Айыыһыт (Былыргы кэпсээн), (Алтан Сарын)

←Сайыҥҥы түүн дьалыҥнара (истомы), (Алтан Сарын)

Алтан Сарын Айыыһыт (Былыргы кэпсээн) (Алтан Сарын) Алтан Сарын

Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах (Быһылааннаах кэпсээн), (Алтан Сарын)→

Арай былыр биир киһи үрэх баһыттан айаннаан иһэн, аара сиргэ, биир бэт үтүө чаллах хатыҥ анныгар хоно һыппыт. Бу хоно һытан түһээн көрдөҕүнэ: бии үрдүгэр турар чаллах хатыҥа, үс курдуулаах моҕол ураһа буолан хаалбыт, ураһатын иһигэр биир бэт мааны хотун дьахтар, бэдэр саҕынньаҕын нэлбэгэйдээн, үүс-киис тириитэ дьабака бэргэһэтин өгүччү соҕус уурунан баран, олорор үһү. Он-тон, чочумча буолан баран, дьиэ таһыттан киирэн кэлбиттэр — аҕыс-сэттэ эриэн быыһык саҕынньахтаах ньидьирис-пит кыра оҕолор. Ол киирбиттэрин кэннэ, бу дьахтар оҕоло-руттан ыйыппыт: "Хайа тукаларыам, төһө бэт ыалга һылдьан кэллигит, астара-үөллэрэ, үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ төһө бэр-дий, хайдах төлкөлөөн-оҥоруулаан кэллигит".

Онуоха оҕолоро эппиттэр: "Ээ дьэ ас-үөл, үөрүү-көтүү бэт, оол гынан баран, кытыйалаах арыыны дьалкытан тохпуттарыттан соһуйаммыт итэҕэс кэскиллээн кэбисти-бит: уон сааскар тиийэн бараҥҥын эргэ өтөххө сытар холум хараҕатыгар уллуҥаҕыҥ оройун тобулу үктээбикки-нэн хааныҥ баран өлүөхтүгүн диэтибит".

Онуохаҕа бу дьахтар: "Бэйэм барымнабын. Эһигини ыыппытым — оҕолор оҕолуу һылдьан, сыыһа төлкөлөөн кэлээхтээбиккит, аата, оччо үөрбүт-көппүт барахсаттарга оҕолорун үчүгэйдик толору даа төлкөлөөн-оҥоруулаан кэл-бэккит," — диэн оҕолорун сэмэлээбит уонна бии киһи диэки ыйан баран: "Көрүҥ эрэ, эһиги төлкөлөөбүт оҕоҕут аҕата ити кэлэ һытар," — диэн оҕолоругар эппит. Киһи уолуйан уһуктан кэлбитэ: ханнык даа ураһа һуох, хатыҥа хатыҥынан турар үһү. Туран, айаннаан дьиэтигэр кэлбитэ, ойоҕуттан биир уол оҕо төрөөн һытар үһү.

Оҕо уончатыгар тиийэн баран, кырдьык, аҕата түһээби-тин көрдүк, эргэ өтөххө һытар холум хараҕатыгар атаҕын тобулу үктээбитинэн хаана баран, өлөн хаалбыт.

Онон былыргы сахалар: дьахтар төрөөбүтүн кэннэ үс хонон баран, Айыыһыт аттанарыгар диэн, үөрэн-көтөн, малааһыннаан атаараллар эбит — Айыыһыт ас-үөл үгүһүн, үөрүүнү-көтүүнү таптыыр — диэн. Дьахталлар эр дьону тарҕатан бараннар (Айыыһыт таттахпыт диэн) төрүөбүт дьахтары кытта сирэйдэрин дэлби арыынан угунуохтаан баран, уот кытыытыгар төгүрүччү олорон эрэннэр, дэлби күлсэллэрэ үһү. Онно биир саамай үгүстүк күлбүт дьахталларын — бу дьахтарга Айыыһыт киирдэ, сотору хат буолууһук — диэн билгэлииллэр эбит.

Айыыһыт соһумтаҕай, соһуйдаҕына, саҥа төрүөбүт оҕону итэҕэс кэскиллээн, быстах оҥоруулаан барар диэн — дьахтар төрөөн сыттаҕына, киһини улаханнык саҥаппаттара, тыаһаппаттара үһү.

Ас-үөл тохторун, дьалкыйарын Айыыһыт эмиэ сөбүлээбэт диэн бэккэ харыстыыллар...

Ол курдук быһыылаах-майгылаах буолаллар эбит былыргы дьон.

Алтан Сарын "Айыыһыт" кэпсээнин нууччалыы тылбааһа. Тылбаастаата: Шарин Сайаан, В.П.Ларионов аатынан Майа орто оскуолатын 7 "в" кылааһын үөрэнээччитэ, салайааччы: Семенова Марфа Николаевна Айысыт.

Однажды один человек, ехавший из верховья реки, по дороге остановился отдохнуть, поспать под низкорослой ветвистой березой. Уснул и видит сон, как сия береза, под которой он уснул, превратился в большую берестяную урасу, а в той урасе была прекрасная хотун-женщина, накинувшая на плечи рысью доху, а на макушке надевшая соболиную шапку-дьабака. Чуть погодя, в дом зашли восемь-семь маленьких детей, одетые в пестрые пыжиковые доха. Когда они зашли, женщина спросила: “Ну, голубки, в какой семье вы были, какие явтсва, радость у этой семьи, какую судьбу вы им преопределили?” Ответили ей дети: “Пища, радость у них особенная, но из-за того, что масло в кытыйе расплескалась, мы удивились и недостаточно предопределили их судьбу: после исполнения десятилетия в старом заброшенном доме на чеке камелька ты подвернешь ступни, пойдет кровь и из-за потери крови ты умрешь, сказали”. Тогда сказала эта женщина: “Лучше бы сама пошла. Вас отправила – не так предсказали судьбу ребенка, родители которого так были рады, смогли бы и счастливую судьбу предопределить” - отругала мать своих детей и посмотрев на человека, добавила: “Посмотрите, вот лежит отец ребенка, чью судьбу вы преопределили”. Человек проснулся: никакой урасы нет, береза березой стоит. Собравшись, человек приехал домой: жена родила еще одного сына. После исполнения десятилетия в старом заброшенном доме на чеке камелька мальчик подвернул ступни, пошла кровь и из-за потери крови мальчик умер. Поэтому в старину народ саха верил, что через три дня после рождения ребенка, вся семья должна радоваться и угощать Айысыта – Айысыт любит обилие еды, радость-веселье. Женщины, сопроводив мужчин (думая, что влекут Айысыта), вместе с родившей женщиной намазывали маслом свое лицо, садились вокруг огня и смеялись. И предсказывали, что в ту женщину, которая много всех смеялась, вошла Айысыт и что она скоро забеременеет. Айысыт пугливая, если испугается, может недостаточно предопределить судьбу ребенка – когда женщина рожает, разговаривали тихо, не шумели. Айысыт не любит, когда проливается, расплескывается угощение, поэтому угощение очень берегли... Вот такие были люди в старые времена.