Хачыгыр (Эрилик Эристиин)

Qacygyr

Qacygyr cabycaqtaaq burduguttan biirde baltaccy bahan onon-manan ojuta barbyt taahyn ajaghar kutan bierde. Uohun ihiger botuguraan: "Toghus buolla", — dii-dii, salghanan turar leppicek dwulungutten tebinen, taahyn tipterbitiger, twuohun tylyttan allaraanngyta ildjirijen qaalbyt daba yrbaaqytyn bytyryystara twottoru-taary tuora oqsulla turdular. Bastaan utaa taaha woro swugullen taqsan, kwurbeni tuoraan erer tahaghastaaq teliege kurduk lwuhugureete, onton ulam-ulam ularyjan, kennikinen syybyrghaan qaalla. Qacygyr cabycaqtaaq burduguttan wosso biirde bahan ylan, taahygar kutan bieren baran, taahyn ergitte-ergippitinen turan, qas da qonukka kyryatammakka bwute osput twunnuk kyryatygar urut kekkelecci alta uhaty tardyy belie ongohullubutugar settihin, biiri qangas swomujetinen djukku oqson eben bierde. Angar iliitinen cabycaqtaaq burdugun siksijen kworbute alta uon bies kutuu burduk baar ebit. Kini aqsaana twoho da borostuojun inniger, bejetin tuhugar bert cuolkaj ete. Bu twunnukke ongohullubut belieler uonnuu kutuu burduk tardyllan bwutteghin aajy ongohullan ispitter, onon sette uon kutuu burduk tardyllan bwupput. Otton cabycaghar alta uon bies kutuu burduk qaalbytyn cuolkaj bilere dien — burduga cabycaghyn abyraghyn allaraa sitiitin kytta tengnespitinen buolar ebit. Itinen Qacygyr, tardar burduga angara ere bwupputunen, bejetin bwugunngu djyalata kuhaghan buolbutun bilinne.

Kwun buollaghyna kieherbit. Qaja any mantan innje ynaghyn baajyyta kelie. Onon Qacygyr, wuletin tieteteeri kwoqsun etiten, wurduk arghahynan woro djogdjojon taghysta, toqtuu twuhen yrbaaqytyn qajyttybyt bytyryystaryn twuure tutan toghus sirinen toghuttubut torbos ystaanyn iitiger — en many bwoghotuk tut dieqqe ajylaaq simen kebiste uonna, ytyhygar silleen baran, twottoru-taary suuralamaqtaata. Iti aata kini urut bejetiger suoq kwuuhu ebii killerinne. Ikki iliitinen mieli mahyn bobo qarbaan ylan baran, taahyn soqqor wottunen twungneri ergiten djigihiten barda. Mannyk yksaabycca tietelten tuha taqsybata. Taaha woro sugullen taqsan baran, bwutun-bwutun tuoraaqtarynan yhyaqtanna. Itinen kini burduk tardyytyn uhatan biir suol ulaqan burujdaaghar, kuruppalatan kebihen, ikkis yar buruju ongohunna.

— Tuoq aattaaq qara sordooq taahaj!.. — diete, taahyn mieli mahyn ustan ylan twobotun siiginen capcyjan bierde uonna, curumcututtan ergite sohon ylan baran, yncyktyy-yncyktyy woro meterijen, wuohe taahyn istieneghe kyryytynan woro annjan, onon-manan bystybyt tuoraaqtary twottoru soton ylan cabycaghar qat kutan kebiste.

Biir cwuocceri kwoghureten taahyn onnugar twuheren baran, tula aldjammytynan ugunnjata orghosto syldjar eterbehin qangas sototuttan moluj kurduk elejbit byhycca byhaghy sulbu tardan ylan, mieli mahyn kyryylaryn kyhan mwulujdeete. Dje, manan qajaan da kwuusteeq wuleghe ikkisteen kiirer sanaany ylynna. Kini twoho da tietejder, qotuulaaqtyk wuleliiriger biir ulaqan mehej baar ebit. Kini accyga mehejdiir. Maaghyn sarsyarda, qotonugar kiireeri turan, kyra kytyjany kwop-twugeq bes wuoreni ispite barammyt, ihe sihin wuohuger qapcyccy tardan qaalbyt. Seniete bukatyn suoq, ol wurduger bwugunngu yaraqan wuletitten delbi sylajbyt, twuun tongon aannja utujbat buolan utuktuura da bert. Kini kwun siriger mangnajgy baghata — biirde toto ahyyrtan atyn suoq. Ajaghalyy sataan, qappyt tuoraaghy sii sataaqtyyr.

Ortotunan qotojon twusput, onon-manan ingnerite barbyt tulaahyn baghanalardaaq, kyryylaaq kyaraghas twunnukterdeeq, yylaaq-djaardaaq sytynan angylyja turar kieng qoton twugegher biir boroosku: "Qacygyr, kel!" — dieq kurduk mangyraan engeeritte.

— Ii! Cyycaaqpyn da... Camparaak uola mangyryyr ee... — dien baran, kwuore-langky buolbut qoton muostatyn wurdunen ojuolaan tiijen, qoton qotu erkiniger syhyary tutullubut dolborukka kekkelecci baajyllybyt borooskular toqput ottorun qarbaan ylan, iliitinen iigin-saaghyn yraastaan, dolboruktarygar ugan bierde uonna erien oghus borooskunu swuuhutten syllaan ylla.

— Min tietejen syldjabyn, any en miigin yngyryma! — dien bahyttan imerijen baran twottoru ojon kelen, djieghe taqsar qalghannga systa twuhen ihilleen kworbute: im-djim, araj ohoq uota cacyrgyyr. Onton, dje, taahygar kelen, salghaahyn dwulung oloq mahygar yttan, daardatygar sygynnjaq ihinen yga annjyllan turan, tieteje soghus ikki wottunen worute mwoghullengneen, arbajbyt battaqtaaq twobotunen qokkulla-qokkulla, burdugun tardan barda. Taahy ikkihin kuruppalappat baghattan, nemin bilbit kihi byhyytynan, aalan tarda turdaghyna, wojuger aaspyt ologhuttan bert elbeq sanaalar swuuruk buolan ustan aahan istiler.

Kini Kybyttar dien mantan ikki kwostooq, sir ortotunaaghy kyaraghas alaaska wuoskeebit. Bu kyaraghas alaas qotu qaldjaajytyn wurduger kini ehelere, aghata qara tyany soloonnor qas da dal onnun sagha wotoqtooq etiler. Ol wotoq arghaa tyatyn saghatygar, uot siebit qoruolaaq twongurgesterin ortotugar, qospoq sagha syhyary qotonnooq, qoton djie ikki ardylarynan soghotoq aannaaq, angr munnugunan sybaq ohoqtooq, erkiniger cuolghan sagha ikkilii twunnukteeq yt ujatyn kurduk yyspalarygar atagha suoq imiihit aghatynyyn, qaragha suoq ijetiniin, Cooruos dien kyrakyj byraatynyyn ikki ynaqtaaq yal buolan olorbuttara. Qacygyr kimten da synnjyllybakka, mwoghullubekke "kwongul" ologhu olorbuta manna ete: ijere, qaragha suoq Woruune, qangas dieki iliitin tahynan talbaataan, qajdybyt uktaaq mekcicci elejbit wuruoq wurer byhaghy bulan, tyaha-uuha suoq kelen, aghalara imiter tiriititten, tuppaqtaan-tuppaqtaan, tyhyn bulan byha suuralaan ylara uonna tugu da bilbeteq kihi buolan ohoghun cancygar tiijen, uokka wuten kebihere. Qasta da tahaaran kujaqalyy-kujaqalyy qat-qat wuten baran, ulaqan wottun byha battaan, maany uolugar Qacygyrga bierere. Aghalara kemnie-keneghes, sien bwuteren erdeqterine, kujaqa sytyn bilen, tanyytyn qamsappaqtaan baran:

— Bu bedikter emie tiriini uoran byhan ylannar wupputter ee... Dje, emie Kwutur Kwostokuun ajaghar ugan bierdeqtere dii! — dien woro kwobdjuore twuhere.

— Suodjaaq, dje emie buolla ee, — dien ijelere, qaragha suoq Woruune, saba sangaran kebihere.

Kinieqe occolorgo mannyk yaraqan wule suoq ete. Kyhyn buollaghyna, aghalara mutuktaan killerbit amynnjyaryn ohoqtorugar toloru simen bieren barannar, djie tahygar sillie-tyal kuugunuur tyahyn ere istellere. Cooruostuun ikkien twunnukterin kyryatygar Kwomordooqqo baar Kwutur Kwostokuun cocuobunatyn ongoro oonnjuullara. Ol cocuobunany, 7 saahyn tuolan, ajyy eteeri, sajyn aghabyyt kelbitiger, Qacygyr aghatyn kytta syldjan kworbute. Otton Cooruos buollaghyna, Qacygyr ongorbutun wutuktere. Soroq ardygar, Cooruos ongordoghuna, Qacygyr: "Ee, akaarya, bu kurduk buolbataq", — dien cocuobuna ongohullubut kyryatyn soton kebihen, uolun ytatara. Onno ijelere: "Ee, toojuom, Qacygyr! Doghorgun muokastaama", — diire.

Sajyn buollaghyna Qacygyr Cooruostuun ikkien Kybyttar kyaraghas qonuutugar lyaghy ekkiretellere, ahyngany bultuullara. Aghalara Kybyttar kwoluketiger sodjongnoon kiiren, tuutun kworon, balyk yllaghyna: «En sie, kini sietin», — dien qardaryta qataghalaha-qataghalaha siillere. Ikkiejeq ynaqtara, qomujtaryy kwordoobokko, bejelere kelellere. Taraangka bastaan baran, doghorun batyhynnaran Turangnaaq wurujetten Kybyttarga kiiren ihen, «bu ihebit» diebittii, mangyraan langkynyyra. Ijelere yaghajatyn tongonoqtonon, tajaghynan dalbaatyy-dalbaatyy, titiigin dieki baran ihen, Taraangka mangyryyr sangatyn isten:

— Dje, toghojuom, Taraangka, kele oghus. Oghom yannjyjdagha, ol ihin mangyraaqtyyra buoluo, — dien twobotun salghalatan, djebinneeq altan ytarghata ejengnii-ejengnii, taptaan ymmanyja iher buolara.

Araj bu oloronnor, sajyn kiehe Taraangkalara qaraghyn wongurgehinen kworon baran, tiergennge wolooru mwoqso sytaryn bulbuttara. Ajdaan bwoghonon bary taqsannar cincileen kworbuttere — angaar qolo qaahyrghas gyna ihen qaalbyt, munnuttan swumehin swuurbut. Aghalara: «Ebeghe yaldjybyt», — dien byhaarda. Cooruos:

— Ol «ebe» dien tuguj? Ynaq djanga duo? — diebitiger, bu wujeghe kyyhyrbat bejete, ijelere:

— Akaary, meele sangaran... — diet, tajaghynan syyha oqson qaalbyta.

Onton sotoru soghus buolan baran, Turangnaaq wurujetten keler suol ustun biir kwomus yngyyrdaaq, ohuordaaq capparaaqtaaq, sappyjaan kycymnaaq kwuoq elemes aty miimmit, yys-araghas qaannaaq, maany tangastaaq tojon kihi, djoruonan dajdaran kelen, balaghannaryn ajaghar twusputuger, Qacygyr Cooruostuun, titiik ihiger twuhen qaalan barannar, mas byyhynan kworon turbuttara. Tojon, atyn sieppitinen yrghardan tiijen, kwomusteeq dejbiirin ugunan balaghan ajaghyn tongsujda. Aghalara, yalga bardaghyna keter sanga torbos sonun keten, taraghaj swuuhe melejbitinen taqsan kelen, tejicci byar kuustan:

— Tojonuom, doroobo! — dien tongqongnuu turda.

— Bili ampaar oqson bierieq buolan adjylaan ylbyt wupkun tworut umnan kebisting duo? — dien tojon njirgierdeeq suon kuolahynan dorgujda.

Aghalara, ikki syllaaghyta Bacygyratar Bahylaj dien byypsaj kineesteriger ikki qostooq nuucca djietin tutan bwuteren ihen, tobugun silgetin swugenen oqson kelen, syltan orduk bosqong buolan syppytyn ogholor wojduur etiler.

— Tojonuom! Yal aatyttan aastym, biir bastyng ynaghym "ebeghe" wollo, soghotoq ynaqtaaq qaallybyt. Uonna min swuurbe solkuobaj ylbyppar kwuhunneeq saas turuoru wuleleen, ampaary bwuteren ihen dengnemmitim ee... Onon aaghystaqqa kyra da soghus ylardaaq buoluong ete, — dien, aghalara tongqongnoon erdeghine, tojon wuoqsubut sangata uotunan umaja twuhen baran, dejbiirin ugunan wultu synnjan barbyta. Ol kurduk oqtoro syldjan delbi kyrbaan, swop buolan, atyn miinen, yrghalyta turbuta. Aghyjaq qonon baran, Wurduk Woloksoj dien aghalaryn uuhun deheetinnjige kelen tojon iehiger soghotoq ynaqtaryn tutan ylbyta. Onton kineester djwuullerinen tworduon twuort angyy kumalaannga targhaspyttara.

Qacygyr buollaghyna bu Kwutur Kwostokuunneeqqe twubehen turar ebit. Iti targhaspyttara ikki syl buolla, onno kini uon biire ere ete, onon biligin uon wuhe.

Mannyk aaspyt yar sanaalar, Qacygyr wojuger oqsullannar, kinini emie kebireten kebistiler. Kini ikki qaraghyn kwomusketiger syrdyk yraas uular, allan barannar, bwodong doruobunnjuk kurduk, kireesteeq imnerinen tangnary sakkyraabyttaryn burdugun tarda tarpytynan turan, twongkojon ildjirijbit yrbaaqytyn sieghinen sotton kebiste. Bu kemnge twunnukke surullubit aqsaan twoho da bulkullubutun ihin, alta uon bies kutuu burduk bwuten barda. Burdugun bwuteren, cabycaghar woroholuu soton ylan baran, maaghyn sarsyarda sappyt yar lippe qalghanyn, dje, segeten, bili serenen-serenen wuktener djietiger bykta. Burdugun wus ataqtaaq twoguruk ostuolga ildjen uuran kebiheet, uon tarbaghyn sarappytynan, ohoq qangas cancygar kelen wojono twuste.

Kuruuk sytygan sytynan angylyja turar, lwungkurbut baryamaq qotonunan qolootoqqo, bu unga uonna keteghiriin erkinneriger wustuu muus twunnukteeq, unga dieki tangara annynan twuort munnuktaaq uhun ostuol tardyllybyt, ortotugar ohoqtooq, kieng kielileeq ampaar djie Qacygyrga kwundutuk kwostoro.

Swuuhuger kus symyytyn sagha bwoltojbut urdaaq, qangas qaraghar ogho ytyhyn kurduk kwuoq mengneeq, ojooru oloror bagha buutun kurduk santaghar tanyylaaq, telleritteghes uostardaaq,buospalaabyt ebirdeeq sirejdeeq, qahata twuhegher qalyjan twusput, ilin aha kyyryktyjan erer emeeqsin, Qacygyr dieki ergillen kworoot, qahaanngyttan eme wostooghun kworbut kurduk, djebidis gyna twuste. Qacygyr buollaghyna, tuoq da naadata suoq ereeri bu ohoqqo kelen wojono twusput burujun sabynaary, ikki wotto qoruo buolbut, uokka turar ulaqan altan caannjykka coq tardan bierde. Bu swurdeeq-kepteeq emeeqsin kini qotuna ete. Kwutur Kwostokuun ojogho Keccegej Ketiriine — suohunan-suodalynan aakka kiirbit kihi.

— Qaja, bu "tojommut" tyynnaaq ebikkin duu? Bwugun dieghe bygya suoq buolan andaghajbyt buollagha diebitim, dje, byktyng duo? — dien emeeqsin Qacygyry tanyjbytynan barda.

— Ebee! Qacygyr en sangarbykkar ymangnaan kwule turar, — dien, Qacygyrdaaghar unguoghunan ulaqan, ottomo suoq colboodujbut qaraqtaaq, seneq tangastaaq uol, djie ortotugar olopposko oloron, byhaghynan mahy cyccajan oonnjuu-oonnjuu, Qacygyry qobulaan bierde.

— Iti ileet kihi kwuluute suoq turuo duo? Arba "kinees" oghoto "kuhaghattaryn", bihigini, elekteemine... Itinne djwolo timiren turuong duo, muuskun killeren uulaamyna!

Qacygyr, twoho da tymnyyttan djulajbytyn inniger, turuo duo, ohoghu kenninen ergijen, burujdaaq kihi byhyytynan tiijen, cengi-muuhu ytyrbyt qoluodatygar qam tongmut qalghany twolo annjaryn kytta, aqsynnjy yjdaaghy aan tuman sygynnjaq twuohuger woro ketille twuste. Qacygyr, bili qamsattaghyna burujdanar symyhaghyn byha ytyran, qahan da sinim biir diebittii, tymnyy tumany sygynnjaq twuohunen togho aangnaan, tahyrdja mwulcu ojon taqsybyta, qaary bwurunen, tangnary sabydyspyt tiitter byystarynan aqsynnjy yjdaaghy wolboodujbut kwun kylaqacyjan kwohunne. Kieng toloon kiebin tuqary toloru kutullan qaalbyt tymnyy tumana, mektietiger, orguja turar soloq kurduk budulujar. Kini taqsaat, ikki ytyhynan kulgaaghyn saba qarbatalaan ylan baran, umsa djwukkujen, kieng cigdini byha swuuren isteghine, syrdyrghas tymnyy, sylyjbyt qobordooqqo sya aryytyn soton ylbyt kurduk, syr-syr gynan, kini etin byhyta salaabytynan barda. Kekkelehe turar ikki ampaar ypsyytygar toloru simillibit muuska tiijen kworbute, muus kyralyyr swugetin kim ere ildje barbyt. Kini kwotoghuor swoptooq muus buollaghyna manna suoq buolan bierde.

— O, dje abakkalaaq... — dien bwoluostubut kuolahynan ymmanyjan sangaran baran, qoton kenniger yraaq woro djaarystana kystammyt kys mas dieki swuuren djwukkujbutunen barda. Tymnyyga byhyta salappytynan, kys maska tiijbite, bili kini muus kyralyyr kiliin swugete, manna kelen, dwulunnge batary oqsullan turar ebit. Uguttan tardyalaan kworbute, kelbet gyna kytaanaqtyk oqsullubut. Ikki iliitinen ugun twobotutten bobo qarbaan, dwulungutten tebinen baran, bejetinen mehemeennenen ittene twuspute, swugete twolo ystanan, kwurdjukteeq qaarga kwoqsunen batary twuhen qaalla. Qaarga sygynnjaq iliilerinen bataryta tajanan ojon turan, ystaanyn aldjammytynan simillibit kwomuruo qaaary tebii-tebii, muuhun dieki tebinne. Bu ihen, sytyy byhaghynan byhyta battaabyt kurduk, iliitin tarbaqtara ahyjbytyn qardaryta ajaghar bataryta bierde. Onton ikki kulgaagha, mektietiger tys-tys tyahaan yla-yla, bwurute ylbaqtaabytyn qam tuttumaqtaan kebiste. Muuhugar kelen, biir ulaqan muuhu wohoobut byhyynan bokuoja suoq wultu synnjan baran, kwotoqqo swoptooq biir muuhu, sygynnjaq njilbekteriger wojoon, woro kwotoghon, twuohuger uuran, tula wottun tong muuska byhyta qaaryjtarbytynan, djie aanygar kelle.

— Aany ahyang! — Bu kurduk bieste-altata qahyytaabytyn kenne, qalghan bert naghyllyk segengneen ahyllybytygar, bili maanylaaq sien ogholoro, menik qaraqtaryn djergengneppitinen, bygan kelle.

Tyyna-byara yksaabyt Qacygyr, kwoton twuhen, djie ortotugar tiijen erdeghine, bili aany aspyt uol, ekkireten kelen, eterbehin sohullan iher byatyttan wukteete. Qacygyr, sirejinen umsa baran, unga iedehin bwutejdik ibili twuhen, wor taalan sytta. — Iti iliehej, bejete da aany aspakka, bu tymnyyga yaldja syldjar oghogho aan astara-astara, killerbit muuhun, qara sanaatygar, sirge byraqta dii. Yl, sirejin wultu imiten turuor! — dien emeeqsin swuolengi kuolahynan uolun kikseren bierde. Qacygyr kwohujbut kwoqsuger tottuk ogho suturuga bitijbitinen barda.

— Ii, toghojum oghoto, suturugun syyhyn boltoccu tuttubut buola-buola, — dien emeeqsin oghotun taptaan ymmanyjar sangatyn tyyna bystaary sytar Qacygyr bwuduk-badyk ister.

Qacygyr, nehiile at buolan, sor bwoghonon wunuoqteen-wunuoqteen turan, muuhun, syra bwoghonon kwotoghon, qangas dieki ostuolga ildjen uurda. Muuhun annjan, qolumtannga tuora tyyllan oloror altan soluurga sime-sime, itte taaryja symyjanan saahylaabyta, cecirgeppite buolan, cocumca tura twuhen ylla. Kini mungutuur mung albaha dien iti buolar.

Bu syryttaghyna, «Qacygy-y-yyr» dien, qoton qalghanyn tyaha bwotuuktuu qahyytaan ihilinne.

— Ynaghy killerteen ereller. Iti derietinnjik itinne turbut siriger djwolo timiren turan, emie biir eme torbohu sietere buoluo, — dien qotun belehin twugegher swuolengedijde. Onu isteet, Qacygyr kwoton twuspute, qajyy-wujeghe aan tuman byyhynan kylamannara bobo kyryarbyt ynaqtar, coloorungnuu-coloorungnuu, torbostor turar sirderin dieki balajynan qarbahan ereller. Kini, kuolutunan, torbos otugar tiijbit ynaqtartan biirdesterin muohugar iiliste twuhen, delbi muskujan, onnugar ildjen baajan erdeghine, biir boroosku wolor sangatyn sangarda. Many qajyy-wuje qotuna isten, aany wongojon turan, tworoobut syrghan ehelii caskyjda:

— Dje, colojo sytyjbyt, bejikej! Iti borooskunu siettting buolbat duo? Dje, otton taghystaqqyna — kwordoobukkun bieriem!

Mannyk ynyryk saanyyny istibitinen, Qacygyr bejetin wuletun ongoro syrytta...

Qoton qalghana ikkihin, «Qacygy-yr» dien, sabyllan qaalla. Qacygyr tengnehie duo, bili saanyylaaq djie dieki yys-bydan tuman ortotunan ustan barda. Qoton ajaghar tiijen ihilleen turbaqtaata. Woskoto qotuna kinini kenije oloror sangatyn istere buollar, bu qoton ihiger tongon, qorgujan woluo da buollar, taqsybatyn kerejbet. Ikki iliitin qolboccu tutan, wuren sylyta-sylyta, er qaanyn ylynan, djieghe taghysta.

— Dje, ileet, taghystargyn, kel manna!

Qacygyr, buollaghyna, ohoq kenniger turan, ytamnjyjbyt kuolahynan:

— Aattahabyn, qotunuom, byrastyy gyn, — dien, ahynnaryaq kihi kurduk, kwordohon kwordo.

— Tuoq da ajdaana suoq, miigin turuoran erejdeebekke, kel manna! Sin biir sirdeen timirieng, qallaannaan kwotuong suogha... Kel dietim!

Qacygyr, urut qotun yngyryytyn uhatan bardaghyna, biiter kuottaghyna, ol inniger qasta da ungan tillere.

— Qoton ajaghyn meene ahan kebiheller dii...

— Kel dietim!

— Otton, Cworookujeni baaja turdaqpyna, Saadjaan baran...

— Wosso kelbekke turaghyn duo?!

— Otton Saadjaan sanaata tuoluo buollagha...

Ohoq qangas cancygynan ikki-wus qardyyny innin dieki baraat, uot inniger iliitiger kylgas uot annjar mahy tupputunan oloror qotun ikki engil bahynan woro djigihijerin kworon, djik gyna twuste. Kini iti kurduk djigihijder ere, Qacygyr aannja buolbat ete.

— Qotunuom! Aattahabyn-kwordohobun...

— Dwokso qalygyryy turaghyn duo?

Qacygyr, urukkuttan oqsor siring bu baar dieqqe ajylaaq, ikki cecegejin qam tuttan, oqsorgo belem gyna twobotun twongkopputunen, erdetten wuletin bwuterieq kurduk, syngsyjan ytyy iste. Onton Qacygyr qaraghyttan kyymnar byrdangalyy twustuler... Qacygyr oghutta.

— Abytaj!.. Ajykka, ajykkyy!

— Any... any kejderieng duo, ee? - qotun qojuu kuolaha bargyjdaghyn aajy, mas tyaha bitirgiir... Qacygyr, qonuuga byraqpyt sobo kurduk, ieninen lahyjara mwoltoon, ytyyra bwoluosten barda.

- Bu mas syta njuluun duu, ahyy duu? - emeeqsin mahyn Qacygyr munnugar dugdurujda.

Emeeqsin mannyk djikti-djiibe yjytyyta uurajaary gymmyt beliete ete.

— Tur, kier buol!

Qacygyr mwoqsubutunen at buola twuspute, kulgaaghyn tyaha cung gyna twuste uonna sir wurde, qaan buolan, taraaqtanan, syyjyllan kwohunne. Yngyrghaan, yncyktaan ytyy-ytyy, at buolan, bejetin ujatygar - ohoq kenniger tiijde. Ohoq kennineeghi qoduul wurduger biir qaq telgeq byraghyllybyt, munnuga cenginen bwurummut oron wurduger bwuk twuhen aryycca qaragha syrdaan kelle uonna, ytyyryn kyatanaary gynan, munnja-munnja wuohun tartara sytta.

Bu sytan kwordoghune, tahyttan tymnyy salgyn sotoru-sotoru woro tibillen kiiren, djie ihiger qalaan uuta buolan uhunnular. Wurduk arghastarygar wulluktuu saal bylaaty erimmit, engin araas ydaccy tangnybyt qas da er djon kiirenner, kyryarbyt wutulukterin ataqtarygar tebeen, sygynnjaqtanan, unga kwoqonu tobus-toloru tangastaryn yjaan kebihe-kebihe, uot inniger oloq maska olortoloon kebistiler. Sangalaryttan ihitteghine, biir — kini tojono Kwutur Kwostokuun sangata burdurguur, otton biirdere buollaghyna Kwutur Kwostokuun uola Bacygyratar Bahylaj sangata ihiller. Bacygyratar Bahylaj ojogho Yjdanga Yldjaana, syly byha sellik buolan sytan, yaryylata-yaryylata, Qacygyry sor bwoghotun sordoobuta. Otton kini wolbutun kenne, ol sor-mung qaja da wottunen cepceebete, sin biir onnunan qaalla. Balary barytyn sanyy sytan, Qacygyr twoho da byhyta synnjyllybytyn, twoboto itij-itij gymmytyn, twoho da accygyttan kuttagha kurastyjbytyn inniger, utuktuura bahyjan, tongoruttan yt kurduk twuurullen, djigihije-djigihije utujan barbyta.

Twoho wor bu kurduk syppytyn bilbete. Araj biirde uhuktan kelbite unga ostuolga, sya cwumeci wuduk-badyk umajbyt, qajyy-wuje ahaan turan ereller ebit. Kini, uot kytyytygar kwostuon twoho da kuttammytyn inniger, accyga kyharyjan, tyaha suoq turan, ohoq cancygar tiijen, uot syrdygar kwostor-kwostubet iliitin uokka sarbangnatta. Ihiger — ahataajallar dien ketehe sanyy turda da, tuoq da billibete. Kwutur Kwostokuun, sibiligin aghaj ahaan bwuten, ikki njilbegitten tajana-tajana altaqtaan turan, kwurulecci uhunnuk kegherde-kegherde, mungunan kworon, kwoghoccor qaghy syhyarbyt kurduk, kyyryktyjbyt bytygyn tuora-maary imerinen kebihen baran, qaaman madjaldjyjan kelen, uot inniger oloron, qangas wottugutten ojuulaaq qoltuunun ylan top-top tongsujan baran, ikki tarbaghynan batyccy qarbaan ylan, bylghajbyt qara tanyytygar toloru siminne. Otton kini uola Bacygyratar Bahylaj, tuoqtan ere kyyhyrbyt byhyylaaq, worgos kurduk turulaccy kworuteleen, altan terielke kurduk malaghar sireje djebidijen, unga oronngo tuollan oloror.

Qacygyr twobotuger uhuktaaq twobolooq mas onoghos suptu sujulaan kelen saalla twuheet, twottoru tejen umaja turar ohoqqo twuhen qaalla. Qacygyr qahyyrbytynan cecegejin qarbanaryn kytta, tottuk uol ystanan kelen battaghar twuste:

— Onoghospun togho ylbakka uokka sietting? — Qacygyry, bahyttan bulgu sworoon ildjen, twuurullen utuja sytar erien yty siire-qalty battaabytynan twusputuger, sohujbut yt yrdjygynaabytynan ojon turan, tottuk uol qangas bwulgunun byha qaban kebiste. Tottuk uol, sarylyy-sarylyy sirge wungkuruje syldjan, ustunan ierijen, unguoq kurduk buolan barda. Qacygyr, bu aldjarqajtan kuotaary, woro qojuollangnaan erdeghine, tottuk uol aghata Bacygyratar Bahylaj, kylammytynan ystanan kelen, woro kwoto twuhen baran, qara byarga tingileqteen kebiste. Qacygyr, ingiir sitiite tardan kebihen, woro teje twuheet, nusqas gynna. Bacygyratar itinen bwuppete, ohoq cancygar kystana sytar qardaghastartan biir qardaghahy sulbu tardan ylan, burujun bilinen suol aanygar tiijen ekkelii turar erien yty sihin ortotunan kurbuulaata. Yt buollaghyna, kihi mejiitiger qatanyaq kurduk syp-sytyytyk caskyja twuheet, baghalyy twuohunen syylan qaalla.

Bwugunngu kytaanaq wuletin bwuteren, ataq oronngo sytar qamnaccyt oghonnjor, Ajgylla Bwuotur, any bu aldharqaj miigin taaryjya diebitii, wondojon Qacygyr dieki kworon kebihen baran, tugu da bilbeteq-kworbotoq kihi byhyytynan, twune sonun bwurune tardynan kebiste.

— Beji ere, bu kihi toqtoo! Qaja, tyl-wos buolaaraj? — dien baran, Kwutur Kwostokuun qottuunun olopposko top-top tongsujan kebiste.

— Buollun, — Bacygyratar uhuutaabytynan, unga oronngo baran, cip-cingnik lik gyna oloro twuste.

— Qara twuokun, baajyllan bili mannygy ylaary, qorum, djie ortotugar tyyllan syt ere! Yl, tur, kier buol! — qotun, oronun annyttan Qacygyry tahyjar anal mahyn sulbu tardan ylan, kuttanaryn aaspyt Qacygyr wurduger altaqtaan tiijde.

— Ce, tur, kier buol diibin ee! — dii-dii, kwuuske Qacygyr tyryttybyt daba yrbaaqytyn saghatyttan ylan ilgielii turan, munnuttan-uohuttan qaana barbyt, qajyy-wuje kubaryjan qaalbyt sirejin kworon:

— Babat-tatat, wolbut. Atyn kwutur... — dien womuren babygyraata.

— Wollun... Wollun... — kyyhyrbyt tojon Bacygyratar wurut-wurduger qahyytyy olordo.

— Ar-djaaly, kihi! Ykkyn baghas togho wolordung! Bert ymyylaaq yt ete. Qaja iti Qacygyry da tyl ongordoqtoruna, tyl aata tyl buolaaraj?.. Qaja, djonngor-sergegher ejeng qoloon, — dien Kwutur Kwostokuun ingietten kebiste.

— Min ongorbut burujbar en syldjyang suogha!.. Wor soghus bary sangata-ingete suoq swongoduhen olordular. Djie ihe im-njim. Araj djie ajaghar yt mwoltoobut sangata yjylyyr, uot tyaha cacygyryyr. Emeeqsin beriinetin tap-tap taptajan, oronun ongoston barda.

— Kihi kihini swobuleen da synnjar baghajy. Saaq kwurdjeeccite suoq sabylynnaqpyt iti.

— Sabylyn... Sabylyn... Wulle sytyjbyt, any en belesker twuherding duo? — Bacygyratar ijetin saba sangarda.

— Bu kihi manna sytya duo? Tur, Ajgylla, kier gyn! — diete Kwostokuun oghonnjor, turan Qacygyr tyylyy teppit ataghyn qahyja teben kebihen baran, ostuol attygar tiijen, tangaragha wungen boghujan barda. Ajgylla, qajdaq da gynyan bulbataq kihi byhyytynan, turan twune sonun byarygar tuttan olordo.

— Qajatyn itinne tyyllan sytyaj, swubetin buluoqqa baar! — dien emeeqsin swuolengedijde.

— Turan tojomsuja oloroghun duu, ee? Sirge silliigin duu, ee? Kelejen silleeting duo? Ejigin emie iti kurduk kebileeteqqe, tuoq baar buoluoj? — Bacygyratar Ajgylla wurduger dibdigireen tiijde.

— Otton qanna gynabyn? Swubeleeng ee. Mannykka twubespeteq kihibin... Qajdaq da gynyaqpyn bulbakka olorobun.

— Qotonngo killeren atyyr oghus ataghyn annygar byraq!

— Beji, otton...

— Ce, ce! Qabyrgyy oloruong duo?

Ajgylla turan, dolbuurtan tymtyk ylan umatta uonna, uottaaq tymtygy tiihiger ytyran baran, Qacygyry sinnjiges biilitten kuuhan ulan, sannygar billeghi byraghan, qotonngo kiirde. Ajgylla, qoton ihiger kiireet, ikki qaraghyn uutun qangas qarytynan tuora sotton, kwoqsun etiten kebiste. Ulaqan saadjaghaj atyyr oghus attygar ildjen, Qacygyry, yaldjya dien seremmit kurduk, muostagha uuran, tymtygyn qoruotun tostu tutan, uotun syrdatan baran, botuguruu turda:

— Tukaam, Qacygyr! Miigitten qorgutuma. Min tuoq da burujum suoq. Ol dojduga, kyrdjygy kworor dojdu buollaghyna, bu kebileebitterin wungseer... — Baghar, ihilleen turallara buoluo diebittii, djie annyn dieki kylap gyna kwordo uonna dubuk soghus atyyr oghus dieki annjan kebiste. Atyyr oghus attygar sytar qas da swuohu sohujan ojon turdular, otton atyyr oghus sirgenen, muostany wultu lwuhugureten, erkinnge wottugunen sigene tuora turan kebiste.

— O, byrastyy, uospadjyy! Djadangy dien sor da buolar ebit, — Ajgylla, kiriestenen kebiheet, ynaqtar byystarynan djie dieki bara turda. Djieghe taqsan kelbite: Bacygyratar, oronun ongoston baran, syppakka kinini ketehen oloror ebit.

— Twuokun! Dje, tojonum kihini wolordo dien djonngo baghyrghaan kworoor ere!

— Ee, tojonuom! Togho kepseeteqpinij, eci mieqe tuoq buoluoj...

Bacygyratar turan, dolbuurtan tymtyk ylan umatan, tangara qolorugar kelen kerije kworon, talan-talan biir kwomus tangara inniger cwumeci umatta.

— Ce, kel! Djonngo kepsiem suogha dien andaghaj!

— Tojonuom! Andaghajbataqpyna daghany, tuoq buolan kepsieqpinij...

— Dwokso andaghajymaary gynaghyn duo? Iti buollaghyna... — Bacygyratar, aan dieki qarbyalahan tiijen, bili yty byha oqsubut mahyn sulbu tardan ylla.

— Beji, tojonuom!.. Andaghajabyn... Andaghajabyn... — Ojon turan, unguogha qamsyy-qamsyy, kiriestemmitinen barda... Andaghajan bwupputun kenne:

— Kel, noqoo! Bu biir qamsa tabaq baar, many tart! — dien qotuna tabaq «kwunduleete».

Qacygyr tuhunan kepsetii itinen bwutte. Sarsynngytygar:

— Kwostokuun oghonnjordooq saaq kwurdjeecci uollaryn atyyr oghus kejen kebispit. Baraqsattar saaq kwurdjeeccite suoq qaajtarbyttar wuhu, — dien kepseen ulaqan kineesteeqqe tiijbit. Otton Keccegej Ketiriine uolun Bacygyratary: «Saaq kwurdjeeccite bul dien sulujar buolbut.