Petrov Ivan Ivanovic (Kyam Uus)
64 saastaaq, Accaghar nehiliege,
Curapcy orojuona, qolkuostaaq, saqa,
wuoreghe suoq, bejete eder saahyttan
olongqohut, yryahyt.
1933 s. Balaghan yjyn 21 kwune, Curapcy deriebinete
I
Bet wor djyl-kwun anaraa wottuger, dwokso bu dojduga (biligi Saqa siriger) tongus ere oloqtooq erdeghine, saqa omuk twordo buolbut Omoghoj Baaj dien, Angqara worusten woho-saaha elbeen, kyattaran-qottoron 20-ce kergenneeq, kulut djonnordooq buolan, bu dojduga, Woluone woruske kuorat onnugar "Saqsaryga" biiter "ulaghata billibet uhun Tujmaada" dien biligi kuorat onnugar woruhunen ustan kelbite wuhu.. Ol kelbite dien buolara wuhu - ol dojdutugar "Angqara" woruske olordoghuna, biir baaj yal kyyha qotugu woluu buolan yaldjybytygar Aan-Eher dien ojuun kyyran-kyyran kworuu kworor. Kini aghys wureghi tuoraan toqsus wuregher Woluone woruske, sidjing woluu tworduger bulan tiijer. Onton twonnon, ergillen (biir kerdiini twonnon) Ojuu Qatyng, Oj Bes, ulaghata billibet uhun Tujmaada dien dojdularga kelen toqtoon olorbutugar, ol dojdu iccite buolbut uraha djie sagha qotun djaqtar tiijen kelen eter: "Ojuon! Mieqe kiirien djieni bulbataq, ahyan ahy bulbataq biir eme kihini bulan baghas yyppakkyn ee, min iitiem-ahatyam, wuosketiem-tenitiem ete", - dien.
Onon ol ojuun kworuutunen, Omoghoj Baaj bu dojduga ustan (byrajan) kwureen kelen oloqsujar. Kini tworuku swuohuleeq ebite wuhu. Bu kelbit djyllarygar Omoghoj Baaj uolattara, aryyga kiire syldjan, altan soluuru kytta kelgieleeq tangahy bulbuttara wuhu.
Omoghoj bu dojduga Nelege baaja-duola sylgy-ynaq swuohulenen sylgyhyt, ynaqsyt djonnordooq buolbut. Bejetitten tworuobut ikki kyystaaq. Ulaqana Cemej Kuo, occuguja Ebelej Cymaa dienner. Ol kenne qas da kergen-kulut uolattardaaq, biir emeeqsinneeq. Occogho "Saqsaryga, biiter ulaqata billibet Uhun Tujmaada" dien dojduga-sirge, Woluone worus arghaa engeriger olorollor.
Occotton yla iti soghoruu, qotu dieki kwostor ikki ytyk qaja tumustaaq, arghaa myraan iileen kwostoro wuhu.
Bu olordoqtoruna, biir kemnge sajyn worus wuohee wottutten tuoj mas syyha, swuge oluga, kus-kwotor twuute ustan aahar buolbut. Onu "bu tuoq twuute, mahyn syyha ustan kelen aahar buolla, tugun djiibetej?" desihen, Omoghoj "Noqoloor, baran kworon keling" dien ikki uolun yytar. Uolattar soghoruu Ytyk Qajagha tiijen kwoottoro, uot ottubut, biir soluurga tugu ere buharyna-kwuostene oloror sylgy-ynaq tangaha tangastaaq, muostaaq bergeheleeq, kuraaqtaaq oq saalaaq, batyjalaaq kihi olororo ebite wuhu. Onu kworoot, yjytalahan, tyl-tyllaryn istispekke tarbaqtarynan taajsan, tataardyy kepseten bissispitter. Onuoqa bu kihi tuoj "Ellejbin, Ellejbin" diir ere kihi buolbut.
Many kytta kepseten, bissihen baran uolattar djieleriger kelen Omoghojgo tyllaabyttar. Manyaqa Omoghoj isten baran:
- Ce, baran tutan aghalyng, - dien eten uolattary twottoru kyjdyyr. Uolattar tiijen bili kihileriger: "Bihi aghabytygar baryang wuhu", - diiller. Bu kihi swobulehen uolattary kytta kelsiher. Ellej Omoghojgo kelen sin-biir tarbaghynan kepseten bissiher. (Qaja-qajalara tyllaryn istispet tus-tuhunan djon-omuk buolallar). Kini sette wureghi byhan aasyhar bu Woluone woruhu bulan tangnary uhunnum diire wuhu. Onu qojuut "kyrgys duu, tataar duu omuk buoluogha" dien ere serejellere wuhu. Bejete qaja omugun, twordun-uuhun eppeteghe wuhu dien buolar.
Ellej Omoghojgo olus taptatar. Kini wulehite, bwoghoto-taghata, bedde bet buolan barar. Kini – uus, algystaaq bulcut, ol tenge tuoq da wuletten akkaastammat (kier eppet) kihi ebite wuhu.
Ellej bejetin djwuhune-bodoto – kyhyl qaannaaq, uhun sirejdeeq, unguoghunan modju soghus kworungneeq ebite wuhu.
Qas da syl Omoghojgo qamnyyr kihi kurduk buolan syldjar. Kenniki tyly biler, Omoghojdooghu kytta kepseter buolan barar.
Ellej biirde sylgy sylgylyy baattyn kenne Omoghoj emeeqsine oghonnjorugar kepsiir: "Oghonnjoor, qor bu en Ellej tahyttan kiireriger unguoghun olus da qamnyyr, byhyyta, kutung-swurung olus kuttanar ee, bu kihi, byhyyta, keneghes qajtaq ere kihi buoluo? Baghar kihi-swuohu twordo buoluo. Bejete da kworunge, djwuhune-bodoto, tutuuta suhala, majgyta bedde olus kihi. Oghonnjor, en qajtaq sanyygyn?" — dien. Oghonnjor kinitten kuttanaryn, swur battataryn woruu bilimmet. Mwokkuor buolan, Omoghoj emeeqsine iileeq-abyrghaqtaaq tordujagha kymyhy kutan aghalan oghonnjorugar tuttarar, Ellej tahyttan kiiriitiger ketehinneren olordor. Manyaqa Ellej wuleleen-qamnaan baran djieghe emiske kiiren kelbitiger, Omoghoj iliitiger tutan oloror, abyrghaqtaaq, tordujalaaq kymyhyn togho djalkyjar, sonun telleghe ilibirii twuher. Tellegher aspyt tetingin sebirdeghe kytta djie ihiger kwotor. Omoghoj Ellejge swur-kut battataryn dje biliner buolan barar.
Ol oloron emeeqsin swubetinen, qajgyy kwoottunen Ellejge maany kyystaryn Cemej Kuonu ojoq bierieq buolan swubelehen, biir kemnge Ellejge eteller: "Ikki kyystan tal, qajatyn ylan doghor ongoston, kihi-swuohu twordo buolaghyn?" — dien. Manyaqa swop da diebet, swobo suoq da diebet, taaq isten, ihiger ere sanaan kebiher. Ellej occotooghu sylyk byhyytynan, ikki kyys iiktiillerin biirde kwootto — kwojgo kyys Ebelej Cymaa iige qojuu uonna kwuos wullerin kurduk wurung kwuugenneeq buolan qaalbyt, onu tojonnoon bu ytcattaaq buoluo dien sanaan kebiher. Ol sanyy syldjybytynan ikkis etiileriger Omoghojdooqqo iti kwojgo kyyhy Ebelej Cymaany ylabyn diir. Onuoqa Omoghojdooq swobuleemine, kuhaghan djwuhunneeq sylgy-ynaq swuohu ennjeleen-setiileen, ol kenne "qajabyt toloonugar — ologhor qoto swuohu barar da, ol swuohu oloccu ejiene-miene buollun, djol-sorgu billin, ikki qaraqpar kwostumeng" dien, oloqtoruttan soghoruu dieki Ellejdeeghi araaran, wuutteleen kebiheller.
Manyaqa Omoghoj maany kyyha "Ellej miigin ylbakka kuhaghan kwojgo kyyhy yllagha, any min kihi-qara buolarym suoq" dien biir kwun taqsan byalanan wolon qaalar.
Ellej soghoruu dieki yraas qonuu syyha baarygar sep-sebirgel, djie-uot tuttarga barar. Kini balaghan turuorar, cetir (cecir) annjar, araas suol sylgy-ynaq ihitin ongottuur, "twupte" dien aattaan swuohu wuonten (byrdaqtan) kuotan kelen munnjustar sirin ongoston buruo tahaarar. Ojogho Ebelej Cymaa tuohunan bastyng uraha tigen turuorar. Ol kenne ol urahatyn Moghol uraha dien aattyyr. Ellej buollaghyna kymys ihitin — coroonu, ymyjany, simiiri, qamnatary ongottuur. Uruk Omoghojdooq onnuk ihiti bilbettere wuhu. Iti kurduk terinen-ongoston olordoqtoruna, kiniler twupteleriger tattaran, kwostor syhyy ulaghalaryttan yla sylgy-ynaq keme suoq munnjustar buolar. Omoghoj Baaj swuohute-baaja Ellej twuptetitten araqpat buolan barallar. Omoghoj uruk twupteni bilbet buolan swuohute kyjbyran barytalaan qaalallara wuhu. Onon naar Ellejge swuohu baaj kwohon qaalar.
Kelbit swuohunu, baajy majgy byhyytynan naar Ellej swuohu, baaj ongoston iher buolan barar. Sylgyta, ynagha elbeen barar. Yan yla-yla kymys munnjan, as-wuol oloqsutan iheller.
Moghol uraha malaahyna, kinieqe kiirer ujgu-byjang kwotogholloro buolar. Manyaqa uraha ihiger keteghiriin oronngo "qaralaaq aas telgeq" dien aattaan tigen byraghallar. Ol kenne Omoghoj Baajdaaqqa kihi yytan yngyttarallar. Mangnajgy kihilerin kytta emeeqsin kelsiher, kelimeeri cirestehen baran, wuhus yngyryylarygar aghalara Omoghoj da keleeqtiir.
Kihi-swuohu, araj, sin toloru buolar. Ellej kihitin-swuohutun munnjan oloron djonugar-sergetiger musput, belemneebit ahyn-wuolun, kymyhyn ahatar-sieter.
Ol kenne Ellej aan bastaan bu dojduga kini ere biir coroonnooq kymyhyn iliitiger woro tutan oloron, swohurgesteen turan "saqalyy djalyhyjyy" dien aattaan wuoheenngi bary ajyylarygar iejeqsit, ajyyhyt qotuttary, aal uot iccitiger kymyhynan ajaq tuttaran, as yhan turan onolujan, alghaan keskil kwordohor. Bu kwordoho, alghyy olordoghuna, Omoghoj Baaj qaraghar araj coroonnooq kymys ihitten maghan sylgy buolan kwoston wuohe ile-bodo kwotollor. Many urut kworbotoq, bilbeteq kihi buolan Omoghoj berke djiibergiir. Manyaqa Ellej kworon oloron eter: "Ee, ce, baskyt tangnary wus qonon baran twonnon kiiriihigit", — dien qaalar. Ol, kyrdjyk, buolta wuhu. Omoghoj Baaj mantan kuttanan sangata suoq djietin dieki twottoru swuure turbuta wuhu. Ol aata "yhyaq" dieni ystagha wuhu Ellej.
II
Ol Ellejten 9 uol, 8 kyys tworuobute wuhu dien qohoon buolara. Olorton aattaryn aattaan
aqtallaryn wojduubun:
1. Labyngqa Swuuruk dien ojuun kihi wuoskeen baran djabynygar qallaannga kwoppute wuhu
dien buolara. Kinitten Qangalas soroq nehiliekterin tworuttere buoltara wuhu.
2. Djuon Djaaby dien baaryttan biligi Bootur uuha Taatta uuhaabyta wuhu dien ere buolara.
Uonnaaghy uolattaryn aattarynan qojuut atyn uluustar (Nam, Boroghon, Menge) wuoskeen aattammyttara wuhu dien buolara. Qojuut Ellej — Ellej Bwogho, Ellej Bootur dien aattammyta wuhu dien buolara. Kini uus, ojuun, bulcut, wulehit wutuo kihi ebite wuhu. Bejete bary uolattarygar sir-dojdu wutuolerin tobulu aattatalaan, yjytalaan biertinen kini ogholoro taqsytalaan, oloqsujtalaan ispittere wuhu. Soroqtor kepseennerinen, Ellej Bwogho bastaan keleriger qoruolaaq qara twongyrgehi miinen ustan keelte wuhu dien buolara.
Min bu seheni ogho erdeqpitten isterim. Orduk Twoloj nehiliek Qabyryys ojuun dien uonna Qatyly Twuu Sirej Meqeele dien sehen ongostollorun isterim. Kiniler bihi uluuska occogho kepseenneeq aqqan djonnorunan aatyrar-suraghyrar etiler.
Bylyrgy saqa qohoonugar kepsiir buolallara — bu Omoghoj maany kyyha Cemej Kuo, kenneki qaraq yaryytyn abaahyta buolan, ojuun-udaghan tojugar "Aan Ceekej" dien aattanar ete.
Ihineeghitiger twonun