллар. Куһаҕан диэччилэр аҕыйаатахтарына, киһи үчүгэйи элбэхтик оҥорбут буолар. Ол аата, дьон олохторугар тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарыылара хайа өрүттэн хайалара баһыйарынан быһаарыллар уонна кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэр кыахтааҕын “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн этии биллэрэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии өй-санаа үөрэҕэр быһаччы сыһыаннаах уонна айылҕа уларыйан биэрэр тутулугуттан тутуллар, онтон нууччалар “Палка с двумя концами” эбэтэр “Мэтээл икки өрүттээх” диэн этэллэрэ улахан, киэҥ үөрэҕи бытархайга, күннээҕигэ кубулутан кэбиһии буолар.

Аан маҥнай киһи оҥорор быһыылара хайдахтарын атын дьон сыаналыыллар. Саха дьоно “Дьон тугу этиэхтэрэй?”- диэн аан маҥнай ыйытан, быһааран баран туох эмэ улаханы оҥороллор. Кинилэр бу оҥорор быһыыбыт атын дьон санааларыгар хайдах сыаналанарын аан маҥнай ыйыталаһан, быһаарсан билэргэ кыһаналлар.

Киһи бэйэтэ толкуйдаан, өйүгэр-санаатыгар ырытан баран ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтаах. Ол иһин киһи оҥорор бары быһыылара икки аҥы арахсаллар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр. Үчүгэй быһыылары оҥорууну киһи бары¬та билэр, сөбүлүүр, онтон тоҕо дьон куһаҕан быһыылары оҥорол¬лор диэн ыйытыы үөскүүрэ эбии быһаарыыны эрэйэр. Ону быһаарарга киһи оҥорор куһаҕан быһыы¬ларын маннык көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

1. Өр толкуйдаан, өйдөөн-санаан туран оҥоруу. Маннык көрүҥнээх куһаҕан быһыылары оҥорууга киһи салгын кута, араас билиитэ-көрүүтэ, үөрэтэн билбитэ барыта туттуллар. Бу быһаарыыга оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии эмиэ киирсэр. Ол кур¬дук оҕо иитиллиитэ атаах, бэйэтин уратытын, “оһуобайын” билинэр, түктэри буолан хааллаҕына, үгүс оҕолор үчүгэй дииллэрэ киниэхэ куһаҕан диэн өйдөнөр, бу оҕо өйө-са¬наата үгүстүк куһаҕаны оҥоруу диэки тардыһыыланан хаалыан сөп. “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этии бу быһаарыыны дакаастыыр.

2. Быстах санаа киирэн кэлэн, соһуччу оҥоруллар быһыылар. Киһи бэйэтэ быһаара охсон биэрбэт куһаҕан быһыыларын оҥоруутун итинник ааттыахха сөп. Олох биир эмэ түбэлтэтигэр салгын кут көтөн хааллаҕына ийэ кут өйө-санаата киирэн кэлэн киһини соһуччу куһаҕан быһыылары оҥороругар күһэйиэн сөп эбит диэн биһиги урукку үлэлэр¬битигэр арыйбыппыт. Ону кыратык хатылаатахха тулуура тиийбэт киһи куһаҕан быһыылары оҥоруу диэки урутаан салаллар.

3. Куһаҕаны оҥорууга киһини куһаҕан санаалара үтүрүйэллэр диэн эмиэ этэллэр. Биһиги бу быһаарыыны тутуһабыт. Куһаҕан быһыы оҥоруллуутун бу курдук быһаарыы, куһаҕан санаа үгэскэ кубулуй-даҕына бэйэтэ туспа сылдьарын билинэр. Ол аата, бэйэтэ туруктаах, тулуурдаах өйө-санаата суох киһиэхэ хантан эрэ куһаҕан санаа кэлэн киирэн куһаҕан быһыыны оҥорторуон эмиэ сөп.

Киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын итинник араартаабыт кэннэ тоҕо куһаҕан быһыылары киһи оҥорорун быһаарарга ордук судургу буолар. Ол иһин аан маҥнай киһиэхэ куһаҕан санаа хантан кэлэн, хайдах кии¬рэрин билиэхпит этэ:

А. Өр кэмҥэ толкуйдаан, барытын быһааран үөрэтэн баран киһи куһаҕан быһыылары оҥороро хас да суолларга арахсаллар:

а/. Иэстэһэн, урут оҥоруллубут куһаҕан быһыыны төннөрөн оҥоруу, “Иэһи төннөрүү” диэн ааттанар.

б/. Түргэнник баайы-малы булунуу, элбэх харчыланыы туһугар оҥоруллар куһаҕан быһыылар.

в/. Ордук санаан, өһүөннээн, куһаҕан буоллун диэн оҥоруу.

Манныкка маарынныыр куһаҕан санаалар биирдэ эмэтэ хас биирдии киһиэхэ киирэн ааһар кэмнээхтэр. Бу курдук санаалар киһиэхэ хантан да кэлбэккэ, бэйэтин мэ¬йиитигэр үөскээн, буһан-хатан тахсаллара ханнык да мөккүөрэ суох быһаарыллар. Олох араас түгэннэригэр үөскээн тахсар куһаҕан санааларга бас бэринэн, ол санаалары оҥорон, толорон кэбиспэт туһугар киһи ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга кыра эрдэҕинэ иитиллибит, тулуурдаах, өһөс, быстах санааҕа бас бэриммэт күүстээх санаалааҕа ирдэнэр.

Б. Киһи бэйэтин санаатыгар соһуччу оҥорон кэбиһэр куһаҕан быһыыларын манныктарга араарыахха сөп:

а. Атын киһи өй уган биэриитэ. Ол аата, сүбэлээн, этэн биэриитин ааҕыахха сөп. Бу быһыыны өй-санаа кэлэн киирэр диэн ааҕыахпытын эмиэ сөп. Бу киирбит өй киһинэн толорулларын туһугар киһи бэйэтин ийэ кутун өйүн-санаатын кытта сөп түбэстэҕинэ эрэ толоруллар кыах¬таах. Ол курдук, салгын кут киһи этин-сиинин быһаччы хамсатар күүһэ суох, ол иһин буолуохтаах хамсаныыны буор уонна ийэ куту кытта сөбүлэһиннэрдэххэ эрэ табыллар. Киһи бу куттарын икки ардыларыгар сөбүлэһии баарыттан хамсаныы чуолкай уонна туох эмэ ситиһиилээх буолар.

Тугу эрэ оҥороору сананан баран тохтоон хаалар майгыны быһаа¬рыыга сахаларга “Саарбахтыыр” диэн өйдөбүл баар. Ол аата ханнык эрэ быһыыны субу оҥорон иһэн киһи тохтоон хаалар майгына, сыыһа дуу, таба дуу диэн толкуйдаан ылар кэмэ итинник ааттанар. Бу кур¬дук эмискэ тохтоон хаалыы, атын хамсаныыга көһө охсуу майгына киһи куттара сөбүлэспэттэрин чуолкайдык бэлиэтиир. Киһи маннык быһыытын өссө “Тээтэҥниир” диэн ордук чуолкайдык быһаарыахха сөп. Бу тыл тугу эмэ оҥороору гына-гына төттөрү түһэри эбэтэр ба¬ра-бара кэлиини быһаарарынан киһи куттара сөбүлэспэттэрин, хамсаныы табыллыбатын ордук арыйар.

Киһи бу курдук буолан ылыыта ордук куһаҕан быһыыны оҥороору гыннаҕына биллэн тахсар. Аан маҥнай куһаҕан быһыыны, буруйу оҥорор киһи олус өр саарбахтыыр майгына дьоҥҥо былыргыттан биллэр. Ол курдук, аан маҥнай уорууга кыттыһа кэлбит эдэр киһи барытын быраҕан кэбиһиэн баҕара саныыра элбэх. Киһи ийэ кута бу оҥоруллар быһыыга сөбүлэспэтэҕинэ саарбахтыыр, онтон оҥорон кэбиспитин кэнниттэн киһиэхэ кэмсинэр санаата киирэр. Киһи сыыһаны оҥорбутун билинэр, сороҕор ол оҥорбут быһыытын көннөрүөн эмиэ баҕарыан сөп. Ол иһин кэнники оҥо¬рор быһыыта хайа кутун өйө-санаата баһыйарыттан, кыайарыттан эмиэ тутулуктанар.

Kиһи этин-сиинин хамсатарыгар салгын кута буор кутун нөҥүө эрэ дьайар кыахтаах. Бу быһаарыы киһи үөрэммэтэх, үгэс буола илик хамсаныыларын олус бытааннык, толкуйдуу-толкуйдуу оҥороругар олоҕурар. Ол аата киһи салгын кутун быһаарыыларын чочумча тол¬куйдуу түһэн баран биирдэ оҥорор, атын куттарын сөбүлэҥнэрин ылыыга төһө эмэ бириэмэ наада буолар.

Киһи ийэ кутугар ити оҥоруохтаах быһыы туһунан чиҥ өйдөбүл баар, уурулла сырыттаҕына, кэлин, салгын куттан киирбит өй¬дөбүл тэҥнээн көрүү көмөтүнэн бэрэбиэркэни барар. Манна саҥа киир¬бит өй эбэтэр быһыы ханнык эрэ туһалаах өттө лаппа баһыйара билин-нэҕинэ эрэ толоруллар кыахтанар.

б. Атын киһи өй уган биэриитигэр биһиги киһибитигэр ол быһыы туһунан ханнык да өйдөбүл суоҕа, саҥа киирбит өйдөбүл туохха да тэҥнээһинэ суох быһаччы ылыныллар уонна толоруллар эрэ кыахтанар. Кыра эрдэҕинэ үчүгэйи оҥорууга чиҥник үөрэтиллибэтэх оҕо куһаҕан быһыыга олус түргэнник ылларыыта итинтэн саҕаланар. Ол аата, оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар, ити куһаҕан быһыы туһунан олохсуйбут өйдөбүлэ суоҕуттан, куһаҕан быһыыны оҥорууга түргэнник киирэн биэрэр. Ман¬нык быһыыны “Билбэт буолан куһаҕан быһыыны оҥорор”,- диэн этэллэрэ чахчы буолар.

Киһиэхэ бэйэтигэр урут билбит эбэтэр ким эрэ үөрэппит өйдөбүлэ баарыттан киһи саҥа киирэр өйдөбүлү ол баар өйдөбүлгэ тэҥнээн көрөн сыаналыыр. Бэйэтигэр ийэ кутугар баар өйдөбүлгэ сөп түбэстэҕинэ, түргэнник ылыныллар, онтон сөп түбэспэтэҕинэ - ылыныллыбат, туоратыллар.

Киһи өйө-санаата сай¬дыытыгар үтүктэр дьоҕура олус сайдыбыта улахан көмөлөөх. Бэйэтэ атын дьон оҥорбуттарын ордук үтүктэн оҥорон үөрэнэр. Сайдыыны ситиһии үгүс өттүнэн үтүктүүнэн ситиһиллэр кыахтаах. Дьон ортоло¬ругар ханнык быһыылар улаханнык сыаналаналлар даҕаны үгүстэр он¬нук дьыалалары үтүктэн оҥороллор. Киһи үтүктэр дьоҕура олус улаханын сай¬дыылаах омуктар рекламаны олус киэҥник туһаналлара көрдөрөр. Киһи атын дьон оҥорор быһыыларын үтүктэн оҥороро сахалыы киһи буолуу диэн өйдөбүлгэ сөп түбэһэр. Оҕо атын, улахан киһи хайдах оҥорорун үтүктэн үөрэнэн киһи буолууну ситиһэр.

Биһиги киһи өйүн-санаатын быһаарыыбыт биир сүрүн төрүккэ олоҕурар. Ол төрүтү маннык быһаарыахха сөп. Киһи ийэ кутун өйүгэр¬-санаатыгар дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын туһунан олохсуйбут өйдөбүллэр баалларыттан, кэлин киһи ол өйдөбүллэринэн туһа¬нан тугу оҥоруохтааҕын барытын, онно тэҥнээн көрөн быһаарар.

Оҕо аан маҥнай ылыммыт, иҥэриммит өйдөбүллэрэ үгэс буоланнар кини ийэ кутугар ууруллан сылдьаллар. Kини кэлин тугу билбитин ба¬рытын ол, аан маҥнай билбитигэр тэҥнээн көрөн быһаарар. Манна үчүгэй быһыылары оҥорор туһунан өйдөбүллэр ууруллан сырыттахтарына, оҕо кэлин быһыыларын ол быһыыларга тэҥниириттэн үчүгэйи оҥороро элбиир.

Оҕону киһилии киһи буоларга үөрэтии сүрүн көрдөбүлүнэн кыра эрдэҕиттэн, оонньуу сылдьарын тэҥэ, үчүгэй майгыга, киһи буолууга, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорууга ийэ кутун иитии, үөрэтии бастаан иһиэхтээх.

Ийэ уонна аҕа үөрэхтэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар чиҥник ууруллан, элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан кини ийэ кутун үөскэтэллэр. Ийэ кут өйө-санаата киһини ханнык баҕарар кэмҥэ сыыһа туттан, куһаҕан быһыыны оҥороруттан харыстыыр, көрөр-истэр өй¬-санаа, төрүт өй-санаа буоларын билэн, оҕону кыра эрдэҕиттэн иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахпыт этэ.

Киһи өйө-санаата, куттара үйэтин тухары сайдаллар, саҥалыы үөрэнэн эбиллэн иһэллэр. Өйгө-санааҕа куруук хатыланар, хос-хос буолар быһыылар үгэскэ кубулуйаннар киһи ийэ кутун өйүгэр-санааты¬гар эбиискэ ууруллан, өй-санаа эмиэ сыыйа уларыйар. Кэлин үөскээ¬н иһэр саҥа үгэстэр киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор сабыдыаллара эмиэ үрдүк, эргэ үгэстэри солбуйан биэрэллэр.

“Киһи киһитинэн үчүгэй” диэн Уххан этиитигэр сөбүлэстэхпитинэ киһи киһи буолбута бэйэтэ үчүгэй. Хас биирдии киһи тус-туһунаннара элбэх. Өйө-санаата, тас көрүҥэ барылара тус-туспалар. Ол иһин хас биирдии киһи үчүгэй диэн өйдөбүлүн үгүс киһи үчүгэй диэнигэр сөп түбэһэргэ тириэртэҕинэ, оннукка үөрэннэҕинэ эрэ үгүс дьону кытта тапсан бииргэ олороро быһаарыллар.

Элбэх дьон үчүгэй өрүттэрин бииргэ түмэн, атыттары оннук быһыыны оҥороллоругар ыҥырыы үчүгэйи оҥоруу элбииригэр тириэрдэр. Омуктар бары үчүгэй киһи туһунан өйдөбүллэрин барыларын түмэн, таҥараларыгар кубулутан, ол киһи курдук буола сатааһыны баҕа санаа оҥостон ситиһэллэр. Таҥара туһунан өйдөбүллэр бары итинэн быһаарыллаллар. Ол иһин омуктар таҥараларын көрүҥэ үчүгэй киһиэхэ кубулуйбут.

Былыргы дьон өйдөбүллэригэр үчүгэйи оҥорор буолуу халлаантан түспүт курдук. Былыргы ыарахан кэмнэргэ халлаан сырдааһына үчүгэй кэми аҕалар этэ. Ол иһин өй-санаа саҥа сайдан истэҕинэ үчүгэйи - таҥара, халлаан диэн ааттаабыттар. Үчүгэйи оҥорууга ыҥы¬рыы, үчүгэй санааларданыы таҥаралаах диэн ааттаммыт.

Саха дьоно оҕолорун өһөс, кытаанах майгылаах гына иитэллэрэ-үөрэтэллэрэ. Бу үөрэх “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан бэриллэр. Кытаанах, чиҥ майгылаах киһи бэйэтэ эмиэ үчүгэйдээх. Олоххо ылыммыт сыалын толорууга ордук кыһамньылаах, дьүккүөрдээх буола иитиллэн, олох араас абылаҥнарыгар албыннатан киирэн биэрбэт майгыланар.

Билигин олох сайдан араас абылаҥнара, арыгылар, наркотиктар дэлэйбиттэрин кэнниттэн киһи ордук өһөс, олус тулуурдаах, дьүккүөрдээх буолан иһиэхтээҕэ аналлаах көрдөбүллэргэ кубулуйдулар. Ол курдук, арыгы, наркотик дьайыыларыгар киирэн биэрбэт буолууга тириэрдэр бу көрдөбүллэр дьоҥҥо ордук туһалаахтар. Олох сайдан истэҕинэ, араас абылаҥнара өссө элбээтэхтэринэ соҕотох, бу өс хоһооно эрэ саха дьонун, атын омуктары даҕаны быыһыыр, тулуурдарын улаатыннарар кыахтанар.

Өлбүт киһи оҥортообут куһаҕан быһыыларын дьон ахтыбаттар, бу быһыылары умна сатыыллар. Онтон, бу киһи тугу эмэни үчүгэйи, үгүс дьоҥҥо туһалааҕы оҥорбута ахтыллар уонна үрүҥ айыы диэн ааттанар. Киһи оҥорбут быһыыларыттан үчүгэй эрэ өттүн ылан ахтыы, кэлэр көлүөнэлэри үчүгэйгэ үөрэтиигэ туһалыыр.

Бэйэлэрин үйэлэригэр хара айыыны эбэтэр куһаҕан быһыылары оҥорбут дьон ааттара-суоллара сотору умнулларга тиийэригэр кинилэри ахтыбат, санаабат буолуу тириэрдэр. Тоҕо диэтэххэ, тугу да туһалааҕы оҥорботох киһини ахта-¬саныы сылдьарга аналлаах оҥорбута туга да суох, ол иһин бэйэтэ ахтыллыбат, онтон улахан куһаҕаны, хара айыыны оҥорбут дьону ахтары, саныыры анаан-минээн саха дьоно боболлар, ол аата, кэлэр көлүөнэ дьон аны куһаҕаны үтүктэн оҥорботуннар диэн умуннара сатыыллар. Саха дьонун олохторун сиэрэ куһаҕанынан аатырары, куһаҕаны ахтары сиэрэ суох, олоххо буортулаах быһыынан ааҕар.

Уруккуттан дьон оҥоро үөрэммит, билэр быһыыларын киһи барыта ханнык да ыйыыта, бобуута суох оҥоруон сөп. Бу быһыылар барылара сахалыы “Киһи быһыыта” диэн ааттаналлар уонна дьон бары оҥороллоругар аналлаахтар.

Киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, урут оҥорулла илик саҥа быһыылары, саҥаны айыылары барыларын “айыыны оҥоруунан” ааттанар. Ол аата, киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан, мэйиитинэн саҥаны айыыны оҥорон “айыыны оҥорор”. Бу саҥаны айыы аан маҥнай дьоҥҥо-сэргэҕэ хайдах дьайара билли¬бэт. Ол иһин хайаан да сэрэниллэр. Оҕолору, эдэр дьону: “Биллибэ¬ти, саҥаны айыылары, айыыны оҥорумаҥ”,- диэн сэрэтэллэр. Саҥаны айыы үчүгэйэ, дьоҥҥо туһалааҕа дакаастаннаҕына биирдэ үрүҥ айыы, онтон куһаҕана билиннэҕинэ - хара айыы диэн ааттанар, умнуллар аналланар.

Онон айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, олох урукку үгэстэрин уларытар, олоххо уларыйыылары киллэрэр. Эдэрдэри үөрэтиигэ сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ тиэтэйэн, ыксаан сыыһа-халты туттумматтарын үөскэтэр аналлаах.

КИҺИ САҤАНЫ АЙЫЫЛАРА

Киһи өй-санаата, салгын кута сайдарынан туох санаатыгар көтөн түспүтүн оҥорон иһиэн сөп. Ону тэҥэ, саҥаны айыыны, уратыны, урут оҥорботоҕун уонна атыттар билбэттэрин, оҥорботторун була сатаан хаһан баҕарар оҥорор кыахтаах.

Оҕо ийэ кута, өйө-санаата саҥаны айыылартан хомуллан сайдар, мунньуллар. “Ай” диэн салгын куппут сайдарын, саҥаны айарга үлэтин быһаарар тылбыт бары тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ сыһыаннаах. Ол курдук, сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ салгын кут киһиэхэ эрэ сайдарын, киһи эрэ саҥаны айарын быһаарар. Туох саҥаны айа сатыырбыт баспыт иһигэр сылдьарын ай диэн тылбыт биллэрэр. Тугу барытын, үчүгэйи да, куһаҕаны да айа сатыахпытын, санаабытыгар оҥорон көрө сылдьыахпытын сөп. Ай диэн тылбыт айар, айымньы диэн тыллары үөскэтэн санаа ырытар, быһаарар үлэтин арыйар.

Баспыт иһигэр тугу айа сатаабыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына дьэ биирдэ айыы буолан тахсар. Саныыр санаабыт оҥорор быһыыга кубулуйар, атыттар билэр, көрөр кыахтаналлар. Киһи оҥорор быһыытын быһаарар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта ай диэн тылга эбиллэн айыы диэн тылы үөскэтэр уонна куһаҕан өттө элбээбитин биллэрэр. Киһи оҥорон кэбиһэр саҥаны айыыта хайдах буолан тахсара биллибэтиттэн уустуктары үөскэтэр. Куһаҕаны анаан-минээн айан оҥорооччулар аҕыйахтар эрээри, атыттар бары үчүгэй буолуо диэн оҥорбуттара табыллыбакка, сатаммакка уонна сыыһа-халты буолан тахсаллара элбэҕиттэн куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ол курдук, саҥаны айыы хаһан да оҥорору кытта табылла охсон кэлбэт, элбэхтик сыыһа-халты буоларыттан хатылаан оҥоруу элбиир.

Киһи бэйэтэ саҥаны айыыны оҥорон эрэйдэммэтэҕинэ айыы диэн тылбыт куһаҕан өрүтэ элбэҕин арааран билэрэ уустук. Ол курдук, уһуннук киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, бэйэтин үчүгэйдик сананара улааппыт киһи куруук үчүгэйи оҥорор курдук сананар кэмэ тиийэн кэлиэн сөп. Тугу саҥаны айарын, айыыны оҥорорун барытын үчүгэйи айыы курдук санааҕа киириэн сөп. Бу албын санаа. Сааһырбыт да дьон куһаҕан, хара айыыны оҥорон хаайыыга түбэһэллэрэ эмиэ биллэр.

Айыыны оҥоруу куһаҕанын улаатан эрэр оҕолор оҥорор быһыыларыттан булан ылыы ордук табыллар. Оҕо айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор санаата аһара элбэҕиттэн ону-маны, буолары-буолбаты элбэҕи оҥорор кыахтаах. Бу оҥоро сатыыр саҥаны айыылара үксүлэрэ табыллыбаккалар куһаҕан буолан тахсыахтарын, куһаҕан быһыыны элбэтиэхтэрин сөп. Үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу уустугуттан, үлэтэ-хамнаһа аһара элбэҕиттэн кыайбакка, саллан оҕо өйө-санаата халыйан хаалан, куһаҕаны оҥоруу боростуойуттан, судургутуттан олору элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөп.

Боростуой айыыны оҥорууну оҕо бэргэһэни хайдах кэтэриттэн булан ылыахха сөп. Ол курдук, бэргэһэтин ханньары кэтэр, төттөрү эргитэн кэтиэн сөп. Бэйэтин кыра санаатыгар ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥорбутуттан сөп буолан хаалыан сөп.

Урукку хаатыҥка, саппыкы үйэтигэр олор осторун тиэрэн кэбиһии арыычча уолаттарга бастаан иһэр этэ. Уһун остоох уу саппыкытын оһун биир харыс үрдүктээх гына тиэрэн кэбиспит уол баара.

Табааҕы тардыы, арыгыны иһии, наркотиктары боруобалааһын барылара оҕоҕо саҥаны айыыны оҥоруу буолан өйүгэр-санаатыгар хатаналлар. Оҕо биирдэ эмэтэ боруобалыы оонньуу, айыыны оҥоро сатыы сылдьан наркотикка ылларан хаалыан сөбө аһара улаатта. Билигин Россияҕа наркотиктар тарҕанан иһиилэрэ элбээһинэ ити быһаарыыттан тутулуктаах. (7,16). “Айыы үчүгэй”, элбэхтик оҥорон ис диэн үөрэх оҕону наркотиктары боруобалыырга ыҥырар, угуйар. Оҕо саҥаны айа сатыыр санаата бэйэтэ да элбэҕин “айыы үчүгэй” диэн үөрэтии, этии өссө улаатыннарар. Күүстээх наркотигы биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьан эдэрдэр наркоман буолан хаалалларын бу оҕолору үөрэтэр ааттаах дьон билбэттэрэ хомолтолоох. Маннык дьону оҕо иитиититтэн туоратыы ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Төрөппүттэр оҕолорун харыстаан, киһилии быһыылаах буола улаатыахтарын баҕардахтарына, улаатан үчүгэйи куһаҕаны арааран билэн олоҕор туһаныар диэри “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сахалар үөрэхтэрин тутуһан иитиэ, үөрэтиэ этилэр. (1,24).

Онон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин эрэ киэҥник туһаныы аныгы үйэҕэ омук сайдан иһэрин үөскэтэр кыахтаах.

ҮЧҮГЭЙИ уонна КУҺАҔАНЫ АРААРЫЫ

Сиргэ-дойдуга араас элбэх тыынар-тыыннаахтар үгүс араас быһыылары оҥороллор. Бу элбэх быһыылартан киһи өйө-санаата сайдарынан талан ылан сорохторун оҥорор, олоҕор туһанар, онтон атыттара киһи быһыытыгар сөп түбэспэт буоланнар киһи оҥорбот. Ол аата бары баар быһыылар киһи оҥорор уонна оҥорбот быһыылара диэннэргэ икки аҥы арахсаллар. Киһи оҥорбот быһыыларыгар кыыллар, көтөрдөр быһыылара киирсэллэр.

Аны киһи оҥорор быһыылара барылара эмиэ икки өрүттээхтэр, ол аата үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыы диэннэргэ арахсаллар. Киһи оҥорор быһыыларын маннык икки аҥы араарыы киһи өйө-санаата сайдан киһилии быһыылары оҥороро элбээбитин, киһи буолууну ситиспитин кэнниттэн салгыы сайдыыны ситиһиитэ, үчүгэй диэн ааттанар быһыылары оҥорору баһылааһына буолар.

Дьон бары үчүгэйи, бэйэлэригэр, дьоҥҥо туһалааҕы оҥорор санаалаахтар, үчүгэй быһыыны элбэҕи оҥоро сатыыллар. Ол эрээри бу быһыыны үчүгэй диэн арааран быһаарарга атына, утарыта, куһаҕан быһыы баарын хайаан да аан бастаан быһаардахха, биллэххэ эрэ табылларын табан өйдүү, туһана иликпит.

Үчүгэй быһыылар аһара элбэхтэр, өссө эбиллэн иһэллэр, онтон куһаҕан быһыылар аҕыйахтар. Дьон куһаҕан быһыылары оҥороллоро аҕыйаан иһэриттэн өссө аҕыйыыллар. Аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо аан маҥнай арааран биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатарыттан үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥоруон сөп.

Ол аата оҕо аан маҥнай куһаҕан диэн тугун арааран биллэҕинэ эрэ үчүгэй диэн тугун билэр уонна сыаналыыр, харыстыыр кыахтанар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба өйдөөн араарыы киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга тириэрдэр. Киһи өйө-санаата сайдыбытын бэлиэтинэн үчүгэйи уонна куһаҕаны сатаан арааран олоҕор туһанара буолар. Арыгыны аһара иһэр куһаҕан, арыгыга ылларыахха сөп. Ол иһин арыгыны испэт үчүгэй. Арыгы куһаҕана элбэҕиттэн арыгыны испэт үчүгэйэ быһаарыллар кыахтанар. Ол эбэтэр арыгы биллэр куһаҕана суоҕа эбитэ буоллар бука бары арыгы үчүгэй дииллэрэ сөптөөх буолан тахсыа этэ.

Киһи көннөрү сырыттаҕына үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыыга кыһаммакка эрэ сылдьар. Баар баарынан, суох суоҕунан. Барыта үчүгэй курдук саныырыттан атыны санаабат. Арай умайан хара хоруо буолбут тыаны көрдөҕүнэ эрэ тыыннаах күөх тыа үчүгэй эбитин арааран өйдүүр, ордук кыһанан Айылҕаны харыстыырга дьулуһуута үөскээн сайдар.

Төһө да хомолтолооҕун иһин дьон куһаҕан быһыылары аҕыйах да буоллар оҥоро тураллар. Куһаҕан быһыы диэн суох буола симэлийэн хаалара билигин да лаппа ыраах. Ол курдук, “Үчүгэй буолуо” диэн быстах санааттан оҥоруллан хаалар быһыылар табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Дьон өйө-санаата өссө сайыннаҕына, демократия сокуоннара дьоҥҥо-норуокка үгэс буолан иҥнэхтэринэ эрэ куһаҕан быһыылар аҕыйыыр кыахтаахтар.

Бары барыта үчүгэйгэ кубулуйан хааллаҕына куһаҕан диэн суох буолан, симэлийэн, сүтэн хаалар курдук буолар. Олох ханньары баран аҥар өттүн диэки халыйыыта саҕаланарыттан бары үчүгэй диэн этэрбит барылара куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыахтарын сөп. Олох охсуута оччоҕуна улаатан хаалар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр бары барыта үчүгэйгэ кубулуйбутун кэнниттэн үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу үөскээн, бу былаас эстибитэ.

Өй-санаа хойутаан иһэр. Оҕо эрдэттэн билбэтэҕинэ куһаҕан диэн хайдаҕын кыайан араарымыан сөп. Ол иһин аан маҥнай туох уонна төһө улахан куһаҕан буоларын хайаан да боруобалаан көрөн биллэҕинэ эрэ табыллар, олоҕор ону туттубакка үөрэнэр.

Дьон сөбүлээбэт, сирэр, туһата суох быһыыларын куһаҕан быһыы диэн ааттыыллар. Маннык быһыылары оҥорбокко кыһаналлар, оҕолорун балары оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэр. Үчүгэй быһыыны оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына, туга эмэ кыаллыбатаҕына куһаҕан буолан хааларын арааран билбэппит ордук хомолтолоох. Ол курдук, кыра оҕо ымсыырар, баҕарар көрдөбүлүн барытын төрөппүт тук курдук толорон биэрэн истэҕинэ оҕото куруук бары баҕатын соннук толотторо үөрэнэн хааллаҕына, кэлин улаатыытын саҕана араас баҕа санаалара кыайан толоруллубат буола улаатан хаалаллара ыараханнары үөскэтэр.

Куруук сылаастык таҥыннара сырыттахха оҕо биирдэ тымныйда даҕаны ыалдьан иһэргэ кубулуйар, тымныыны тулуйбат буолар. Ким да куһаҕаны соруйан оҥороро аҕыйах. Оҕону иитиигэ үчүгэйи оҥоро сатаан куһаҕаҥҥа тириэрдии ордук элбэх. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэйэ бэрдиттэн барыны бары такайан, маанылаан аһара атаахтатан кэбистэххэ куһаҕан иитиилээх буола улаатара, улааппытын кэннэ хомолтону үөскэтиэн сөп.

“Бу куһаҕан” диэн көрдөрөн, үөрэтэн биэрбэтэххэ оҕо куһаҕан диэни арааран билбэт киһи буола улаатар. Оҕону кыра эрдэҕинэ кыайа-хото ииппэтэх-үөрэппэтэх төрөппүттэр оҕолоро улаатан ону-маны, куһаҕаны оҥороллоруттан олус эрэйдэнэллэр. “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этии сахалар олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа үөрэҕинэн дьарыктанан итини бигэргэтэллэрин биллэрэр.

Аан маҥнай туох куһаҕан баарын биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара биллэн тахсар. Тыа оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары оҥороллор дииллэр. Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын кэпсээбэттэр, суруйбаттар, кистии, саба сатыыллар. Тыа дьоно ханнык куһаҕан быһыылары дьон оҥороллорун билбэттэр, ол иһин оҕолорун, олору оҥорумаҥ диэн этэн үөрэппэттэр. Улааппыт оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу оҥороллоруттан хомойон эрэ хаалаллар.

“Үрүҥү үрүҥ, онтон хараны хара” диэн арааран быһаарарга аан маҥнай куһаҕаны билиэххэ наада. Элбэх үчүгэйтэн аҕыйах куһаҕаны араарыыга аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны биллэххэ үөрэх ситиһиилэнэрэ хааччыллар. Бу быһаарыыга олоҕуран сахалар “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн таҥараларын үөрэҕэ оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар. Олус элбэх араас быһыылартан киһи сорохторун оҥорбот. Киһи оҥорбот быһыылара эмиэ икки аҥы арахсаллар:

1. Киһи бу быһыылар куһаҕаннарын, туһата суохтарын таһынан буортулаахтарын билэр буолан оҥорбот быһыылара.

2. Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыылара.

Киһи оҥорор быһыыларын бу икки араастарын төһө кыайарбытынан тус-туспа арааран быһаарабыт:

1. Урукку олох уоппуттарын туһаныы, эрэйдэнии, оҥорон көрөн билии-көрүү кэнниттэн сайдан иһэр киһи өйө-санаата элбэх араас быһыылартан бу быһыылар куһаҕан эбиттэр диэн араарар, билэр кыахтанар. Куһаҕан быһыылары туспа арааран билэргэ элбэхтик үөрэниэххэ, боруобалыахха наадата итини эмиэ чиҥэтэн биэрэр.

Куһаҕан быһыылар киһи оҥорбот быһыыларыгар киирсэллэр. Ол аата бу быһыылар куһаҕаннара биллэн, дакаастанан турар быһыылар. Үөхсэр – куһаҕан, арыгыны элбэхтик иһэр куһаҕан. Бары билэр куһаҕан быһыыларбыт барылара манна киирсэллэр. Оҕо оҥорон көрөн бу быһыы чахчы куһаҕан эбит диэн итэҕэйдэҕинэ үөрэх дириҥник иҥмитэ быһаарыллар. Манна кэлэн үөрэнии икки араастааҕын санаатахпытына табыллар. “Үөрэҕи ылымтыа киһи дьон сыыһаларын көрөн-истэн үөрэнэр, онтон сорох киһи бэйэтин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэр” диэн этии үөрэх хайдах иҥэрин чуолкайдык быһаарар.

2. Киһи билбэтиттэн оҥорбот быһыылара саҥаны айыылар, айыыны оҥоруулар буолалларын бары билэбит. Киһиэхэ билии-көрүү эбилиннэҕинэ саҥаны айыылар үөскээн тахсаллара кырдьык эбиллэр. Ол эрээри, бу саҥаны айыылар бэйэлэрэ туох содул үөскээн тахсара хайдах быһаарылларыттан көрөн икки аҥы арахсаллар:

а). Үчүгэйи оҥорор саҥаны айыы, ол аата үрүҥ айыы буолар.

Сахаларга үчүгэйи оҥоруу үтүө, үрүҥ быһыы буолар, ол иһин бу айыыбыт үрүҥ диэн быһаарыыланнаҕына эрэ табыллар. Туһалаах саҥаны айыыны дьон бары оҥоруохтарын баҕараллар эрээри, онтубут ыл да табыллыбат, кыаллыбат, олус уһун кэмҥэ үлэлиэххэ, оҥоруохха, чочуйуохха, оннун булларыахха, туһаҕа таһаарыахха наадата үрүҥ айыы аҕыйыырыгар тириэрдэр. Туһалаах, үчүгэй саҥаны айыылар аҕыйахтар, биир эмэ табыллан туһаҕа тахсар.

б). Бу саҥаны айыыбыт куһаҕаны оҥорорго туттуллар саҥаны айыы буолан таҕыстаҕына эбэтэр куһаҕаҥҥа тириэртэҕинэ – хара айыы диэн ааттанар. Умнуллар, дьон олоҕор туттуллубат дьылҕаланар. Бу саҥаны айыыбыт куһаҕан быһыылары элбэтэргэ анаан туттулуннаҕына дьон олоҕор буортуну, алдьатыыны оҥороро биллэрдик улаатыан сөп.

Дьон бары кэриэтэ үчүгэйи оҥоро сатыыллар. Үчүгэйи оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына, туга эрэ сатамматаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалара куһаҕан айыыны өссө элбэтэн кэбиһэр.

Саҥаны айыы киһи билбэтиттэн оҥорбот быһыытыгар киирсэр. Сахалар эдэр оҕолор үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билиэхтэригэр, киһи буолууну ситиһиэхтэригэр диэри оҕолорун үөрэтэллэригэр “Айыыны оҥорума”, “Айыы диэмэ” диэн үөрэтэллэр. Бу үөрэтии оҕону өйө-санаата саҥа сайдан эрэр кэмигэр сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыр аналлаах.

Оҕону үөрэтиигэ олус киэҥник туттуллар “Билбэккин оҥорума” диэн этии “Айыыны оҥорума” диэн өйдөбүллээҕин аахайбакка, туһаммакка сылдьарбыт эдэрдэр айыыны оҥорор санаалара элбэҕиттэн араас буруйу, куһаҕаны оҥороллоро билигин элбээһинигэр тириэртэ.

Киһи билбэтэ, оҥорбото саҥаны айыы буоларын бары билэбит. Билбэттэн, биллибэттэн сэрэниэххэ наада диэн бары этэллэр. “Билбэт буоллаххына тыытыма” диэн оҕолорун үөрэтэ сатыыллар. Оҕолор күүлэйдии сылдьан хонууттан хортуоппуй курдук үүнээйини булбуттар уонна үллэстэн сиэн кэбиспиттэр. Сотору утуу-субу бары суолга охтубуттар. Хата биир арыыччалара дэриэбинэҕэ нэһиилэ тиийэн дьоҥҥо этэн, кэлэн эмтии охсон өрүһүйбүттэр. Оҕолор айыыны оҥороннор, билбэт үүнээйилэрин сиэннэр былаҕайга былдьата сыспыттар. Оҕону үөрэтэргэ билбэт буоллаҕына куһаҕаны оҥоруо суоҕа диэн былыргылыы санаа, күөйэ-хаайа сатааһын аныгы информация, билии-көрүү сайдыбыт кэмигэр кыайан тутуһуллубатын билиниэхпит этэ. Хантан баҕарар истэн, көрөн сайдан иһэр санаалаах оҕо барыны бары билиэн-көрүөн баҕатын ханнарар кыаҕа аһара улаатта. Ол иһин оҕону, бу куһаҕан диэн этэн куһаҕан быһыылары эрдэттэн биллэрэн, арааран үөрэтии эрэ билигин туһалыыр кыахтаах.

Эдэрдэри үөрэтиигэ киһи оҥорбот быһыылара, бу курдук икки аҥы арахсыыларын уонна үксүлэрэ куһаҕан быһыылар буолалларын билэн олоххо таба туһанарга үөрэтии эрэйиллэр.

Онон өй-санаа бу уратыларын, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэрин оҕону үөрэтээччилэр табан туһаналлара ирдэнэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕэ тутуһара олоххо таба суолу булууну үөскэтэр.

ӨЙ – САНАА САЙДЫЫТЫН ТАҺЫМНАРА

Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэринэн сахалар билэр уонна билигин да туһана сылдьар Кут-сүр үөрэхтэрэ буолар. Ол курдук, күүстээх, сайдыылаах куттаах ойуун киһи бэйэтин аймахтарыгар көмөлөһөр, көрөр-харайар кистэлэҥ күүстээҕин сахалар билэллэр.

Саха дьоно Кут-сүр үөрэх төрүттэрин былыр¬-былыргыттан бэйэлэрин олохторугар туһаналлар. Үөрдэри, иччилэри билигин да итэҕэйэллэр, харыстыыллар, аймаабаттар, олор куттартан үөскүүллэрин билэллэр. Ол куттар барылара араас көрүҥнэри ылынан¬нар былыргы таҥара үөрэҕин төрүттэрэ буолбуттар.

Билигин сайдыылаах, үөрэх-билии тарҕаммыт кэмигэр оҕо ийэ кутун иитэн, ол аата кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата киириэн иннинэ атаахтаппакка, үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэн олору үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии, онтон улаатан истэҕинэ салгын кутун сайыннарыы диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэтии буоларын таба өйдөөн олоххо туһаныы эрэйиллэр.

Үөрэх, үгэс уонна үөрүйэх диэн олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит өйдөбүллэри табатык өйдөөн оҕоҕо кут үөскээһинэ ити курдук үс сүһүөхтэнэн салҕанан иһэрин олоххо туһаныы сайдан иһэр саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Норуот өр кэмҥэ мунньуммут олоҕун үөрэхтэрэ таҥара үөрэхтэ-ригэр кубулуйан сылдьаллар. Дьиэ кэргэн олоҕун төрүттэрэ, оҕону иитии-үөрэтии үгэстэрэ, киһи киһиэхэ сыһыанын уратылара барылара таҥара үөрэхтэригэр холбуу киирсэн сылдьаллар. Олох үөрэхтэригэр сыһыаннаах сиэри-туому толоруулары таҥара үлэһиттэрэ баһылаан дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэллэрэ эрэйиллэр.

Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар бэйэлэрин уһун, ыарахан олохторугар мун¬ньуммут туһалаах уоппуттара, үгэстэрэ элбэҕэ ханан да саарбахтаммат. Сахалар олус уһун үйэлээх омук буоларбыт дакаастана сылдьар. Уһун үйэлээх үөрэхпит өс хоһооннорунан этиллэн кэлэр көлүөнэлэрбитигэр тиийэн иһэр.

Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, киһи олоҕун сыалыгар сөп түбэһиэхтээх. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи олоҕун устата өйүн-санаатын сайдыытын маннык кэрискэ кэмнэргэ, таһымнарга араарар:

1. Киһи буолуу. Бу кэмҥэ оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн киһи буолуу таһымын ситиһэр. Олоҕор “Куһаҕаны, айыыны, дьон билбэтин, оҥорботторун, туттубаттарын оҥорума”,- диэн өй-санаа хааччаҕын тутуһан өйө-санаата сайдар, улахан киһи өйүн-санаатын ситиһэр. Бэйэтэ киһилии быһыылаах киһи киһитэ буола улаатар.

2. Киһи быһыыта. Өйө-санаата сайдыбыт киһи олоҕун “Сиэр”, “Киһи быһыыта”,- диэн өй-санаа хааччахтарын тутуһан сиэрдээхтик, киһи быһыылаахтык олорор, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар. Дьиэ туттан, оҕо төрөтөн, мас олордон олоҕун сыалын толорор. Сайдыыны ситиспит өйө-санаата этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн, барыга бары үөрүйэх оҥорон үйэтин уһатыыны ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, оҕолорун, сиэннэрин киһи буолууга үөрэтэр. Киһи Орто дойдутааҕы олоҕо киһи быһыылаахтык олоҕун олоруутунан түмүктэнэр.

3. Yрүҥ айыы буолуу. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан, ыһыллан үөр, айыы буолан Yөһээ дойдуга тахсар. Yгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни, үчүгэйи, саҥаны айыылары бэйэтин үйэтигэр оҥордоҕуна, кини үөрэҕин-билиитин кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанаары үрүҥ айыы оҥороллор, куруук ахта-саныы сылдьаллар, кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэллэр.

Сорохтор оҥорбут олус куһаҕан быһыыларын, хара айыыларын умнуу, ахтыбакка хаалларан иһии Сир үрдүгэр куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар тириэрдэринэн үтүө санаалаах дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.

Сахалар бастакы таҥаралара Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанара олус былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт дьон билиилэриттэн үрүҥүн, ол аата үтүөтүн, билиҥҥи дьоҥҥо туһалаах, сайдыбыт, тупсубут өйгө-санааҕа сөп түбэһэр өттүн эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанар наадалааҕын быһаарар.

Yрүҥ айыылартан кэлэр билиилэргэ урукку олоххо буолан ааспыт быһыылар, оччотооҕу үөрэхтэр, үлэ-хамнас ситиһиилэрэ, тутуллубут тутуулар киирэллэр. Оччотооҕу кэмнэргэ оҥоруллубут саҥаны айыылар билиҥҥи кэмҥэ эргэрэннэр дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйаннар сыаналара түһэн, суолталара намтаан иһэр. Ол курдук, олус былыргы охсуһуулаах-этиһиилээх, суут-сокуон диэн суох олоҥхо кэмигэр дьон олохторун таһыма, өйдөрө-санаалара эмиэ олорор олохторун курдук этэ. Билигин сайдыы, демократия, киһи киһиэхэ сыһыана ордук тупсан, кэҥээн иһэр кэмигэр оччотооҕу, былыргы кэмнээҕи билии-көрүү туһата лаппа кыччаата. Арай бу билиилэртэн ордук туһалаахтарынан тус-туспа омуктар олохторун үгэстэрин, тылларын үөрэтии уонна харыстааһын киирсэллэр.

Биһиги сахалар итэҕэлбит, таҥарабыт үөрэҕэ, бары тутуһуллар хааччахтара барылара былыр-былыргыттан бааллар уонна билигин да туһанылла сылдьаллар. Бу үөрэх киһи олоҕун бары кэмнэрин толору хабар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайыннаҕына, күүһүрдэҕинэ этин-сиинин эрчийэн, үйэтин уһатыахтааҕын табатык быһаарар. Биһиги итэҕэлбит, таҥарабыт үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын атын өй-санаа үөрэхтэринээҕэр ордук дириҥник, киэҥник быһаарар, сайдан, эбиллэн истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэрин кытта аахсан толору арыйар. Биһиги итэҕэлбитин билиэххэ, үөрэтиэххэ уонна олоххо туһаныы ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Эти-сиини утумнаахтык эрчийэн, үөрэҕи-билиини баһылаан олоҕу уһуннук, киһи быһыылаахтык, дьоҥҥо-норуокка туһалаахтык олороргутугар, кэлэр көлүөнэлэргитин киһи быһыылаах буолууга иитэргитигэр, үөрэтэргитигэр баҕарабыт.

Онон уһун үйэлэргэ салайааччылар бас билиилэригэр киирэн диктатураларга кубулуйан хаалбыт таҥара үөрэхтэринээҕэр сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарар.

ОЛОХ ҮӨРЭҔЭ

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ кураанаҕын биир бэлиэтинэн бэйэтэ билбэтэх, олорботох олоҕун букатын ылыммата, сөбүлээбэтэ буолар. Урукку ыарахан олох туһунан төрөппүттэрин кэпсээннэриттэн истэн төһө эмэ биллэр даҕаны, кини олоҕор сыһыана суох курдук саныыра, сыаналаабата хаһан да уларыйбат. Бэйэтэ өйдөөбөккө хаалбыт, этинэн-сиининэн эрэйдэнэн билбэтэх олоҕо олус кыра, быстах би¬лиилэри, көннөрү өйдөбүллэри эрэ хаалларарынан туох да туһаны, билиини аҕалбаттар.

Төрөппүттэр эдэр эрдэхтэринэ урукку олохторун тустарынан оҕолоругар кэпсээтэхтэринэ, оҕолоро аптаах остуо¬руйа курдук истэн эрэ кэбиһэллэр. Оҕолор төрөппүттэрин урукку ыарахан олохторун, астара-таҥастара тиийбэт кэмнэрэ баалларын бэйэлэрин эттэринэн-сииннэринэн билбэккэ хааллахтарына букатын да сыаналаабаттар, аанньа ахтыбаттар: “Ама, оннук ыарахаттар баар этилэрэ дуо?”- диэн, хата кэпсиир киһини итэҕэйбэт буола улааталлар.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын, бэйэтин олоҕо сайдан иһиититтэн, ону-маны өйдүүр, умнубат кэмиттэн эрэ саҕалыыр. Бэйэтэ бу кэмтэн ыла баарын курдук сананар. Оҕо кыра, бэйэтин өйө сайда илигинэн туһанан улахан дьон “Хаппыыстаттан булбуппут” эбэ¬тэр “Аист аҕалан биэрбитэ” диэн этэллэрин чахчы итэҕэйэр, кыра эрдэҕинэ оннук ылыныан сөп. Бэйэлэрэ билбэккэ хааланнар билигин сайдыылаах олоххо үөскээбит оҕолор былыр¬гы, эһэлэрин, эбэлэрин олохторун төрүт сыаналаабаттар, аанньа ах¬тыбаттар, дойдубут саҥа сайдан истэҕинэ олус элбэхтик үлэлии-хамсыы сылдьыбыттарын соччо итэҕэйбэттэр. Оннук олох баар этэ диэн кэпсээтэххэ истибит курдук тутталлар эрэ, былыргы кэмнэрдээҕи ыарахан олох туһунан кэпсээннэр кинилэри ханан да таарыйбаттар, ол иһин кыһамматтар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн олох сайдан иһиитин бары үктэллэрин билэн улаатара буоллар диэн биһиги баҕа санаалаахпыт. Эдэр дьон олох бары ыараханнарын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын билэн-көрөн улааттахтарына олох¬торун ордук сыаналыа, харыстыа этилэр. Эдэр көлүөнэлэри киһилии май¬гыга үөрэтэн улаатыннарыыга, бу этии олус сөптөөх уонна туһата улахан буолуон сөп.

Дьон-аймах олохторун сайдыыта кэлин 19-с, 20-с үйэлэргэ эрэ олус күүскэ сайынна. Бу кэмҥэ диэри сүүһүнэн тыһыынча сыллар ус¬таларыгар дьон-аймах сайдыылара олус бытааннык баран испит. Ол курдук олус уһун кэмнэр усталарыгар дьон оҕуһу көлүнэн уонна аты миинэн, онон айаннаан кэлбиттэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатыар диэри дьон-аймах уһун үйэлэрин ту¬хары ситиспит ситиһиилэрин барытын үөрэттэҕинэ, биллэҕинэ эрэ олоҕу кытта тэҥҥэ өйө-санаата сайдар. Бу кэм устата сорохтор өссө аһара бараннар улахан саҥаны айыылары оҥороллор, олоҕу иннин диэки сыҕарытар кыахтаналлар.

Оҕо өйө-санаата ханнык да бэлэм билии суоҕуттан, саҥалыы сайдан, үүнэн барар. Тугу саҥа үөрэтэн билбитэ-көрбүтэ өйүгэр-санаатыгар ууруллан, үгэстэри үөскэтэн мунньул¬лан иһэриттэн билиитэ-көрүүтэ сыыйа дириҥээн барар. Өй-санаа бу курдук сыыйа сайдыыта оҕо уустугуран иһэр үлэни-хамнаһы кыайары сылтан сыл ситиһэн иһэригэр олоҕурар.

Дьон сааһыран истэх¬тэринэ билиилэрэ-көрүүлэрэ биллэрдик эбиллэр. Бу быһаарыыны салгыы сайыннардахпытына, оҕо саҥа төрүөҕүттэн сыыйа улаатан, сыыллан, онтон туран хааман, уһун кэмҥэ үөрэнэн дьон-аймах хайдах сайдан кэлбиттэрин барытын баһылыырга үөрэнэр. Ол аата, киһи бэйэтин үйэтигэр өйө-санаата сайдан дьон-аймах уһун үйэлэр тухары мунньуммут үөрэхтэриттэн бэйэтигэр сыһыаннаах үгүс өттүлэрин баһылыыр.

Өйү-санааны маннык быһаарыы биир эмэ ойуун буолар кыахтаах, туспа кут¬таах-сүрдээх киһиэхэ сыһыана суох буолуо. Биир эмэ киһи ойуун буолар. Сахалар истэн билэр уһуйан үөрэтиилэрэ ойуун¬нары эрэ үөрэтиигэ сыһыаннаах. Бу үөрэх баар дьону барыларын ха¬бардыы киэҥник тарҕаныа диэн санаа олус эрдэ буолуон сөп.

Сэрии ыар кэмигэр түбэспит оҕолор тиийиммэт, дьадаҥы буолуу, ас-таҥас тиийбэтэ диэни бэйэлэрин эттэринэн-сииннэринэн билэннэр аһара аһыныгас, сымнаҕас майгылаах, үлэһит буола улааппыттар. Хаһан да этиһэр, охсуһар, кыыһырсар санаалара суох. Хата көмөлөһөр, көмүс¬кэһэр, харыстыыр өйдөбүллэрэ ордук сайдыбыт.

Кыра оҕо сылдьан ыарахан олоҕу билбит дьон итинник үтүө, үчүгэй майгылаах буола улааталлар. Бу кэмҥэ үөскээбит дьон биир майгыларын ура¬тытынан итирдэхтэринэ майгылара өссө көнөрө, ыллыыр, үөрэр санаалара киирэрэ буолар. Итирдэхтэринэ ыарахан эдэр саастарын кэмин кырдьык умнар курдуктар. Биһиги “Кут-сүр үөрэҕэ” үлэбитигэр киһи майгытын ити ураты¬ларын быһаара сатаабыппыт. (5,35). Ол быһаарыыларбытыгар билигин эбэн биэрдэхпитинэ, кыра эрдэхтэринэ ыарахан олохторо кинилэри итинник сымнаҕас, киһилии, үтүө майгылаабыт. Ол аата, кыра эрдэхтэри¬нэ ийэ куттарыгар киһилии, үтүө майгыны ыарахан олохторо иҥэрбититтэн олох ханнык баҕарар кэмигэр, итирдэхтэринэ даҕаны, үтүө, үчүгэй майгылара уларыйбат. Бу дьон бэйэлэрин олохторун уста¬та куһаҕан, быстах быһыылары оҥоруулара олус аҕыйаҕа биһиги ийэ куту быһаарыыбыт табатын туоһулууллар.

Онон, киһилии киһини иитиигэ уонна үөрэтиигэ кини кыра эр-дэҕинээҕи олоҕо ордук улахан оруолу ылар. Сахалар “Киһи илиитинэн тутан көрдөҕүнэ биирдэ астынар” диэн этиилэрэ оҕо кыр¬дьык бэйэтэ олорон, этинэн-сиининэн олох ыараханын билбэтэҕинэ, оннук олох баар буола сылдьыбытын хаһан да аахайбатын, кинини таарыйбатах буолан кыһамматын чуолкайдык быһаарар.

Киһи Айылҕаттан аналын быһыытынан тыыннаах буолан олоҕу олоруон баҕарар. Оҕо саҥа төрүөҕүттэн улааппытынан бараары ийэтин эмпитинэн барар. Туга эмэтэ тиийбэтэҕинэ, ытаан бэбээрэн биллэрэн иһэр. Оҕо “ыы” диэн ытыыр саҥата киһи кулгааҕа истэригэр саамай сөбүлээбэт дорҕооно буолар. Кыра, кыаммат оҕо ытыыр саҥата көмө наадатын биллэрэр. Кыра оҕо олоҕун ийэтин көмөтүнэн, көрүүтүнэн саҕалыыр.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан истэҕин аайытын бэйэлэрин солбу¬йааччыларын анаан-минээн, ааҕан-суоттаан Күн сирин көрдөрөллөр. Ийэ оҕотугар сыһыана оҕото бэйэтин олоҕор хайдах сыһыаннаһарын төрүттүүр, улаатан истэҕинэ аһара көрүү-истии бэйэтэ мөл¬төх, бэлэмҥэ үөрэммит киһини үөскэтэр. Туһа киһитэ буолан барыны-бары бэйэтэ оҥоро үөрэммит оҕо олоххо дьулуурдаах, үүнүү-сайдыы диэки тардыһыылаах буола улаатар. Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииргэ төрөппүттэрин этиилэринэн уонна кинилэри быһаччы үтүктэн сыыйа үөрэнэр.

Саха дьонун олоххо сыһыаннара “Биирдэ бэриллэр олоҕу киһилии олоруохха” диэн этиинэн быһаарыллар. Ол иһин биирдэ бэриллэр олоҕу киһилии олоруохтарын баҕараллар. Итини тэҥэ, бу этии киһи олоҕо, бу Сир үрдүгэр биир эрэ буоларын тоһоҕолоон бэлиэтиир. Дьон бэйэлэрин олохторо кылгаһын билэннэр, кэннилэ-риттэн оҕолоро хааланнар, оҥорон испит дьыалаларын салгыах-тарын баҕара саныыллар. Төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрэ хайдах улааппыттарын, үөрэммиттэрин курдук үөрэттэхтэринэ эрэ бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах дьон буола улааталларын ситиһэллэрин сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан ыла аахайбакка сылдьаллар.

Киһи Айылҕаттан тыыннаах буолан олоҕу олорорго анаан айыллыбыт. Олох олоруу төһөнөн ыарахан да, оҕо кыра эрдэҕиттэн ол ыараханнары тулуйарга эрчиллэр, үөрэнэр. Сахалыы үөрэҕинэн үлэҕэ үөрэммит көйгө оҕо улаатан баран оҥорор ситиһиилэрэ элбээн иһэллэр. Олоххо дьоҕура, дьулуура улаатан биэ¬рэр.

Оҕо үтүктэн үөрэнэр дьоҕура кыра эрдэҕиттэн сайдан барара олоҕу хайдах олорорго төрөппүттэрин көрөн үөрэнэригэр туһалыыр. Оҕо олоҕун ханнык суолунан салайара төрөппүттэрэ туохха үөрэтэллэрит¬тэн быһаччы тутулуктанар. Саха дьонун “Уол оҕо аҕатын туйаҕын ха¬тарыаҕа” диэн өс хоһоонноро уола элбэхтик үөрэннэҕинэ уонна өссө эбии хата¬рылыннаҕына, ол аата өссө кытааттаҕына эрэ аҕатын курдук эбэтэр баһыйар үчүгэй майгылаах киһи буола улаатарын би¬гэргэтэр.

Кытай улуу сирдьитэ Мао-Цзэ-дун этэн турар: “Народ - это чистый лист бумаги, на котором можно написать любой иероглиф”. Улуу сир¬дьит этиитэ дьоҥҥо иитии-үөрэтии көмөтүнэн ханнык баҕарар өйү-санааны иҥэриэххэ сөп диэн өйдөнөр. Ол аата, киһи өйө-санаата хан¬нык үөрэҕи ылынарыттан эрэ тутулуктанан сайдарын быһаарар.

Киһи кыра эрдэҕиттэн олох иһин охсуһууга бэлэмнэниэхтээҕин биһиги, “социализм” кэмин оҕолоро ырыынак ыарахан тыына ыган тиийэн кэлбитигэр эрэ биллибит. Оччотооҕу “социализм” кэмигэр киһи олоҕун салгыырыгар, тугу үлэлээн хамнас ыларыгар төрүт санаатын оҕустарбат гына үөрэппиттэрэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн дойдутун киһитинэн ааҕыллан, босхо детсадка сылдьан, оскуолаҕа үөрэнэн талбыт идэтин талан ыларыгар толору кыаҕы биэрэллэр этэ.

Оҕону бу курдук эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун баран иһиигэ үөрэтии, бэйэтэ олох иһин туруулаһарын мөлтөтөн, ордук бэлэми кэтэһэ сылдьар майгынын сайыннаран кэбиһэр. “Социализм” бэ-лэмигэр улааппыт оҕолор ырыынак кэмэ тиийэн кэлбитигэр бэйэлэрэ оҥорон-тутан, булан-талан үлэни тэрийэр кыахтара кырата, мөлтөҕө биллэн таҕыста.

Барыта бэлэмҥэ үөрэнии, сылааска сытыы, аҕыйахтык хамсаныы киһи доруобуйатын мөлтөтөн, кэбирэтэн иһэр. Маннык сымнаҕас олох көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан баран иһиитэ, бу аймах дьон өйдөрүн-са¬нааларын уонна доруобуйаларын мөлтөөһүнүгэр тириэрдэн эстиилэри¬гэр, симэлийиилэригэр төрүөт буолар.

Элбэх аймах дьон холбоһоннор биир омугу үөскэтэллэр. Kинилэр бары итинник мөлтөөн, ахсаан барыылара омук эстиитигэр, симэлийиитигэр дьэ тириэрдиэн сөп. Киһи-аймах үөрэҕи-билиини си¬тиһэн истэҕин аайытын олоҕун, үлэтин-хамнаһын тупсаран иһэр. Ол курдук, ас-үөл саппааһа дэлэйэн иһиитэ аһары элбэҕи аһааһыны, ары¬гыны элбэхтик иһиини уонна наркотиктары туһаныыны көҕүлүүр. Бу быһыылар киһи доруобуйатын, өйүн-санаатын биллэрдик мөлтөтөллөрүн билэн, итилэри тохтотор туһугар дьон сайдыылаах өттүлэрэ үлэлииллэрэ эмиэ эбиллэн иһэр.

Айылҕа ыарахан, тымныы усулуобуйатыгар куруук сылдьа үөрэнии киһи доруобуйатын тупсарар уонна бөҕөргөтөр. “Олох ыараатаҕына омукка күүс киирэр” диэн саха кырдьаҕас дьонугар олохсуйбут өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл биһиги “социализм” кэмэ ииппит дьонун бастарыгар кыайан баппат да буоллар, кырдьаҕас Лөкүө эбэбит итинник этэр этэ. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн ыган, олох барыта ыараан бар¬бытыгар, сымнаҕастык иитиллибит, сылааска сыппыт, барыта бэлэмҥэ үөрэммит “социализм” дьоно улаханнык соһуйдулар, кыахтарын чуут былдьата сыстылар. Ити иһин былыргы кырдьаҕастар уһуну-киэҥи би¬лэллэрэ, этиилэрэ табата чахчы биллэн таҕыста.

Кырдьаҕас эбэбит Лөкүө эмээхсин өссө биир этиитэ Аан дойду бу кэмнээҕи олоҕор быһаччы сыһыаннаах. Кини: “Ыалларга элбэх уолаттар төрөөтөхтөрүнэ - сэрии буолар”,- диирэ. Бу этии оччотооҕу кэмнэргэ букатын да тиэрэ курдук иһиллибитин иһин, билигин Кавказ омуктары¬гар уол оҕолор ахсааннара быдан элбэхтэрэ бэлиэтэнэр. Омукка уол оҕолор элбэхтэрэ атын омуктар кыыс оҕолорун кэргэн ылан сүгүннэрэн аҕалыыны үөскэтэн, атын омугу эйэлээхтик баһылааһыҥҥа киллэрэрин биһиги да саҥа биллибит.

Кут-сүр үөрэҕэ оҕо төрүөҕүттэн өйө-санаата сайдан барыытын быһаарар. Оҕону иитиигэ Кут-сүр үөрэҕин таба туһаныы киһи өйө-санаа¬та бары өттүнэн биир тэҥ сайдыылаахтык улаатыытын хааччыйар. Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан киһи олоҕо чуолкайдык тус-туспа араарыллар үс сүһүөхтээх. Ол сүһүөхтэрэ манныктар:

1. Оҕо саас. Эт-сиин улаатыыта. Үчүгэй киһини, төрөппүтү үтүктэн, тугу барытын кини хайдах оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэн, өйү-санааны сайыннаран, үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн киһи буолууну ситиһии, үөрэҕи-билиини баһылааһын, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныы кэмэ.

2. Ыал буолуу. Аҕа, ийэ буолуу. Оҕо-уруу төрөтүү, улаатыннарыы, иитии, үөрэтии. Киһи быһыылаахтык, сиэри тутуһан олоҕу олоруу. Оҕолор, сиэннэр улааттахтарына тойон, хотун буолуу. Сиэннэри киһи буолууга иитии-үөрэтии кэмэ.

3. Үрүҥ айыы буолуу. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа баран айыы буолар. Ханнык айыы буолууга тугу оҥорбутуттан тутулуктанар. Өр сыллаах үлэтинэн-хамнаһынан кэлэр көлүөнэлэргэ туох туһалааҕы, үчүгэйи оҥорбутун ахтан-санаан эдэрдэр олохторугар туһаныылара өй-санаа үрүҥ айыы буолуутун, уһун үйэлэргэ туттуллуутун үөскэтэр.

Киһи этэ-сиинэ сайдан, улаатан уонна кырдьан, мөлтөөн иһэрэ Айылҕа айбытын курдук баран иһэринэн, киһи олоҕун оҥостуута эмиэ хойутаабакка эрэ кэмигэр кэлэн иһиэхтээх. Эт-сиин улаатыытын кытта тэҥҥэ өй-санаа сайыннаҕына дьон кэмигэр ыал буоланнар оҕо-уруу төрөтөн иһэллэрэ Кут-сүр үөрэҕин көр-дөбүллэригэр сөп түбэһэр. Бу көрдөбүл тутуһуллуута аҕы¬йах ахсааннаах омуктарга ордук туһалаах.

Сахалар этэллэринэн, олох олоруу, алааһы туорааһын буолбатах. Этэҥҥэ олорор туһугар элбэхтик үлэлиэххэ, оҥоруохха, тутуохха наа¬датын киһи барыта билэр курдук эрээри бэйэҕэ тиийдэҕинэ сынньана сытар ордук курдук. Тугу эмэ оҥорорго ханнык эрэ хамсатар эбиискэ күүс наада. Үлэһит киһини өссө күүскэ үлэлииргэ ыҥырар күүһүнэн баай-мал эбиллиитэ уонна олох тупсан иһиитэ буолар. Бу күүс киһини инники диэки сирдиир баҕа санаата буоллаҕына, киһи үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтанар. Баҕа санаа үөскээһинин туһунан “Киһи буолуу” үлэбититтэн булуохха сөп. (6,10).

Сахалар уһун үйэлээх киһи олоҕун уһунун биир үйэ диэн арааран ааттыыллар. Ол аата биир үйэ уһуна 100 сылга тэҥнэһэр.

Биир киһи олоҕун уһунун курдук омук олоҕун уһуна эмиэ биллэр. Сахалар тоҕус үйэ буолан баран омук саҥалыы үөскүүр диэн этэллэр. Билигин даҕаны Сир үрдүгэр олорор омуктар олохторун уһунун тарбахха баттаан ааҕан көрдөххө, тоҕус үйэттэн биир эмэ ордор. Л.Н.Гумилев ааҕан таһаарбыт уһун үйэлээх омуктара, нууччалар уонна немецтэр, уһун олохторун ортотугар 200 эбэтэр 300 сыл устата атын омуктары кытта кыттыһан эбэтэр толору баһылааһыннарыгар киирэн олоро сылдьыбыт кэмнэрдээхтэр эбит. Ол курдук, нууччалар 13-15 үйэлэргэ монголларга-татаардарга бас бэринэн олорбуттара. Биһиги ааҕан таһаарыыбытынан былыргы кэмҥэ, ол аата олус элбэх өлөрсүүлээх кэмнэргэ 200, 300 сыл устата, 8 эбэтэр 12 көлүөнэ дьон уларыйыахтарыгар диэри, омук барыта кэриэтэ атын омук буола ула¬рыйан хааларыгар сөп.

Сахалар киһи олоҕун уһунун араарар кэрчик бэлиэлэринэн “Көлүөнэ” диэн тыл буолар. Олох салҕанан иһиитэ саҥа көлүөнэ үөскээн тахсан кырдьаҕастары солбуйан иһэригэр олоҕурар. Биир көлүөнэ солбуллар кэмин 25 сылынан ааҕаллар. Ол аата, киһи 25 сааһыгар диэри ийэ эбэтэр аҕа буолан баран, 50 сааһыгар эбэ дуу эһэ дуу буолуохтаах эбит. 50 сааһын иннинэ эбэ эбэтэр эһэ буолбут киһини эдэр эбэ эбэтэр эһэ диэн ааттыыллар.

Киһи этэ-сиинэ ситиитин сокуоннай сааһы ситии диэн ааттыыбыт. Бу саас билигин 18-ка тэҥнэнэр. Эдэр киһи бу сааһыгар, этэ-сиинэ ситэр кэмигэр өйө-санаата эмиэ сайдан ыал буолууну, дьиэ-уот тэриниитин ситиһэрэ эбитэ буоллар көлүөнэлэр солбуйсуулара төһө эмэ түргэтээн биэ¬риэн сөп этэ. Сахалар, аҕыйах ахсааннаах омукпутун билиммиппит ыраатта. Ол да буоллар, бу үйэ устата биир көлүөнэ дьону эбэн биэриэн сөптөөх хайысханы туһана иликпит.

Хас көлүөнэ дьон уларыйан истэхтэрин аайы өй-санаа араастаһыыта эбиллэн иһэр. Эдэр көлүөнэлэр кырдьаҕастары ситэ өйдөөбөттөрө үөрэх-билии сайдан истэҕинэ өссө дириҥиир. Yөрэҕи-билиини баһылааһынтан өй-санаа сайдыыта олус түргэтээтэ. Кырдьаҕастар бэйэ¬лэрин олохторун үгэстэригэр оҕолорун кыра эрдэхтэринэ эрэ үөрэтэр кыахтаннылар. Ол үөрэтэр кэм сахалыы ийэ куту иитии кэмэ диэн ааттанар уонна оҕо олох кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ өйдүүр, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри кэми ылар. Бу кэм кырдьаҕас көлүөнэлэр бэйэлэрин олохторун үгэстэригэр, саҥарар тылларыгар эдэрдэри үөрэтэн, өйдөрүн-санааларын төрүттүүр кэмнэрэ буолар. Бу кэмҥэ төрөппүттэр оҕолорун ийэ кутун ииппэккэ, үөрэппэккэ аһаран, хаалларан кэбистэхтэринэ, икки ардыларыгар өй-санаа араастаһыыта олус улаатан хаалыан сөп.

Сир үрдүгэр туох баар барыта иккилии өрүттээхтэрин курдук олох олоруу эмиэ икки өрүттээх. Ол өрүттэртэн биир өттө дьон-аймах туһугар олоҕу олоруу диэн ааттанар. Бу дьон олохторугар үгүс туһа¬лаах дьыалалары элбэх дьоҥҥо, норуокка анаан оҥордохторуна ити кур¬дук этэллэр, киһи киһитэ диэн ааты иҥэрэллэр.

Олох олоруу иккис өрүтүнэн киһи бэйэтин туһугар олоҕун олоруута ааҕыллар. Киһи, бэйэтин олоҕор, атын ким да туһугар буолбакка ордук кыһанар диэччилэр эмиэ элбэхтэр. “Киһи бэйэтин ырбаахы¬та этиттэн чугас” диэн этии итини бигэргэтэр. Бу дьон олохторун устата ордук туһалааҕы бэйэлэригэр урутаан оҥостоллоро ити этииттэн быһаарыллар. Бэйэм эрэ туспар диэн олохторун олорор дьон оҕолонохторуна, оҕолорун иитэллэрэ-үөрэтэллэрэ аһара уустугурар. Бэйэмсэх санаалара аһара баран хааллаҕына оҕолорун ураты бэйэмсэх эбэтэр аһара бэйэлэригэр бас бэриммит өйдөөх-санаалаах оҥорон кэбиһэннэр, кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүн-санааларын туруга суох оҥороллор, атын дьоҥҥо сыһыаннарын уустугурдаллар.

Дьон туһугар олохторун олорооччулар атыттар тустарыгар урут бастаан кыһаналлара, кинилэргэ үтүөнү баҕараллара, көмөлөһөллөрө оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар кыра эрдэхтэриттэн иҥэр. Бу төрөппүттэр оҕолоро киһи буолуу үөрэҕэр үөрэнэн киһи быһыылаах, аһыныгас санаалааах буола улааталларыгар олук уураллар.

Сир үрдүгэр дьон-аймах ахсааннара элбээн иһиитэ олох олоруу олус уустугуран иһэрин бигэргэтэр. “Бэйэм эрэ туспар” диэн этии хайа да өттүнэн дьону кытта сыһыаҥҥа кыайан сөп түбэспэт буолла. Хайа баҕарар киһи олоҕо атын тулалыыр дьон ортолоругар баран иһэрэ “Бары бииргэ” диэн өй-санаа хас киһиэхэ барыларыгар баарын ирдиир кэмэ кэллэ. Дьоҥҥо барыларыгар бу курдук санаа киириитэ эрэ Сир-дойду олоҕор эрэли, туругу киллэ¬риэн сөп. Ол курдук, саҥа, түргэн сырыылаах тиэхиникэлэр сайданнар Сир бэйэтэ кыччаан, чаас аҥара эрэ эргийэ көтүллэр кыра төгүрүккэ кубулуйда.

Онон дьон бары биир санааны булунан сири-дойдуну көмүскүүр, харыстыыр иһин туруннахтарына эрэ олох салгыы сайдар кыахтааҕа чахчы билиннэ.

ҮЛЭ УОННА ҮӨРЭХ УРАТЫЛАРА

Үлэ уонна үөрэх киһи оҥорор дьыалаларын икки өрүтүн үөскэтэллэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэннэр солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэр:

1. Үлэ эти-сиини, буор куту эрчийэр, дьарыктыыр.

2. Үөрэх ийэ уонна салгын куттары, өйү-санааны сайыннарар.

Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин туоратан кэбиспэккэ, араа-бараа сайдан иһиилэрэ олох сайдыытыгар тириэрдэр. Биһиги билиҥҥи олохпутугар сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла үөрэҕи аһара өрө тутаммыт халыйыыны үөскэтэн үлэ-хамнас кыаттарбат кэмигэр тиийэн кэлбиппит.

Ыраахтааҕы былааһын саҕана үөрэхтээх дьон аҕыйахтарыттан үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта быдан үрдүк эбит. Илиинэн үлэлэнэр үлэлэртэн от охсуутугар биир гааттан ордугу охсооччулар элбэхтэрэ бэлиэтэммит. Оччотооҕу кэмҥэ иитэр сүөһүлэрин ахсаана билигин, сайдыылаах диир үйэбитигэр тэҥнээн көрдөххө, ахсааннара элбэҕэ статистика дааннайдарынан бигэргэнэр. Ону тэҥэ, дулҕа сиэлин да хааларбакка оттууллара кэпсээннэртэн биллэр. Чааһынай бас билиигэ олоҕуран барыта илиинэн үлэлиир эрдэхтэринэ элбэх сүөһүнү иитэллэр эбит.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр урукку хаалыылаах олохтон тахсыыга үөрэҕи өрө тутуу үөскээбитэ уонна сыалын ситиспитэ. Дьон бары орто үөрэхтэммиттэрэ. Онтон салгыы дьону барыларын үрдүк үөрэхтээһин диэн сымыйа ыҥырыылары өрө тутууттан үгүстэр үрдүк үөрэхтэммиттэрэ. Үөрэхтээһин бу аһара барыытыттан илиинэн үлэ куһаҕанынан ааттаммыта, хаалыыга аналламмыта. Үөрэҕи ыарырҕатар оҕону “Сүөһү көрөөччү буолуоҥ” диэн төрөппүттэрэ куттууллара үлэттэн өссө тэйиппитэ. Билигин ханнык да үлэ кыаттарбатыттан кэлии үлэһиттэр элбээн иһэллэр.

Кытай биир салайааччыта билинэринэн Россия олохтоохторо бары кэриэтэ үрдүк үөрэхтэнэннэр үрүҥ үлэһит, салайааччы буолуохтарын баҕарар санаалара улааппыт. Кинилэр бу баҕа санаалара кытай элбэх үлэһиттэрэ Россияҕа киирэн үлэлээтэхтэринэ эрэ ситиһиллэр кыахтаныан сөбүн быһаарбыт.

Өй-санаа сайдыытын уратылара киһи оҥорор быһыыларыгар дьайыыларын ити быһаарыыттан арааран билиэххэ сөп. Оҕону кыра эрдэҕиттэн иитии уратыларыттан, “Үөрэхтээх эрэ буол” диэн этэн үөрэтииттэн, үлэ куһаҕан эбит диэн санаа үөскээн олохсуйара быһаарыллар. Эдэрдэр үлэни кыайан үлэлээбэттэрэ баҕа санаалара үөрэхтээһин диэки халыйыытыттан тутулуктаах.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит баҕа санаата үгэстэри үөскэттэҕинэ, ийэ кутугар кубулуйан, үйэтин тухары дьайа сылдьар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьону барыларын үөрэхтээх дьон оҥороору үөрэҕи эрэ өрө тутуу кэмигэр оҕону “Үөрэхтээх эрэ буол” диэн этэн үөрэтии сайдыбытыттан билигин кэлэн үөрэҕи баһылааһын элбээбитин да иһин атын, илиинэн үлэни-хамнаһы кыайааччылар букатын аҕыйаатылар. Олох сайдыыта икки өрүттээҕин, үлэ уонна үөрэх диэн икки аҥы арахсарын умнан аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө тутуу үлэни-хамнаһы кыайарбытын биллэрдик аҕыйатта.

Сэбиэскэй былаас сүрүн сыалынан дьону барыларын үөрэхтээһин этэ. Бу сыаллар ыраахтааҕы былааһын батталыттан тахса сатыыр дьон баҕарар санааларыгар толору сөп түбэһэринэн кыайа-хото толорбуттара. Кэлин, эстиэхтэрин иннинэ дьону барыларын үрдүк үөрэхтии сатаабыттара.

Саха сиригэр бары бүттүүн үөрэхтээһин киирбитэ үс көлүөнэ дьон олорон ааспыттарын кэнниттэн туох туһаны эбэтэр буортуну оҥорбутун тарбахха баттаан ааҕыы кыаллар буолла. Үөрэхтээһин оҥорбут туһалара:

1. Саха дьоно орто үөрэҕи бары баһылаатылар, үгүстэр үрдүк үөрэхтэннилэр, үлэ саҥа көрүҥнэрин баһылааһын сайынна.

2. Атын омуктары кытта билсиһии кэҥээтэ.

Аҥардастыы үөрэх өттүн өрө тутуу, ол диэки охтон халыйыы өйү-санааны аһара сайыннаран эти-сиини эрчийбэти үөскэтэн үгүс дьон доруобуйаларын мөлтөтөр, үлэлиир кыахтарын өссө аҕыйатар.

Үөрэхтээх буолуу үйэни кылгатар кэмигэр кэлэн олоробут. Үөрэх биир эмэ киһиэхэ биллэр үчүгэйи оҥорор, онтон дьону барыларын үөрэхтээһин олоххо халыйыыны үөскэтэр. Үөрэхтэммит, салайааччы буолбут байбыт дьон оҕону иитэр үөрэхтэрэ атаахтатыы, маанылааһын өттүгэр халыйарыттан, кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан, бу аймахтар сайдан иһиилэрэ саҥа көлүөнэ уларыйыытын кэнниттэн атахтанар.

Киһи уһун үйэлэниитэ этиттэн-сииниттэн ордук улахан тутулуктаах. Эти-сиини өй-санаа буор кукка кубулуйдаҕына, үөрүйэхтэри үөскэттэҕинэ эрэ салайар кыахтанар. Өй-санаа киһини салайар кыаҕа кыратыттан, эти-сиини сайыннарыыга үөрэх туһата кыра. Ол курдук, хамсаныылары оҥоруу эти-сиини түргэнник сайыннарар.

Үөрэх диэн үөрэниинэн дьарыктаныы, эрчиллии аата. Үөрэх – диэн үгэстэри иитии, эти-сиини эрчийэн буор куту, үөрүйэхтэри үөскэтинии буолар. Үөрэх олус элбэхтэ хатыланан үгэстэри үөскэппэтэҕинэ таах хаалан, умнуллан иһэр. Бу олус уһун кэмнээх үөрэх уонна киһи үйэтин тухары барыан сөп. Ол иһин сахалар “Киһи үйэтин тухары үөрэнэр” диэн этэллэр. Буор кукка кубулуйбатах, үөрүйэхтэри үөскэппэтэх үөрэх хаһан эрэ умнуллар, олору кэмиттэн кэмигэр сөхсүтэн, оннугар түһэрэн биэрии эрэйиллэр.

Аҥардастыы үөрэхтээһини эрэ өрө тутуу Россия дьонугар оҥорбут буортулара манныктар:

1. Чэпчэки үлэни көрдөөһүн.

2. Сүрэҕэ суох буолуу.

3. Доруобуйа мөлтөөһүнэ.

4. Дьахталлар төрөөбөт буолуулара.

Бу үөрэхтээһин оҥорбут буортуларын биирдиилээн ыламмыт төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:

1. Үрдүк үөрэҕи бүтэрбит киһи ол үөрэҕэр сөптөөх, чэпчэки, салайар үлэни көрдүү сатыыр. Элбэх киһи үрдүк үөрэхтэммитэ экономиката сайдыыта суох дойдуга туох да туһата суоҕуттан бэйэтин үөрэҕэр сөптөөх үлэни булбакка эрэйдэнэр.

Yрдүк үөрэхтээх буолуу төһө да киһиэхэ бэйэтигэр үчүгэйин иһин сайдыыта суох дойдуга дьон бары үрдүк үөрэхтэннэхтэринэ үлэтэ суох буолуу элбиир. Ол курдук, үрдүк үөрэхтээх киһиэхэ сөптөөх, сынньалаҥ, сылаас сиргэ салайар үлэни булан, элбэх хамнастаах үлэҕэ үлэлэтэр сайдыыта суох дойдуга кыаттарбат эбитин билигин кэлэн биллибит. Дойдуга туһалаах үрдүк үөрэхтээхтэр элбииллэрин үөрэнии сыанатын кыччатан биэрэн эрэйэ суох ситиһиэххэ сөп. Бары үрдүк үөрэхтэр бэйэлэригэр сөптөөх төлөбүрдэннэхтэринэ туһата суохха үөрэнээччилэр сыыйа аҕыйыахтара.

Үөрэх диэни биһиги суруйуу уонна ааҕыы эрэ курдук өйдөөһүммүт кэрэгэй. Үөрэх олоххо ордук сыһыаннаах. “Кырдьаҕаһы хааһакка сүгэ сылдьан үөрэн” диэн этии киһи сааһыран истэҕинэ, этэ-сиинэ мөлтөөн иһэригэр уопута элбэх кырдьаҕас киһиттэн үөрэнэрин биллэрэр.

2. Аһара тымныы, суола-ииһэ куһаҕан, киэҥ дойдубутугар сайдыы Европаҕа холоотоххо хойутаан киирэн иһэр, айаннаан кэлэрэ да ыраах. Сайдыыны түргэнник, этиэх түргэнэ ситиһэ сатааһын араас аптаах остуоруйалар үөскүүллэригэр, элбииллэригэр тириэрдибит. Баҕа санаа ыра санааҕа кубулуйан илэтигэр хаһан да туолбат кыахтанарын аптаах остуоруйалар элбэхтэрэ биллэрэр.

Оҕолору кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара үөскүүр кэмигэр аптаах остуоруйаларынан үөрэтии, олору кэпсээһин сыыһатын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыр.

Кыра оҕолору үөрэтиигэ араас сымыйа, аптаах остуоруйалары төрөппүттэрэ, иитээччилэр кэпсииллэриттэн оҕолор халлаантан түһэр бэлэми хомуйаары, ону барытын ылар баҕа санаалаах буола улааталлар, бэйэлэрэ тугу эмэ туһалааҕы оҥорор санаалара суох буолар. Хантан эрэ булуу-талыы, ыһыы-тоҕуу нуучча эдэрдэрин баҕа санаалара буола олохсуйбут.

Бэлэмҥэ, бары-барыта баарыгар үөрэммит эдэрдэр хантан эрэ бэлэми эбии буллахтарына ыскайдаан, суох оҥорор кыахтара улахан. Ол курдук, араас аптаах остуоруйалар геройдара кыайан-хотон булан талан баран улахан аһааһыны, сиэһини тэрийэллэрэ, ырай олоҕун аҕалаллара онно олук буолара быһаарыллар.

Түргэнник ситиһиллэр кыайыылардаах аптаах остуоруйаларынан оҕолору үөрэтии ийэ кутун өйө-санаата олоҕун чахчыларын кытта уратыланарыгар тириэрдэр. Нуучча тоҕо түһэн үлэлииргэ үчүгэй. Түргэнник тугу эмэни ситиспэтэҕинэ санаата түһэр, үлэтин быраҕан кэбиһиэн сөп. Хата ол оннугар атын туох эмэ санаа киирдэҕинэ, ону эмиэ түргэнник ситиһэ охсоору ыксыыр, туох баарынан түһүнэр.

Саха киһитэ мындыр, тиэтэйбэт, ыксаабат, көрсүө, сэмэй, үчүгэйдик толкуйдаан, ырытан, туох содул үөскээн тахсарын быһааран баран биирдэ нэмин билэн оҥорор. Саха дьоно уһун үйэлэр тухары “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһалларыттан хаһан да аһара барбаттар, сиэри кэспэттэр, ол иһин сыыһаны-халтыны оҥороллоро аҕыйах, сыыһа туттубаттар.

Сахалар оҕолорун сымыйа, албын остуоруйаларынан ийэ куттарын толорон кэбиспэттэриттэн саха дьоно сайдыы эмискэ, аптаабыт курдук буолбакка, элбэхтик үлэлээтэххэ, эрэйдэннэххэ кэлэрин кыра эрдэхтэриттэн билэ үөрэнэллэр. Ол курдук, аан маҥнай оҕо төрөппүтүн курдук буола улаатарын киһи буолуу үөрэҕин ситиһиннэрэн, киһи буолар баҕа санааны олохсуталлар, өйүгэр-санаатыгар иҥэрэллэр. Бу баҕа санаа оҕо төрөппүтүн курдук үлэһит буоларын, барыны бары кыайарын-хоторун үөскэтэр, олоххо сирдээн иһэр сүрүн күүс буолар.

“Олох ыарахан” диэн этии оҕо кыра эрдэҕиттэн ыараханнары тулуйууга тулуурдаах буола улаатарын хааччыйар аналлаах. Ыараханнары тулуйуу киһи тутаах, сүрүн хаачыстыбата. Ол иһин тулуурдаах буолуу сүр диэн сахалыы быһаарыыга киирсэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыган-хаайан туран нууччалыы үөрэҕи сахаларга киллэрбиттэрэ. Билигин сахалар оҕону иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ эмиэ нууччалар курдук, аптаах остуоруйаларынан албыннааһынынан баран иһэр. Үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир эдэрдэр букатын аҕыйахтар, бары ыллыы-туойа сылдьыахтарын, бэлэми туһаныахтарын эрэ баҕалаах улааталлар.

3. Үөрэхтээх, үрүҥ үлэһит киһи куруук сылаас дьиэҕэ үлэлиир, сылдьар. Куруук сылааска сылдьарыттан доруобуйата мөлтүүр, араас ыарыыларга ылларара элбиир. Диабет диэн тэнийбит ыарыы аанньа хамсамматтан ордук тутулуктаах. Үөрэхтэммит, салайар үлэҕэ үлэлиир дьон оҕолоро төрөппүттэрэ элбэхтик олорорун, сытарын үтүктэн үлэҕэ-хамнаска букатын да сыһыана суох буола улааталлар.

Үөрэх-билии сайдыбыта, араас суол компьютердар элбээбит-тэриттэн оҕо кыра эрдэҕиттэн олорунан дьарыктанан үгүстүк таһырдьа сылдьыбакка, сүүрбэккэ-көппөккө сылаас дьиэҕэ олороруттан доруобуйата мөлтүүр буолла.

4. Үөрэҕи эрэ сэбиэскэй былаас кэмигэр өрө тутаннар дьахталлар олохторун сыалын уларытан кэбистилэр. Ол курдук, кыргыттар эдэр эрдэхтэринэ кэргэн тахсан, ыалы тэрийэн, оҕо төрөтөн аймахтары, үлэһиттэри, омугу ахсаан өттүнэн элбэтэллэрин быраҕан аҥардастыы үөрэҕи эрэ эккирэтэ сатыыллара улаатан хаалла.

Үөрэҕи ылыыга дьахталлар сэбиэскэй былаас көмөтүнэн, истигэн, эппити толорон иһэллэриттэн эр дьону баһыйа үөрэхтэннилэр. Үөрэхтэммит дьахтар биир эмэ оҕону төрөтөр, онтон элбэхтэр солумсахтара, сириксэннэрэ улаатан кэргэн да кыайан тахсыбаттар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөрэҕи аҥардастыы өрө тутууттан, арбааһынтан, оҕону кыра эрдэҕиттэн “Үөрэх үчүгэй” диэн үөрэтииттэн үлэни үлэлээһин кыаттарбат кэмигэр кэлэн хаалбыппыт. Аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө туппакка үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир эдэрдэри сахалар үөрэхтэрин туһанан иитэн-үөрэтэн улаатыннарыа этибит.

Онон оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ бэйэбит сахалыы үөрэхпитин туһанар кэммит кэллэ. Эстэн-быстан, ахсааннара аҕыйаан иһэр, охсуһуунан, сэриилэһиинэн ииригирэн эрэр нуучча омугун үтүктэр, батыһар кэммит ааспыта ыраатта. Ол курдук, “Эстэн эрэр ыал сүөһүтэ харсыһыылаах буолар” диэн этии омуктарга эмиэ сыһыаннаһарын биллэхпитинэ табыллар.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.

2. Г.Миллер. Сонник: Толкования 10000 снов. Москва: ООО Фирма “Издательство АСТ”, 1999.- 400 с.

3. Поль С. Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО “Лейла”, 1993.- 384 с.

4. “Киин куорат”, ахсынньы 20 күнэ 2007 с. с. 2. “Түүҥҥү ааҕыы туһата кыра”.

5. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

6. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

7. “Туймаада” хаһыат. №259. 25.06.2015.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Сахалар үөрэхтэрэ

Kиһи тутула

Оҕо

Оҕону иитии уратылара

Оҕо өйүн-санаатын уратылара

Үүннээх-тэһииннээх

Үөрэх икки өрүтэ

Оҕолору үөрэтии ньымалара

Үтүгүннэрэн үөрэтии

Өсөһүннэрэн үөрэтии ньымата

Уол оҕолору үөрэтии

Тулуурдаах буолууга үөрэтии

Дьулуурдаах буолуу

Боруобалаан көрүү

Сүүстэ этии

Урутаан үөрэтии

Бобуу буортута

Умнубат буолуу

Үлэһит оҕо

Дьоллоох оҕо саас

Дьон бары сөбүлүүр оҕолоро

Оҕо буолан бүтүү

Үгэс уларыйар

Киһи буолуу

Киһи оҥорор быһыылара

Киһи саҥаны айыылара

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы

Өй-санаа сайдыытын таһымнара

Олох үөрэҕэ

Үлэ уонна үөрэх уратылара

Туһаныллыбыт литература

Иһинээҕитэ