Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Бэһис ойньуута
| ←Төрдүс ойньуута | Сүрүн сирэй Дыраамалар Күлүмнүүр |
[[]]→ |
Киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн. Биэс суол ойньуулаах. БЭҺИС ОЙНЬУУТА
ОЙНЬУУР ДЬОН:
Улуус кулубата.
Улуус хорохоото.
Ыспыраабыньык тойон.
К а з а к, ыспыраабыньык киһитэ.
Улуус суруксута.
М а н ч а а р ы.
Үс-түөрт саалаах каһаактар, хас - даа муньах дьоно.
Кулуба дьиэтэ, тойон кэлиэ диэн, от тэлгэтэн. дьиэлэрин оҥостон олороллор.
К у л у б а (Олорор). Кэл эрэ бэттэх Нокоо, кэпсиэ, тойону хантан куоттуҥ?
Хорохоот (Уот кытыытыгар турар). Тойон кинээскэ кэлэн хаалла!
К у л у б а. Дьэ! Хайтаҕый, тугу диир, тугу саҥарар. Үчүгэйдик кэпсиэ эрэ?
Хорохоот. Бэрт ынырык суостаах тойон быһыыта. Кэлээт кинээһи сэттэтин ылла: ыраахтааҕыҥ суолун киллэрэ иликкин диир, сапаас оккутун бурдуккутун куттара иликкин диир. Маны барытын бүтэртэрбэтэххитинэ куоракка туттаран ылан, хаайыыга уктарыам диир.
К у л у б а. Онуоха кинээс тугу гынар, тугу биэрдэ дуу, суох дуу?
Хорохоот. Хайтах биэрбэт буолуорй, биэрдэ сүүрбэ биэс сүүһү.
К у л у б а. Тыый! Ол туох буолларй, иирдэҕэ дуу? Урут кинээстэр тойоҥҥо уон биэстии сүүһү биэрэллэрэ эбээт!
X о р о х о о т . Кинээс да бастаан оччону биэрээри гыммытын, каһаага эппит сүүрбэ биэс сүүстэн аччыгыйы ылыа суор диэн.
34
К у л у б а. Дьэ, оччоҕо мин төһөнү биэриэхпин сөбүй, суруксуот?
Суруксут. Эн арай оччоҕо биэс уон сүүһү биэрэргэр тийэҕин.
К у л у б а. Оччо харчыны билигин мин хантан ылабын?
Суруксут. Кинээс оччону биэрбитин кэннэ онтон итэҕэһи хайаан биэриэҥий! Суол харчытыттан ылан биэрэн баран тардыыга түһэриэххэ сөб буоллаҕа диибин.
К у л у б а. Арай иннэ гыныахпыт. Бар эрэ, Нокоо, тахсан көр эрэ, иһэллэрэ буолаарай!
Хорохоот (Тахсан баран, сотору төттөрү киирэн этэр). Саҥалара иһиллэр!
К у л у б а. (Тура эккириэи баран ). Ханна иһэллэр, чугаһаабыттар дуо?
Хорохоот .Чугас, чугас, кэлиэхчэ буоллулар.
К у л у б а . Чэ, оччоҕо үөһэ-аллара туруҥ! (Бэйэтэ эмиэ танпап баран тахсар).
Ааны аһаннар, бастаан тойон киирэр, ол кэнниттэн каһаага. ити гэннэ кулуба, суруксут киирэннэр тэйиччи тураллар. Каһаага тойонун сыгыньахтыыр.
Т о й о н . Где голова?
К а һ а а к . Кулуба ханнаный диир, тойон?
К у л у б а . Мин кулубабын (то)схолдьуйар.)
К а з а к . Я, говорит, голова (ыйар).
Т о й о н . Ну, голова, как поживаешь?
К а һ а а к . Тойон ыйытар, хайтах олороҕун? диир.
К у л у б а . Ээ, үчүгэйдик олоробун, тойонуом (то/схойор).
К а з а к . Говорит, что живет хорошо.
Т о й о н . А на счет податей как? Взысканы и внесены ли все?
К а һ а а к . Ыраахтааҕы суолун хайаатыҥ диир, барытын иэстээн киллэрдиҥ дуо?
К у л у б а . Суох тойонуом, кыаттаран ситэри иэстэнэ илик!
К а з а к . Говорит, что еще не мог взыскать.
Т о й о н . Как??? Почему до сих пор он не взыскал? Разве он не получал предписаний Началъства, чтобы немедленно взыскать и внести подати?
35
К а һ а а к . Тоҕо аныаха диэри иэстээбэтэ диир. Кини сууттан ыйааҕы ылбатаҕа дуо? Ыраахтааҕы суолун тардан киллэрэ тартын диэн, диир, Тойон.
Кулуба . Ыларын ылбытым даа, дьон күүһэ кыайбат. Бу сайын сут буолан от бурдук үүнүмнэ, дьон суолларын хайаан даа кыайан биэрбэт өттулэригэр тийдилэр.
К а з а к . Говорит, что летом не было урожая сена и хлеба, почему народ совсем не может платить податей.
Т о й о н . Знаю я эти басни. Скажи ему, что никакого неурожая летом не было и подати с инородцев собраны все давно. Если он в течение трех дней не внесет податей сполна. то я доложу Губернатору и он его посадит на гауптвахту.
К а һ а а к . Тойон этэр бу сайын ханнык даа сут суоҕа диир, суолу бэйэтэ барытын хамыйан сии сылдьара буолуо диир. Аны үс хонук иһигэр тардыытын барытын тү^гэрбэтэҕинэ мин кинини тутта|зан ылан хааггыыга бырагыам диир.
К у л у б а . Тойон бэйэтэ көнулэ тугу даа оҥороругар.
Т о й о н . Что говорит?
К а з а к . Говорит, что Ваша воля как угодно поступить.
Т о й о н . То-то и есть! А спроси-ка запасы хлеба и сена пополнены ли?
К а 11 а а к . Бурдуккут оккут кутулунна дуо диир тойон?
К у л у б а . Суох, кутулла илик. Дьэ тардыахпыт диэн эрдэхпитинэ, бу Манчаары түөкүн кэлэн хаайда.
К а з а к. Говорит, что еще не собраны. Разбойник Манчаары помешал.
Тойон, Я им такого разбойника Манчаары покажу, что потом будут меня благодарить. Сами же приютили и скрывали его, а потом валят на него. (Бараи олорор.)
К а һ. а а к . Манчаарыны бэйэлэрэ спһыаран сылдьан баран албынныыллар диир, ол иһин улаханнык тылга ин-ниэхтэрэ диир.
К у л у б а . Тойону көрсүөм этэ, төһөдө көрүстэххэ сөб буолуой?
К а һ а а к. Ким билэр, бэркэ саҥарар. кыыһырар этэ аара, ылыа суоҕа эбээт?
К у л у б а . Тойонуом, онуоха кытаатан көмөлөс эрэ мийиэхэ, санаатын бил эрэ?
36
К а II а а к . Кырдьаҕаас, ол туһүгар мийиэхэ. тугу саныыгын. мин эйиэхэ атчыгый арыгы кэһиилээхпин эбээт.
К у л у б а . Сөб үчүҕэй буоллаҕа диибин, эйигин матарыллыа дуо.
Т о й о н . О чем ты там с ними тараторишь.
К а з а к . Нет ничего, барин. Голова говорит, что у него имеется маленький гостинец для барина.
Т о й о н . А-а-а, а что у него там?
К а з а к . Чэ, көрүс! Я, барин, сейчас чай притотовлю. (Антах барар. Кулуба то/гхойо, токхойо харчытын илиитин иһигэр тутаи ууиар.)
Т о й о н . Ну, здравствуй, здравствуй, голова. Садись, сейчас чай будем пить. Николай, давай чаю поскорей, устал с дороги!
К а з а к . Сейчас, барин! (Чай аҕалан каһаак тойонпоох кулубаҕа иһэрдэр.)
Т о й о н . А вон. там, кто стоит9
К а з а к . Писарь, барин.
Т о й о н . А, писарь?! Ты улусный писарь?
Суруксут. Да, Ваше Благородие, улл'сный письмоводитель!
Т о й о н . А ну скажи, ведомости готовы? Все дела в исправности, я сейчас буду ревизировать!
Суруксут. Все в исправности, Ваше Благородие, только дела в Управе.
Т о й о н . А, в управе? Ну, хорошо, я заеду в обратном пути. Садись, писарь, будем чай пить. Николай, угости его чаем! Скажи, ггисарь, чем здесь инородцы занимаются?
Суруксут. Скотоводством, немного хлеба сеют.
Т о й о н . Гм! Скотоводством? А еще чем занимаются?
Суруксут. Рыбу промышляют зимой неводами. а летом мордами.
Т о й о н . Гм! Рыбу промышляют? А еще. ничем больше не занимаются?
Суруксут. Ничем не занимаются.
Т о й о н . Как ничем, а разве звериным промыслом не занимаются?
Суруксут. Как же, как же занимаются Ваше Благородие.
37
Т о й о н . То-то! А лисил убивают? Кстати, нельзя-ли здесь кугшть лисиц на мех?
Суруксут. Можно Ваше Благородие.
Т о й о н . А почем будет стоит?
Суруксут. По рублю, по полтора можно купить.
Тойон. Неужели так дешево. Тогда нельзя-ли. писарь, постараться для меня купить лисиц на шубу. Штук двадцать я думаю хватит?
Суруксут. Можно купить Ваше Благородие. Штук двадцать хватить.
Т о й о н . Ну, теперь спроси, Николай, голову: где у него разбойник Манчары?
К а һ а а к . Тойон ыйытар: Манчаары түөкүн ханна баарый -диир?
Кулуба. Манчаары манна дьиэ таһынаащ ыалга. каһаактар манаан олороллор.
К а з а к . Манчары здесь в соседней юрте, говорит, караулять казаки.
Т о й о н. Ну, а спроси его, при аресте Манчары много вещей было найдено?
К а һ а а к . Манчаарыны тутаргытыгар элбэх үбү, сэби б5'лбуккут дуу диир?
К у л у б а . Эх, элбэги! Көмүс симэх даа элбэх, таҥас сэб даа элбэх.
К а з а к . Много, говорит, нашли разных вещей и одежды.
Т о й о н . Ну, а денег не было найдено?
К а һ а а к . Харчыны булбатаххыт дуо?
К у л у б а . Харчы даа баар, биир ымыйаны толору маньыат, хаһын даа аахпатахпыт.
К а з а к . И деньги, говорит есть. Серебряными монетами полна одна посуда, но сколько не считали.
Т о й о н . Ну хорошо! Пусть все это мне представят. Я потом в городе составлю им опись и вышлю ему приложить печать, а теперь пусть приведут Манчаары.
К а һ а а к . Тойон этэр, ону: барытын мийиэхэ агалан туттардыннар диир, мин онно куоракка киирэн уопус оҥорон баран кини бэчээтин уурдарыам диир. Билигин баран Манчаарыны аҕалтар.
38
К у л у б а . Сөб үчүгэй! (Хсигас диэки барар).Барыҥ, доҕоттоор, бараҥҥыт аҕалыҥ.
Биир киһи тахсан барар, сорохтор сэрэммит дьон курдук биир сиргэ чөмчөхтөһөллөр. Дьиэ таһыттан илиитэ кэдирги баайыллыбыт Манчаары киирэр. Кинини кытта киирэллэр саалаах каһаактар.
М а н ч а а р ы . Дорообо, тойон ньууча!
Тойон. Здравствуй, здравствуй! {Куттаммыт киһи быһыытыиан).
М а н ч а а р ы . Тойон, бу каһаактарыҥ илиибин кэдирги баайаннар, сор бөҕөбүн көрдөрдүлэр. Маны сүөрдэр, мин бачча саалаах дьонтон ханна барыамый.
К а з а к . Просит Вашего распоряжения, чтобы освободили его от привязывания веревкой.
Тойон. Передай ему, что я такого распоряжения дать не могу.
К а һ а а к . Мин оннук дьаһабылы оҥоруохпун сатаммат диир, тойон.
М а н ч а а р ы . Хайтах сатаммат үһү, хата бараммын быарын быһа үктүөм эбээт, ынайа туолбутун! ( Бараары гынар. )
Т о й о н . Держите, держите его, не подпускайте ко мне. Голова, сейчас же распорядись, лошадей, чтобы отправить их в город!
К а һ а а к . Кулуба! Атта бэлэмнэтэ тардыаҥ үһү, бу дьону сибилигин куоракка атаараары гынар.
К у л у б а . Аттар бэлэм тойонуом!
К а з а к . Лошади, говорит, готовы.
Т о й о н . Ну, тогда везите его прямо в острог, нигде по дороге не останавливаясь. За вами поеду и я.
Манчаары. Аан дойдум бырастыы, бар дьонум бырастыыларыҥ! Ийиэрэмэ дьиэм бырастыый, аал уотум бырастыый! Арахсар күнүм анаан тийэн кэллэ. барар күнүм баттаан тийэн кэллэ! Хараҥа хаайыыга хаптарарым, түүнүктээх түрмэҕэ түмүллэрим тийэн кэллэ! Ол эрээри сүрэҕим быарым бөҕөх, өйүм санаам сэргэх! Ким даа хара хаанын тохпут айыым суох, ким даа хара көлөһүнүн сиэбит айыым суох; сордооҕу соҥоппотоҕум, муҥнааҕы муҥатыппатаҕым. Хата кинилэр
39
харыан олохторун харыһыгар, хата кинилэр көҥүлүнэн олороллорун көмүскэлигэр хара хааным тохторун харыстаабакка, чэгиэн этим сэймэктэнэрин кэрэйбэккэ сылдьа сатаатым даа бэйэм дьонум бэйэлэрэ туһэн, охтон биэрдилэр. Хайтах гыныамый! Кинилэр өрөҕөйдөре үрдээтэҕэ, мин сор суолум тосхойдоҕо; дьон ситэн кыайан өйдүү илик буолуохтара: хараҕа суох хараҥа баттабылы, мугура суох мугутуур муҥнабылы. Ол эрээри мин сылдьыбытым. мин эрэйдэммитим си-дьүгээр мээнэ хаалыа суога. Кэнэҕэһин, кэнэҕэс, хойутун хойут, кэнчээри оҕолор кэпсээннэрэ, ороһу оҕолор олоҥхолоро буолуом. Бар дьонум бырастыыйдарыҥ!
(Тахсар)
(Быыс түһэр.).