Тиэрмини оҥоруу ньымалара (ГЧИ матырыйааллара)

Тиэрмини оҥоруу ньымалара

Тиэрмини оҥорооччулар иннилэригэр саха тылын тиэрмини үөскэтэр кыахтарын толору туһаныы соруга туруоруллар. Сахалыы тиэрминнэри олохтуурга араас ньымалар туттуллуох-тарын сөп.

Бастакытынан, тылы үөскэтэр сыһыарыылар көмөлөрүнэн тиэрминнэри оҥоруу. Тылдьыты оҥорооччуларга анаан сахалыы тылы үөскэтэр сыһыарыылары уонна ол сыһыарыыларынан үөскэтиллибит холобурдары биэрэбит.

Киэҥник туттуллар сыһыарыылар:

1) -ыы (-ии, -уу, -үү): билии, түмсүү (түмүс + үү);
2) -ааһын (-ээһин, -ооһун, -өөһүн): билгэлээһин, сүрүннээһин;
3. -ааччы (-ээччи, ооччу, өөччү): суруйааччы, сырдатааччы;
4. -һыт (-сыт, -чыт, -дьыт, -ньыт): айыыһыт, атыыһыт;
5. -лаах (-лээх, -лоох, -лөөх): үөрэхтээх, итэҕэллээх;
6. -ыган (-игэн, -уган, үгэн): истигэн, ыарытыган;
7. -ыгас (-игэс, -угас, үгэс): оҥоругас, толоругас;
8. -ыык (-иик, -уук, -үүк): кэйиик, сэлиик, тустуук;
9. -ҕай (-ҕэй, -ҕой, -гэй): сатаҕай, самнаҕай;
10. -хай (-кэй, -хой, -көй): килэҥкэй, чаҕылхай;
11. -ҕэр (-гэр, -ҕор, -гөр): бөкчөгөр, хончоҕор;
12. -гыр (-гир, -гур, -гүр): бэкигир, чулбугур;
13. -мтыа (-мтиэ, -мтуо, -мтүө): тиритимтиэ, тулуйумтуо;
14. -мтаҕай (-мтэҕэй): кычыгыламтаҕай, кыыһырымтаҕай;
15. -мсах (-мсэх, -мсох, -мсөх, -мсык, -мсик, -мсук, -мсүк): куттамсах, сонумсах;
16. -нньаҥ (-нньэҥ): иистэнньэҥ, хаалынньаҥ;
17. -тыҥы (-тини, -дыҥы, -дини): киһитиҥи, оҕонньордуну;
18. -сыар (-сиэр, -суор, -сүөр): мэниксиэр, үрдүксүөр.

Сэдэхтик туттуллар сыһыарыылар:

1. -к: турук, түҥэтик, ыҥырык, тиһик;
2. -х: кыах, сэрэх, үлэх, саҕах, үөскэх;
3. -л: абырал, анал, баттал, дьаһар, оҥкул;
4. -с: барылас, үрүҥэс, буккаас;
5. -лык: хабылык, ыанньык;
6. -лта (-лтэ): дьаһалта, тэрилтэ, салалта;
7. -ҕас (-ҕэс, -ҕос, -ҕөс): бутугас, кытаҕас;
8) -ҕан (-ҕэн, -ҕон, -ҕөн, -хан, -хон, -көн): ахтылҕан,күрүлгэн, сытыган;
9) -аан (-ээн, -оон, -өөн): ахсаан, иирээн, сүүрээн;
10) -ма (-мэ, -мо, -мө, -ба, -бэ, -бо, -па, -пэ, -по, -пө):кичэмэ, аппа, хатарба;
11. -мах (-мэх, -мох, -мөх, -бах, -бэх, -бох, -бөх, -пах, -пох, -пэх, -пөх): таамах, үтүмэх;
12. -мта (-мтэ, -мто, -мтө): болҕомто, эргимтэ;
13. -мньы (-мньи, -мньу, -мньү): кыһамньы, айымньы, хоромньу;
14. -а (-э, -о, -ө): кыһа, туура, көнө;
15. -м: биһирэм, илим, сабардам, төрүм;
16. -р: андаҕар, томтор;
17. -ыыр (-иир, -уур, -үүр): көлүүр, булкуур, эргиир;
18. -ыар (-иэр, -уор, -үөр): аргыар, дьаныар:
19. -ыах (-иэх, -уох, -үөх): аҕыныах, кэһиэх, төрүөх;
20. -ыас (-иэс, -уос, -үөс): тардыас, тэбиэс;
21. -ыат (-иэт, -уот, -үөт): байылыат, сыһыат;
22. -аайы (-ээйи, -өөйү, -оойу): кураайы, оҥоойу, үүнээйи;
23. -быр (-бар, -бур, -бүр): даҕаамыр, салҕабыр;
24. -мар (-мэр, -мор, -мөр): соһумар, хаһымар;
25. -ҕа (-гэ, -ҕо, -гө): билгэ, дьапталҕа;
26. -ха (-кэ, -хо, -кө): өрүскэ, тырыыҥка;
27. -гы (-ги, -гу, -гү, -кы, -ки): өксөкү, сутаакы, харгы;
28. -лаҥ (-лэҥ, -лоҥ, -лөҥ): кистэлэҥ, күһэлэҥ;
29. -даһын (-дэһин, -доһун, -дөһүн): кырадаһын, үүдэһин;
30. -ыйа (-ийэ, -уйа, -үйэ): батыйа, кытыйа;

Өлүктүйбүт сыһыарыылар:

1. -аа (-ээ, -оо, -өө): сылаа, утаа;
2. -ыа (-иэ, -уо, -үө): бүрүө, кэлгиэ;
3. -й: туорай, эмиий;
4. -н: салгын, умсан;
5. -ҥ: бастын, көрүҥ;
6. -т: булт, быһыт, сирдьит;
7. -аах (-ээх, -оох, -өөх): мунаах, мэнээк, куоһаах;
8. -аал (-ээл, -оол, -өөл): хатаал, хотоол;
9. -аар (-ээр, -оор, -өөр): аҥаар, мичээр;
10. -аас (-ээс, -оос, -өөс): булкаас, тоҕоос;
11. -аат (-оот): боллороот, кырбаат, хахсаат;
12. -ыыс (-уус, -иис, -үүс): бытырыыс, кэрдиис;
13. -һа (-һэ, -һо, -сэ): кыраһа, хоноһо, кэлимсэ;
14. -ча (-чэ, -чо, -чө): кэтинчэ, буомча, ытарча, төрүтчэ;
15. -ҥа (-ҥэ): араҥа, сардаҥа, ыйдана;
16. -на (-нэ): дьирибинэ, сүгэргэнэ;
17. -ран (-рэҥ, роҥ, -рөн): дэгэрэҥ, мэччирэҥ;
18. -рык (-рик): моойторук, титирик;
19. -дай (-дэй): ардай, кыһыытай;
20) -гах (-гэх, -ках, -кэх): дойҕох, сэргэх;
21. -нах (-нэх, -нох, -нөх): ириэнэх, кураанах;
22. -ыын (-иин, -уун, -үүн): көһүүн, намыын;
23. -ыан (-иэн, -уон, -үөн): дирбиэн;
24. -сын (-син): эрбэһин, харбаһын;
25. -сөх (-сэх): күлбүһэх, эмсэх;
26. -чах (-чэх, -чох, -чөх): бааччах, иирчэх;
27. -чык (-чик, -чук, -чүк): бүүрчүк, кэрчик, аччык;
28. -ман (-мэн, -бан, -бэн): ойбон, кыламан;
29. -һар (-һэр): алыһар, сүгэһэр;
30. -йах (-йэх): иитийэх, күрүөйэх;
31. -ньах (-ньэх): мунньах, эминньэх;
32. -ньык (-ньик): көрүнньук, ыанньык;
33. -чы (-чи): бүөмчү, күөмчү;
34. -ы (-и, -у, -ү): сытыары, былдьыры;
35. -май (-мэй): барамай, ыамай.

Саха тыла — "аһаҕас" тутуллаах тыл: биир тылга икки-үс, онтон да ордук сыһыарыы сыстыан сөп; туйахтаахтар, тоноҕостоохтор, хаппардаахтар, сыыллааччылар, кэбинээччилэр, салаллыныы (биол.), көхтөөхтүйүү (биол.), сиэмэхситтийии (биол.), тэҥнэһимии (мат.) - "неравенство" уо.д.а.

Иккиһинэн, хас да тылынан бэриллэр холбуу тиэрминнэр:

а) аан дойду, бас билии, кыһыл көмүс, харах иччитэ, ынах тыла, баҕа батаһа уо.д.а.

б) икки онтон да ордук тылларынан бэриллэр тылбаас тиэрминнэрэ: сэрии сэбэ, тулалыыр эйгэ, олох илгэтэ, сэриилээн ылыы, уларыта тутуу, уларытан тэрийии, үлэтэ суох хаалыы, иһитиннэрэн-биллэрэн иһии, тутулуга суох буолуу, сыананы босхо ыытыы, сирэй бас билии, тэҥэ суох атастаһыы. Бу иһигэр сороҕо тылбаастанар, сороҕо тылбаастаммакка киирии тылынан бэриллэр тиэрминнэр баар буолуохтарын сөп: эйэлээх дуогабар, төрүт сокуон, былааһы бэйэҕэ туһаныы, кэтэх хаһаайыстыба, хардары былаан уо.д.а.

Үсүһүнэн, паараласпыт тылларынан бэриллибит тиэрминнэр: майгы-сигили, быһыы-майгы. билии-көрүү, сиэр-силик, күн-дьыл, өлөрүү-өһөрүү, өй-санаа о.д.а.

Төрдүһүнэн, саха тылыгар баар тардыы ситимэ тиэрмини үөскэтэр ньыма быһыытынан эмиэ туттуллуон сөп: бэриниилээҕэ, түмсүүлээҕэ, арааһа (хаалара), хабараана (үлтүрүйүмтүөтэ), сорунуулааҕа, түргэнэ, кырдьыга, туспата, уратыта о.д.а.

Бэсиһинэн, тиэрмин суолтатыгар киэҥник туттуллубат буолбут (эргэрбит, эбэтэр эргэрэн эрэр) тыллары сөргүтүү. Холобурдары биология салаатыттан аҕалабыт: урума (облик), аҥардам (половая клетка), тыһы аҥардам- (пол женский), олбуор (место обитания), карпа урумата (карпообразные) о.д.а. Саха тылыгар киэҥник туттуллубат тыллар* элбээһиннэрэ саха үгэс буолбут дьарыгыттан, төрүт олоҕуттан-дьаһаҕыттан тэйиитин кытта сибээстээх этэ.

Алтыһынан, түөлбэ тыллары тиэрмин өйдөбүлүгэр туттуу: көрүҥ үөдэҥэ (подвид), дооҕуй (клещ), сыаҕай (кокон), маскаалай (лемяга), бөллөөт, бөллөөҥкө (яйцо, болтун) о.д.а.

Сэттиһинэн, тоҕоостоох түбэлтэтигэр тыллары силбээн туттуу ньымата эмиэ баар буолуон сөп. Холобурдары эмиэ биология салаатыттан ылабыт: төбөтүөс (головогрудь), төбөтүөс куйаҕа (головогрудный щит), илинтүөс (переднегрудь), уонатах рактар (десятиногие раки) о.д.а.

Ахсыһынан, саха тыла бэйэтин төрүт суолтатын уларытан тиэрмин өйдөбүллэнэр. Тыл, үгэс курдук, көспүт суолтатыгар тиэрмиҥҥэ кубулуйар. Холобур, салаа диэн тыл төрүт суолтата "мас салаата", "өрүс салаата" эҥин диэн туох эмэ салаатын бэлиэтиир суолталааҕа. Билигин "отрасль" диэн общественнай-политическай суолталанна.

Эбии холобурдар: сабыдыал (влияние), иэс (долг), тэтим (темп), түһүмэх (раздел), тосхол (принцип), тиһик (система) о.д.а.

Манна тиэрмин курдук өйдөнөр көспүт суолта саха тылын төрүт да, үөскэтиллибит да суолтатыттан тутулуга суох атын тыл (чуолаан нуучча тылын) сабыдыалынан үөскүүр. Бу тыл саха төрүт тыла буолан баран, сахаҕа суох наука өйдөбүллэрин бэлиэтииринэн уратылаах. Онон бу ньыма тиэрминнэри олохтуурга олус хомоҕой.

Гуманитарнай чинчийэр институт таһаарбыт Сахалыы тиэрмини оҥоруу кинигэттэн, Дьокуускай, 1995

Сүрүн сирэйгэ төннүү