CUPROV Roman Danilovic,
63 saastaaq, Tulagy-Killem nehilege,
Kuorat (Jakutskaj) orojuona,
saqa, wuoreghe suoq
1934 s. Bes yjyn 27 kwune, «Djaghynytta»
Bylyr Nam siriger Kuhaghan yal nehiliekke «Neleger Ebe» dien sirge wus uol ogholooq Kuhaghan Emeeqsin dien olorbuta wuhu. Kini bert aghyjaq swuohuleeq, djadangy emeeqsin ebit, qata wus uola bulcut buolannar bullunan iitinen oloottor. Ulaqan uolun aata: Corboghor Baatyr dien ulaqan Kwuusteeq aaty ylbyt kihi, kini Boroghon Bert Qarany kytta kworsuhen baran, tengnehen araqsyspyt, cugastaaghy Baatyr djonnoru bary djulappyt uol; ikkis otto uol — Obocco Twumerej, kini sytygas, bullu ere bultaan anygylyy etteqqe ahyyryn ere, wuleni ere biler uol, ubajym tylyttan tuoraabat kihi; wuhus uol — Kuonaj Kylyyhyt ataghynan byhyj, bultuu tadystaghyna qaja da bullu ataghynan ekkireten, woloron ylar kihi. Bu wus uoltan djulajannar atyn uluus, sir-dajdy buqatyyrdara-baatyrdara Nam sirinen oloq syldjybattar ebit. Ol kurduk bejelere ere kworunen, biligi Kuhaghan yal, Qamaghatta, Qatyng Aryy, Qomustaaq nehiliekter occotooghu syhyylaryn, baaj bultaaq-altaaq sirderin kiniler ere bas bilen, Nam dien aaty tutan oloottor. Occogho kim kwuusteeq, byhyj, bert — ol tojon, bahylyk, bas-kwos buolar keme. Bu olordoqtoruna Qangalas Tygyn Tojon ongoston, seriileeq, bwoghos, byhyj djonnordooq, namnar, bert aattarygar kwuon kworso, qaan qassa, Corboghor Baatyry kyajan aatyn ylaary, daam ylan kihi-swuohu ongostooru taqsar. Occogho Tygyn iti biligi kuorat onnugar Sajsaryga oloror. Onton keler. Bu kelen Tygyn Neleger Ebe syhyytyn unguor wottuger sylgylyyn, yanar bieliin uraha turuorunan twuhen kebiher. Tygyn ikki bert uolun — Temmeliki Swuuruk, Bwodjoko Bwogho diennerin ildje taqsybyt. Bu yallaha oloron Tygyn bielerin yatan, kymystatan, as-wuolj mustarbytyman barar. Emeeqsin wus uola wuhuon bultuu taqsybyt kwunnere ebit, onon suoqtaryna taqsan yal buoltar. Bu yallahan oloron Tygyn emeeqsinnge tiijen yjytar: “Bu ehi qaja yalgytyj, ogholordooq, wutuo bert aattaaq yccattardaaq suraqtaaghyng, qaja olorun qanna bardylar?» — dien. Onuoqa emeeqsin: «Ee, ol bu aata-suola suoq kyra kuhaghyyn-kuhaghan yalbyt, wus qannyk eme byhaq ugun saghacca ogholordooghum ajaqtaryn batyhan bultuu-altyy yraaq qotu wureqqe taqsybyttara, kiniler ere bulan-aghalan ahattaqtaryna bu ahyyr emeeqsin olorobun, tuoq da kworu-nary bilbet kuhaghan yalbyt», — dien qaryjdyyr. Ol yjytalaha turan Tygyn kworo twuspute, emeeqsin urahatyn tellegher araj kuraaqtaaq saa sytar ebit, many ulaqana berditten bekkiheen ylan tardyalaan, angaabyllaan kworor da, kyajbat saata buolar. Ol da buollar Tygyn ihiger djulaja sanyy-sanyy emeeqsin isteriger: «Bu sep kworunnjuk sep ebit», — diir. Manan Tygyn taqsan barar. Kini unguor dieki toghus urahanan twuhe oloror. Olor tastarygar kihi-swuohu, sanga-inge meele. Bu olordoqtoruna emeeqsin wus uola wuhuon wureqteritten kiiren keleller. Ol kiirenner dje, Tygyn taqsan wutuo syhyylarygar twuhunen oloron, as-wuolj bwoghonu tardan, Tygyn bejete kele da syldjybytyn barytyn sihilii ijelere emeeqsinten isteller. Uolattar kiitterin kworo oloron Tygyn syhyy ortotugar twuhulge turuottaran, cecir astaran, yhyaq belemin belemnetteren yhyaq yhar. Yhyaghar yallaryn barytyn yngyttarar. Yhyaqqa aata aattammyt emeeqsin wus uolluun baar buolallar.
Occotooghu majgynynan bert byldjahyylaaq, aat-minge yytyhyylaaq saqalyy ilii-ataq oojnuuta teriller. Uon ikkilii tuoska kylyy, ystanga, kuobaq buolar. Manyaqa qajatygar da Kuonaj Kylyyhyt uol kimi da tuluppat. Tygyn uola Temeliki kyajtarar. Onton «Dal ytyhyyta» dien syal ytyhyyta buolar. Onuoqa oloror — twusput syhyylaryn unguorgu kuulatygar twongurgeske altan njuurdaaq ingeheni ullungaq wortunen kwordoro keterden, syal turuoran ytyalyyllar. Manyaqa Tygyn uola Bwodjoko ytan ingeheni syyhan, twongurgehin qaja kwotuten tahaarar. Onton Corboghor Baatyr ongoston ytar da, ingeheni byha swuurden tahaarar. Onuoqa orduk kwuuske tuttan turan yppyta, kwuuhun berdiger qaragha uhullan, byatyttan ingnen, allara sannjylyja twuher. Ol taqsybytygar kihi uordajan mwoqsune twuher. Onu Tygyn aattahan, tys wutulugun kwoqsun amynnjyar uotugar ititen ylan saba battatalaan, emerijen onnugar killetteen bierer.
Onton oojnuu sierinen occotooghu kemneeghi bastyng ytaaccy kerdiihinen Corboghor Baatyr tyyraaqy kyyly (kwotoru) ketehen oloron kwoton isteghine, kuraaqtaaq saatynan yppyta tyyraaqyny innitten-kennitten wus twuunu yyppakka, taban twuherer.
Many kworon turan Tygyn emie ol kurduk ongoston, ketehen oloron kwoton iher tyyraaqyny yppyta kennitten wus tuunu twuherer, tappat.
Ol kurduk oojnoon, bet aaty ylaary Tygyn Tojon ylaary uon suol araas oojnuutun ongoror da, tuluspat djono buolbuttar.
Qas eme qonugu byha yhyaq yhan oojnopput da, tuhany ylbataq. Mantan djulajan Tygyn biir sarsyarda erde, yal tura iligine, urahalaryn Corboghor Baatyrdaaq wottun qaallaran, nwoguotun kwoturen, qomunan, kihiliin-swuohuluun kwohon, dajdylyy turar. Many bastaan dwokso baallar dien urahalaryn kiniler wottulere turaryn aannja kyhammakka oloron qaala syhan baran kwoottoro, yallara qajyyjagha kwohon qaaltar. Mantan abatyjan-abaran qahyy-yhyy buolan mwoqsune twuher. Ol gynan Corboghor Baatyr batahyn woro tutan turan soghooruu qallaan dieki qajyhan turan abatyjbyt uorun sangaran:
Uodaj albyny, Tutum Twuokeji,
Cikkejer sihin wuohun
Siten byharbyt buollar;
Noqtolooq tojon swureghin
Toqtoton toghuurbut buollar;
Qajghyalaaq Qara byaryn
Qaban qajytarbyt buollar;
Qabyryttar Qatan unguoghun
Qaajan qamparytarbyt buollar!
«Oo! Abata-satata da baar ebit noqojdoor!» — dii-dii turar sirinen buor kyrdalyn oghus buolan swurgejer. Manyaqa alyn ikki byraattara emie kinini wutukten oghustuu mwoguruu-mwoguruu kyrdal sir buorun tuman orgutallar. Ol wuluger djaabylanan, kebilenen baran wus uol wuhuon Tygyn kwosput suolun batyhan, soghoruu dieki Sajsaryga barallar. Ol baran wus uol wuhuon wus angy aattygynan qotu Ytyk Qaja sihin biligi Wuedej sirinen taqsan turan kwoottoro, djonnoro qajyyjagha yraappyt ebitter.
Manna Corboghor Baatyr «Yga Taqsar» aattykka turan kwootto — Tygyn Tojonnooq ol allara «Maddjaj» bulgunnjaghyn mwuccu twuhen, syhyllan ereller ebit. Onu kworoot Corboghor Baatyr saatyn toloru angatan baran kwohon iher qojuu kihitten wus kihini biirde ytan oqtoror. Manyaqa kwohon iher serii djon kihilere wolon ajmana twuheller. Ol ajmammyttaryn kworon turan sis wurdutten Corboghor Baatyr qahytaan eter: «Oghum qaanyn yllym», — dien. Onuoqa: «Yllargyn yl», — dien qardary wuoguluur Tygyn, ol da buollar aaha kworon bara turbuttaryn kubuluppataqtar. Occotooghu majgynynan atyn uluus-ajmaq ologhor-dajdytygar kwuuhunen kiirer suobaska sin satammat ebit, onon Corboghor Baatyr bejetin dajdytyn byyhyttan ihildje kiirbeteq, djulappyt kurduk sanaan twonnor. Occogho araj Tygyn ere ol majgyny kehen kyrga-kyaja, aat-minge byldjahara uhu.
Kuonaj Kylyyhyt uol atagha tibigireen emie biir aattygynan taqsan ubaja kyajbytyn kworon toqtoobut siritten twonnor. Ol kurduk wus uol wuhuon twonnollor. Ol kiniler syldjybyttarynan iti Ytyk Qaja sihinen biliginnge dyly aattanar «Tibigine aattyga», uonna «Yga taqsar» dien emie tuspa Maddjaj tuhunan aattyk baallar.
Ol kenne ol Kuhaghan Emeeqsin: «Kuhaghan yalbyt», — diebititten Tygyn: «Kuhaghan Yal dien buolung», — diebitinen, Namnga biligin Kuhaghan yal dien aattaaq nehiliek baar.
Ol wus byraaty kujaq-qaqqa ongoston oloron wuoskeen qojuut Qatyng Aryy (Nam), Qamaghatta, Kuhaghan Yal, Qomustaaq nehiliektere buolan aattammyttara wuhu.
Bu seheni bylyr Wuedej kyrdjaghastara sehen-kepseen ongostollorun min isterim.
Swurun sirejge twonun